Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 17]

Marx en Engels als utopisten
W. Drees

Marx en Engels worden terecht beschouwd als de wetenschappelijke grondleggers van het socialisme. Een modern socialisme, dat uitgegroeid is, enerzijds tot het communisme, anderzijds tot de sociaal-democratie. In die kwaliteit plegen ze ook te worden gesteld tegenover vroegere socialisten, die men de utopisten noemt, naar het boek Utopia, dat Thomas More schreef in de 16de eeuw, de fantasie van een ideale maatschappij. Het was, dunkt me, meer een speelse gedachte van een zeer bijzondere persoonlijkheid dan een door de schrijver waarschijnlijk geachte ontwikkeling. Strijden voor de ontwikkeling daarvan deed hij zeker niet. Als laatste bekende utopist kan waarschijnlijk beschouwd worden Bellamy, de Amerikaanse schrijver, die in 1888 het boek Looking backward schreef, een terugblik uit een gelukkig 2000, uit een maatschappij vol menselijk geluk, naar de droevige toestand van de tijd waarin Bellamy leefde. Hij fantaseerde een toekomstmaatschappij, die geacht werd in 2000 reeds geruime tijd te bestaan. We zien dat nu nog niet komen. Het boek is ook in het Nederlands vertaald en heeft aanleiding gegeven tot een internationale beweging, actief voor de verwezenlijking van de gedachten van Bellamy. In Nederland bestaat nog een vereniging, die er propaganda voor maakt. Nog onlangs ontving ik een geschrift erover. Het utopisme is dus de wereld nog niet uit.

Niet in die zin waren Marx en Engels utopisten. Zij gaven wel de richting aan, waarin naar hun mening de maatschappij zich zou ontwikkelen en dan langs de weg van felle klassenstrijd, maar zij gaven niet een volledig beeld van de door hen verwachte ideale maatschappij. Zij gaven, schreven zij, ook geen recepten voor de gaarkeuken van de toekomst. Dit laatste nu is betrekkelijk. Zij gaven geen totaal beeld, maar het ligt voor de hand, dat, waar zij opriepen tot strijd, in ‘Proletariërs van alle landen, verenigt U’, zij toch aangaven op welk doel de strijd gericht moest zijn. Zij gaven daarbij ook uiting aan toekomstverwachtingen, zij het beperkter dan de oorspronkelijke utopisten. En in de loop van hun leven veranderden geleidelijk hun opvattingen in verschillende opzichten. Het is merkwaardig hoezeer degenen, die zich bij uitstek marxisten noemen, wat strijdwijze betreft vast houden aan de opvattingen van Marx en Engels in hun jonge jaren. Anderzijds geven zij een totaal onjuiste voorstelling van het doel, dat Marx en Engels zich stelden en van wat zij in de toekomst voorzagen.

De Russen, marxisten bij uitnemendheid, voegen, als zij de leer aanduiden, het ‘Leninisme’ toe aan het marxisme, daarmee verschillen aanduidend, die in werkelijkheid zeer groot zijn. Daarbij beroepen ze zich ten onrechte op Marx. Ze gaan er namelijk van uit, zoals ik in een boek over marxisme, communisme en sociaal-democratie heb uiteengezet, dat Marx de dictatuur van het proletariaat als een normale regeringsmethode zou hebben beschouwd. Hij zag die alleen als mogelijke noodzaak wanneer de wanorde, die het gevolg pleegt te zijn van een revolutie, tot een dictatuur dreigt te leiden. Hij verkoos dan een dictatuur van het proletariaat boven een Napoleontische dictatuur. Tijdelijk echter, zoals hij nadrukkelijk stelde, want een democratie moet de normale wijze van regeren zijn.

Er is echter nog een andere tegenstelling tussen Marx en de latere communisten. Dat is de methode van de overheersing van de staat over heel de produktie en heel het maatschappelijk leven.

De staat, zogenaamd beheerst door de arbeiders, is voor de communisten het één en het al. Marx en Engels, in het Communistisch Manifest van 1858, zagen wel de staat als het orgaan dat de wisseling van de economische toestand moest te weeg brengen, maar niet daarna als producent. De kapitalistische bedrijven, overgenomen door de arbeiders, moesten worden tot combinaties van geassocieerde industrieën. Men kan stellen dat alleen het marxistische Joegoslavië door de inrichting van het arbeiderszelfbestuur poogt in die richting te gaan. Het is echter moei-

[p. 18]

lijk te begrijpen hoe Marx en Engels, die het voor het kapitalisme kenmerkend vonden dat de bedrijven steeds groter werden, dat de grote bedrijven de kleinen in zich opnamen of deden ten ondergaan, die reeds bedrijven met duizenden arbeiders kenden, bij de daarop na een overname door de arbeiders volgende constellatie, konden schrijven zoals zij deden.

Onder de tegenwoordige omstandigheden, nu we de industriële bedrijven kennen met honderdduizenden arbeiders, kan van een combinatie van geassocieerde individuen al in het geheel niet worden gesproken. Ook voor de grote bedrijven van hun tijd was dit een illusie.

Bedrijven, ook met grote zeggenschap van arbeiders, zouden georganiseerd moeten zijn met leiding aan het hoofd en leiding in onderdelen en van een omvang, waardoor de geassocieerde individuen elkaar grotendeels niet zouden kennen. Het is een voorbeeld van een utopische gedachte.

De andere is de herhaaldelijk gegeven voorstelling als zou de staat na de overwinning der socialistische arbeiders geleidelijk afsterven.

