Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 20]

Hoe revoluties ontstaan
K.J. de Groot

Ongetwijfeld een van de best bewaarde en bewaakte geheimen van de sociale wetenschappen is de oorzaak van revoluties. De oorzaak? Jazeker. Ik heb een hekel aan alle revoluties en een nog grotere hekel aan wetenschapsbeoefenaren die menen dat het hun taak is om u en zichzelf tegen de waarheid te beschermen, en daarom zal ik de sluier oplichten.

De oorzaak van revoluties is relatieve deprivatie. Dat betekent eigenlijk bevoorrechting. Het woord ‘relatieve’ moet hier namelijk gelezen worden als ‘het tegendeel van’. Denkt u maar aan ‘in wezen’, waarvan Robert Conquest heeft opgemerkt dat het ook wel eens ‘niet’ betekent, zoals in de bewering dat de VS in wezen een politiestaat is. Het zou te ver voeren de oorzaak van dit specialistische jargon hier bloot te leggen, maar het heeft er mee te maken dat men in de sociale en politieke wetenschappen nog geen ‘verklaringsmodel’ en geen ‘conceptueel gereedschap’ bezit om te verklaren dat onaangename dingen (zoals bloedige revoluties) niet gebeuren omdat ze veroorzaakt worden door nog onaangenamer omstandigheden, maar domweg omdat ze niet verhinderd worden. Men blijft dus gewoon doorgaan met het zoeken van die onaangename oorzaken, en zoals iedere neuroticus op zoek naar een trauma u kan vertellen, valt dat lang niet altijd mee.

Weliswaar zijn er de oude volkswijsheden en zegswijzen die het verschijnsel van de wildgroeicausaliteit illustreren (te veel van het goede, het hek van de dam, zachte heelmeesters etc.), maar de maatschappijwetenschappen zijn nog jong moet u rekenen, en zodoende zal bevoorrechting voorlopig nog wel relatieve achterstelling blijven heten.

Daar komt nog iets bij. Naast de realiteit van de bevoorrechte situatie van de revolutionair (beschermde opvoeding, veelal gestudeerd, vrijgesteld van produktief werk), is er de realiteit van het gevoel van verongelijktheid. Dat gevoel is in feite indentiek met het ‘revolutionair gevoel’, en of het nu ‘moeilijk-opvoedbaarheid’, ‘instinct of rebellion’, ‘Mein Kampf’, ‘protest’, ‘Unbehagen in der Kultur’, ‘vervreemding’ of ‘cultuurpessimisme’ wordt genoemd, het is iets wat alle verwende kinderen gemeen hebben. De oorzaak, en tevens een goede definitie van verwenning, is het in de waan laten, dat wil zeggen het al of niet uit zelfzuchtige motieven ontzien, door de ouder(s), van het almachtsbewustzijn van hun kind. Daardoor wordt aan zijn reële afhankelijkheid toegevoegd de behoefte aan herhaalde waanbevestiging en de wederinlijving of destructie (ontkenning) van het groeiende en bedreigende stuk realiteit dat géén ontzag voor hem blijkt te hebben.

De revolutionair nu kan zijn behoefte de zaken om te keren en de buitenwereld weer terug te voeren tot de oorspronkelijke harmonie met de binnenwereld van zijn almachtsbewustzijn niet op zijn eentje bevredigen. Hij heeft gelijkgestemden nodig en vooral volgelingen om hem in zijn verongelijkte gelijk te bevestigen. Hij heeft een autoriteit en een ideologie nodig om zich mee te vereenzelvigen, zodat zijn subjectieve behoefte of persoonlijke norm (het moet gebeuren) geïdentificeerd kan worden met een objectieve noodzaak of onpersoonlijke wet (het zal gebeuren). Hij heeft een duivel of vijand nodig: een personificatie van het kwaad die wat concreter is dat ‘de buitenwereld’ en tegelijk abstract genoeg om zich niet te kunnen verdedigen tegen de invectieven die in hem worden geprojecteerd. Die duivel vertegenwoordigt het Geld en de Macht en de onzichtbaar-heimelijke relaties daartussen.

Verder heeft de revolutionair een of meer misstanden nodig. Die moeten dienen als concrete bewijsstukken: als symptoom van de aantasting en verzieking van de oorspronkelijke omnipotente natuurstaat van de zuigeling, en tevens als het object waaraan zijn kinderlijke verongelijktheid zichzelf kan veredelen tot revolutionaire verzetsplicht.

