Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 14]

Ik mag niet jokken
Surinaamse notities (II)
Bram Peper

Het spreken met twee woorden komt in Suriname veel voor. Dat gebeurt natuurlijk vooral in een gezagsverhouding, waarbij de gezagsdrager geen blanke (‘bakra’) hoeft te zijn. Het opvallende is dat deze tweewoordelijkheid lang wordt volgehouden, ook als het onderwerp van gesprek daar al lang geen aanleiding mee toe geeft. Dat gebeurt dan in de vorm van een ‘Ja, meneer’, ‘Ja, mevrouw’, die op een cultuur van onderschikking duidt. Ook beschikken de ‘gewone’ Surinamers - die thuis meestal een andere taal spreken dan zij op school leren (Nederlands) - over een beperkte woordvoorraad in het Nederlands. Het lager onderwijs - eerder verplicht dan in Nederland! - kent al tientallen jaren een grote uitval, mensen dus die maar een paar klassen voltooien.

Beperkte woordenschat en onderschikking bepalen de communicatie tussen gezagsdrager en ‘gewone’ Surinamer, die op de gezagsdrager zo ‘vriendelijk’ overkomt, zij het nogal inhoudsloos. Pas wanneer men echt begint door te vragen en bij de Surinamer een gevoel van werkelijke belangstelling ontstaat, blijkt de woordenschat toch rijker te zijn. Als gezegd, die gezagsdrager hoeft geen ‘bakra’ te zijn. Zo hoorde ik op de vroege ochtend op de Surinaamse radio het volgende gesprek tussen een verslaggever (V) en een werkster (W) op een departement: V: Goeie morgen, mevrouw. W: Goeie morgen, meneer. V: Heeft U kinderen? W: Ja, meneer. V: Zijn ze naar school? W: Ja, meneer. V: Hoe oud zijn Uw kinderen? W: Ja, meneer. V:Werkt U al lang op het ministerie? W: Ja, meneer. V: Bevalt het U wel? W: Ik mag niet jokken.

Ik mag niet jokken. Die uitspraak intrigeerde mij. De (Surinaams-Nederlandse) betekenis was ongetwijfeld: Ik mag niet klagen. Maar misschien zit er ook nog iets in van: als ik wel zou zeggen wat ik werkelijk vind, zou de meester zeggen: Kindje, je hebt ongelijk, het is niet waar, je mag niet jokken.

Bij machthebbers bestaat een grote ongevoeligheid voor de algemeen menselijke gevoeligheid voor onderschikking en de daarbij behorende neerbuigende bejegening. Toch werpen zij zich op als de kenners bij uitstek van ‘wat onder het volk leeft’. Vergissingen zijn talrijk, ook in Suriname. Stakingen en oproer maakten in 1969 een einde aan de bewindvoering van de nu reeds legendarische Jopie Pengel. Vier jaar daarna was het niet anders met de door Hindoestanen gedomineerde regering-Sedney.

De voornamelijk Creoolse Nationale Partij Kombinatie onder leiding van Arron, die toen het roer overnam, werd ‘opgetild’ door de uit Nederland aangereikte onafhankelijkheid en - in 1975 - door 3 miljard ontwikkelingshulp voor de komende 10 à 15 jaar. Deze voor Surinaamse verhoudingen gigantische som leidde de aandacht af van de werkelijke ontwikkeling van Suriname. De afhankelijkheid van de overheid (‘lanti’), die vooral bij Creolen groot is, nam nog verder toe, evenals de corruptie. Er is geen accountantskantoor opgewassen tegen het vernuft waarmee de toenmalige bewindvoerders gunsten uit deze grote pot aan politieke vrienden ter beschikking stelden.

Na een aanvankelijk enthousiasme onder ‘het volk’ - er was weer geld, en er was iets nieuws: de onafhankelijkheid - begon de trek naar Nederland in 1977 al weer goed op gang te komen. Geen beter bewijs voor de (verdere) ontreddering die het land tegemoet ging. Voor de zoveelste keer voelden de mensen zich bedrogen, kwamen beloften niet uit. Een deel van de soldaten - in Nederland en in VVDM-stijl opgevoed - begon te morren. Zij kozen de weg van het overleg, maar stuitten op een muur van arrogantie. Wel een VVDM in Nederland en geen (erkende) Bond van Militair Kader (BoMiKa) in Suriname.