Marx en Engels beschouwden de staat als de vorm waarin een heersende klasse anderen onderdrukt houdt. Als zodanig is er geen behoefte meer aan een staat als er geen klassen meer zijn. Waar de communisten het heft in handen kregen, hebben we het tegendeel zien gebeuren. Zoals ik reeds aangaf, de staat is er almachtig geworden. Dat is bijzonder ongewenst, maar het blijkt mogelijk. Afsterven van de staat is niet mogelijk. Hoe hebben Marx en Engels zich kunen voorstellen dat de staat niet anders was dan een instrument om anderen dan de heersende klasse te onderdrukken? Heeft de staat geen defensieve taak? De communisten, die in sommige gevallen in verzet kwamen tegen verdediging van een kapitalistische staat, bewapenen zich sterk als ze aan de macht zijn.



Marx had herhaaldelijk te kennen gegeven dat de westelijke staten krachtig moesten zijn om de voortdurende drang naar uitbreiding van het Tsaristische Rusland te kunnen weerstaan. Maar verder het normale werk binnen een land. Is de staat niet van belang voor wegen, kanalen, spoorwegen, het verkeer in het algemeen? En voor maatregelen op allerlei andere gebieden, gezondheidszorg, onderwijs. Meende Marx dat dat alles uit arbeiders-initiatieven zou voortvloeien, zonder een overkoepelende organisatie? En meende hij, dat het strafrecht gemist zou kunnen worden, omdat er geen misdaden meer zouden worden gepleegd? Mag men verwachten dat mensen blijvend zouden zijn verlost van alle slechte eigenschappen? Dat zich geen sexuele misdaden, mishandelingen, moorden meer zouden voordoen?

Wie op het ogenblik in de wereld rondziet hoe het toegaat in landen van zeer verschillende maatschappelijke structuur, kan moeilijk zo optimistisch zijn.

Naarmate de ontwikkeling voortschrijdt, is er minder ruimte voor utopisch denken, ook als men nog vertrouwen heeft in de mogelijkheid van een gunstiger ontwikkeling dan waarvan de nu levenden getuige zijn.

Staten zullen niet ophouden te bestaan, al zullen velen een deel kunnen vormen van een groter geheel. Wel kan men hopen dat hun macht in verscheidene landen zal afnemen in plaats van dat ze zich als vrijwel almachtig gedragen met een beroep op Marx, die ze had willen doen verdwijnen.

Deze kritische beschouwingen over sommige illusies van Marx en Engels doen niet af aan mijn eerbied voor hun grootheid. De analyse door Marx van het kapitalisme, waarbij hij nu en dan Engels raadpleegde over de praktijk, die deze als textielfabrikant zo goed kende is bijzonder treffend.

Het is uiterst merkwaardig dat een geleidelijk rijk geworden fabrikant, die tenslotte van zijn rente kon leven, van jongs af de arbeiders tot strijd heeft opgeroepen en, tot zijn dood toe, een van de grootste leiders van de socialistische beweging is geweest.

Marx en Engels zijn altijd bereid geweest lering te putten uit de ontwikkeling in de maatschappij en een gewijzigde taktiek aan te geven. Toen in 1873 een tweede druk van Het Communistisch Manifest verscheen, schreven zij een voorwoord waarin zij te kennen gaven dat hun ervaringen van de revolutie van 1848 en De Commune hun hadden geleerd, dat een ander programma nodig was.

In de jaren zeventig heeft Marx, meer dan eens, o.a. op een vergadering in Amsterdam na het Haagse congres van De Internationale in 1872, de democratische methode van het stem-

[p. 19]

biljet voor de arbeiders doeltreffender genoemd dan de revolutie. Arbeidersrevoluties zijn ook nooit uitgebroken, zoals ze aanvankelijk verwachtten, als het kapitalisme weer eens tot een economische crisis kwam, terwijl de werkloos geworden arbeiders de meerderheid der bevolking zouden vormen. Dat was niet zo. De bevolking is verdeeld over veel meer groepen dan alleen kapitalisten en arbeiders. De grote revoluties die in wezen ten onrechte de naam van marxistisch hebben verkregen, waren opstanden in overwegend agrarische landen, en dan van na een verloren of althans slecht verlopen oorlog.

De agitatie van Marx en Engels, onder andere in de Eerste Internationale, heeft grotere betekenis gekregen, onder andere voor de totstandkoming van een arbeidswetgeving, zoals wettelijke verkortingen van de arbeidsdag en sociale zekerheid.

Deze Internationale, heeft veel bijgedragen tot de verwerkelijking van hun oproep: ‘Proletariërs van alle landen verenigt U’, al bracht de organisatie ook grote verdeeldheid. Dit werk is voortgezet door de sociaal-democratie en de vakbeweging, die, al beleven we juist nu een economische inzinking, voor de arbeiders een geheel andere, ook maatschappelijke positie hebben weten te bereiken dan denkbaar scheen. Hoewel de nationalisatie van het bedrijfsleven zeer beperkt is gebleven, is de toestand in elk opzicht veel gunstiger dan in de begintijd van Marx en Engels. Het belangrijkste voorbeeld van nationalisatie is het enorme mijnbedrijf in Engeland, dat in zijn geheel uit particuliere handen in handen van de staat is overgegaan. De totstandkoming van multinationals heeft overigens juist de nationalisatie van zeer grote bedrijven zeer veel moeilijker gemaakt.

Welke mogelijkheden zich hier zullen voordoen om in te grijpen, ook ten bate van de ontwikkelingsgebieden, is nog onduidelijk.