Hij heeft een gesel nodig: een reëel bestaande klasse of natie die als het pragmatische argument (die Kritik der Waffen) kan worden gehanteerd telkens wanneer de meer conventionele argumenten (die Waffe der Kritik) niet dwingend genoeg blijken.

En tenslotte heeft hij een slachtoffergroep nodig. Die slachtoffergroep, of manipulariaat, is het lijdend voorwerp van de misstanden die

[p. 22]

door de duivel ten eigen bate in stand worden gehouden. Denk aan het proletariaat, of de Derde Wereld, of de meiden en zusters van Joke Smit die er door u, als u man bent, onder gehouden worden.

Terwijl de revolutionair aan de duivel zijn minder publicabele eigenschappen (egoïsme, inhaligheid, heerszucht, minderwaardigheid, heimelijkheid, uitbuiting, manipulatie, onderdrukking) toeschrijft, dient de slachtoffergroep als de objectieve belichaming van zijn gevoel onderdrukt en gemanipuleerd te worden en vervreemd te zijn. ‘Solidariteit’, scherp te onderscheiden van gewone, horizontale saamhorigheid, is de term die deze verticale, symbiotische relatie van de subjectief gedepriveerde revolutionair met een objectief gedepriveerde cliëntgroep tot uitdrukking brengt. En termen als ‘emancipatie’ en ‘bevrijding’ verwijzen naar de ongevraagde bevoogding waarmee de revolutionair deze groepen tot getuigen à charge van het systeem en tot instrument van zijn verlangen naar destructie en wederinlijving maakt.

Wanneer kan de revolutie beginnen?

Een ‘revolutionare situatie’ ontstaat in een algemene situatie van onduidelijkheid en ontregeling (anomie). De stilte van de grote massa van in het productieproces actieven blijft weliswaar, maar wordt toch, omdat zij niet meer goed weet ‘waar zij het voor doet’, een beetje onheilspellend. Het geblaat en het activisme van de kudde niet-actieven blijft daarentegen toenemen, en wel volgens de wet van de wildgroei waar ook onkruid en kwaadaardige gezwellen zich aan houden: naar de mate waarin zij niet tegengehouden worden.

De verantwoordelijken voor bestuur en ordehandhaving zijn verdeeld. Velen blijken ethische bezwaren te hebben tegen het dichtlaten van de resterende hekken, en spreken zich uit voor een politiek van appeasement (bedaring). Hun verwachting is dat ze daardoor in de gunst van de



dreigend opmarcherende kudde van bevoorrechten zullen blijven, en die verwachting noemen zij hun geweten. Een andere groep, ook van mensen zonder geweten, is zich wat meer bewust van wat er door andere belanghebbenden (die achter de hekken blijven) van hen verwacht wordt, en bewijzen daaraan lippendienst. En een derde groep vindt eigenlijk dat die hekken nu maar eens dicht moeten. Maar die groep is klein, weifelmoedig en bang.

De revolutie neemt een aanvang als het hek helemaal van de dam is. De revolutionairen hebben inmiddels een gesel gevonden, ter beschikking gesteld door sympathiserende generaals, wier geweten hun voorschrijft dat zij hun troepen voor de goede zaak moeten laten bloeden. In naam van die goede zaak worden aldus de relatief gedepriveerden in het zadel geholpen.

De rest van het verhaal is bekend: terreur, zuiveringen, schaarste, hongersnoden, rantsoenering, burgeroorlog. Allemaal zaken die getuigen van de noodzaak tot onverminderde waakzaamheid tegen de laatste stuiptrekkingen van de stervende vijand. Temeer wanneer gebleken is dat diens doodsstrijd verlengd wordt door steekpenningen en andere heimelijke injecties van de buitenlandse vijand. Bovendien is er de pijnlijke ontdekking dat de vervreemding niet opgeheven en de expansiedrang niet bevredigd is, aangezien er nog steeds grenzen, hekken en vreemde landen bestaan. Men concludeert dan ook dat de goede zaak om voortzetting (export) van de revolutie vraagt. Het einddoel, zoals iedereen die vertrouwd is met de pathologie van de ideose van te voren had kunnen vertellen, is tevens de eindoplossing van het realiteitsvraagstuk, ofwel wereldheerschappij en apotheose.

‘En als men dan tenslotte God geworden is’, vraagt Ernst Topitsch zich af, ‘was hätte er davon?’

Maar dat is een ander verhaal.