En dan de - uiteraard voorbereide - coup van 25 februari. Een zucht van verlichting ging door het land, en door de Surinaamse gemeenschap in Nederland. Na Pengel, Sedney, nu Arron op de schroothoop van de Surinaamse geschiedenis. In brede kringen kon ik een gevoel van opluchting en waardering constateren voor de daadkracht en moed van de militairen (‘de jongens’). Toch ontstond al weer gauw de door het verleden getekende houding van afwachten, de kat uit de boom kijken. Met Arron ging het echt niet meer, daar was men het over eens. ‘De jongens’ moesten een kans krijgen, al vond men de uzi in het straatbeeld wel eng, want on-

[p. 15]

Surinaams. Nu, een jaar later, lijkt de onverschilligheid weer sterk toegenomen. ‘Het volk’ wacht af.

De uitwijk naar Nederland is voor de ‘gewone’ Surinamer de laatste tien jaar altijd een rustgevende gedachte geweest. Wie het niet meer zag zitten - zoals dat heet -, kon tot 25 november 1980 vrij gemakkelijk de oversteek naar Nederland ondernemen. En dat werd gemakkelijker naarmate meer familie en kennissen zich metterwoon in Nederland hadden gevestigd. Geld speelde hoegenaamd geen rol. Iedere Surinamer die dat wilde, wist op de een of andere manier wel het geld bij elkaar te scharrelen om het retour-ticket-enkele-reis-Nederland te kunnen kopen.

Zij werden in die keuze welhaast aangemoedigd door de Surinaamse bewindvoerders en elite, waarvan bekend was dat zij er twee paspoorten op na hielden. Dat werd mij nog eens duidelijk toen ik twee jaar geleden in Paramaribo de receptie bezocht die de Nederlandse ambassadeur had aangericht ter gelegenheid van de verjaardag van de Koningin. Om redenen van bezuiniging was deze receptie - anders dan in de voorgaande jaren - uitsluitend toegankelijk voor personen van Nederlandse nationaliteit. Drommen Surinaamse hoogwaardigheidsbekleders waren ter plekke, en je zag ze elkaar bekijken met een (gefingeerde?) blik van verbazing, in de trant van: zo, ben jij ook nog Nederlander?

Van menige zijde is mij verzekerd dat Creoolse bewindvoerders hun kracht zoeken in nieuwe dingen, niet in het herstellen van oude. Het zijn geen renoveerders. Dat lijkt te kloppen. In plaats van de krotten in de gezellige en mooie stad Paramaribo op te ruimen en daarvoor andere woningen in de plaats te zetten, worden er bouwplaatsen ingericht ver buiten het centrum, met geen of moeilijke verbindingen met de stad. Zo ook het geval West-Suriname, diep in het binnenland. Daar is (was?) het plan de bauxietwinning ter hand te nemen, waarvoor een peperdure spoorlijn werd aangelegd en een heuse stad werd ontworpen, waarvoor de oorspronkelijke bewoners (Indianen) moesten wijken. Men verdenkt er de Creoolse plannenmakers van dat zij voorrang hebben gegeven aan de bouw van een weg dwars door het oerwoud naar West-Suriname in plaats van de bestaande Oost-Westverbinding naar Nickerie te verbeteren (inclusief bruggen), omdat daarmee de ondernemende Hindoestanen die zich in Nickerie ophouden zouden worden bevoordeeld.

Als je mensen voortdurend voorhoudt - bewust of onbewust - dat Nederland zo ongeveer het paradijs op aarde is, moet je niet gek opkijken als zij ook eens een kijkje willen nemen. Zeker wanneer tezelfdertijd nauwelijks enige aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van het eigen land. Dat was de situatie - om niet al te ver in het verleden te duiken - in het na-oorlogse Suriname. Naarmate de reis korter en goedkoper werd - vanaf ongeveer 1970 -, kwam Nederland dichterbij. Inmiddels werd er - ondanks veel gereis van ‘deskundigen’ over en weer - weinig gedaan aan de bestaanszekerheid van de Surinamers. En daarmee doel ik niet in de eerste plaats op de werkgelegenheid, hoe belangrijk ook. De wanstaltige groei van het ambtenarenapparaat was voor een deel het antwoord op gebrek aan werkgelegenheid.

Nee, ik bedoel bijvoorbeeld een regeling van de gezondheidszorg, zodat iedereen zonder vrees ziek kan worden. Natuurlijk, je kon je particulier verzekeren, maar dat was alleen weggelegd voor de rijken. En als je heel arm was, werd je ondergebracht in de categorie min- of onvermogenden, die met een speciale kaart toegang hadden tot (slecht betaalde) geneesheren die in 's lands dienst waren. Je deed er overigens meestal wel goed aan toch wat geld mee te nemen naar de dokter, óf omdat de dokter toch geld vroeg óf omdat je ‘voor niks’ geen goede behandeling verwachtte. Niet minder slecht er aan toe waren de ambtenaren, die door hun lage salaris tussen de wal van de min- of onvermogenden en het schip van de rijken vielen. Voor menig gezin betekende een ernstige of langdurige ziekte een complete ramp.

Toch zijn er sinds het eind van de jaren vijftig Nederlandse deskundigen naar Suriname gereisd om zich over dit probleem te buigen. Veel heeft het niet mogen baten. En daarmee trad Suriname de onafhankelijkheid tegemoet zonder dat voor deze kleine bevolking een minimum aan sociale zekerheid was gerealiseerd. Opnieuw een bewijs voor de geringe aandacht die Nederland altijd aan deze kolonie heeft besteed. Is het dan verwonderlijk dat Surinamers de oversteek naar Nederland maakten, omdat in het moederland een paradijselijk sociale-zekerheidsstelsel wenkte. Dat komt ervan als je voor een habbekrats er een kolonie op na wil houden. Welke cost ging voor deze baet uit?

Links en rechts zijn begrippen die in de Surinaamse politiek nauwelijks bruikbaar zijn. De meest dominante trek van de Surinaamse samenleving - beheerst door importeurs en een aantal (buitenlandse) grootbedrijven - is conservatief. Een conservatisme dat zijn voedingsbodem tevens vindt in een op raciale principes georganiseerde samenleving. Als het punt bij het paaltje komt trekken Hindoestanen, Creolen, Javanen en Chinezen zich terug in hun eigen groep.

Al zijn er in het recente verleden wel rasdoor-

[p. 16]

brekende partijen geweest, zij bewogen zich toch altijd aan de periferie van de Surinaamse politiek. De verschillende raciale groepen zijn - inclusief de buitenlandse invloeden - altijd een rem geweest op het ontstaan van een Surinaams nationaal bewustzijn.

De nieuwe bewindvoering in Suriname heeft zich duidelijk uitgesproken tegen de voortzetting van partijen op raciale basis. Dat kan uiteraard des te gemakkelijker nu door de noodtoestand politieke partijen niet meer kunnen functioneren. De enige, rasdoorbrekende moderne politieke partijen zijn de Volkspartij onder leiding van de arts Lie Pauw Sam, en de Progressieve Arbeiders en Landbouwers Unie (PALU), onder leiding van de landbouwingenieur Iwan Krolis, die misschien mede daarom achter en voor de schermen in het huidige Suriname een behoorlijke invloed hebben. Deze partijen zijn op (redelijk) moderne leest geschoeid, kennen leden, kennen contributies, en gaan er vanuit dat leden zich daadwerkelijk inzetten voor bepaalde zaken. De ‘oude’ Surinaamse partijen zijn sterk persoonsgebonden, kennen nauwelijks invloed van de leden. Zij denken meer in termen van aanhang dan van leden die invloed kunnen hebben op de besluitvorming. Het kleinschalige, personalistische karakter van de Surinaamse samenleving bevordert ‘partij’-vorming op die basis.

Door dat personalistische karakter en het feit dat men zo dicht op elkaar woont zijn - nu en in het verleden - coalities mogelijk die naar Nederlandse maatstaven gemeten volstrekt ondenkbaar zijn. In dit patroon passen ook de vele afsplitsingen binnen politieke partijen, die meestal zijn terug te voeren op persoonlijke vetes en op de vraag wie ‘nu eigenlijk’ de macht heeft in de partij. Ideologische verschillen spelen een ondergeschikte rol, al lijkt de retoriek die deze splitsingen begeleidt op het tegendeel te wijzen.

Er is de laatste maanden een zekere verwijdering ontstaan tussen de vakbeweging en de nieuwe bewindvoerders in Suriname. Reden is het vergaderverbod, waardoor uiteraard de werkzaamheden van de vakbonden worden belemmerd. Het zou niet de eerste keer zijn dat een getergde vakbeweging de bewindvoering naar huis stuurde (1969, 1973), al zal het deze keer minder gemakkelijk gaan. Het lijkt wel of de verbrokkelde Surinaamse vakbeweging pas een eenheid kan worden wanneer zich een gemeenschappelijke ‘vijand’ aandient. Zo ver is het - naar mijn schatting - bepaald nog niet. De vakbeweging heeft zich zonder omwegen achter de ‘ingreep’ van de militairen geplaatst, al moet men bedenken - hoe kan het anders - dat de verbindingen van sommige vakcentrales met de bewindvoering-Arron innig waren.

Trouwens, de Surinaamse vakbeweging zit merkwaardig in elkaar. Op een beroepsbevolking van niet meer dan rond 100.000 personen zijn vier centrales (Moederbond, CLO, C'47, PWO), ieder met hun eigen politieke bindingen, de een meer, de ander minder. Belangrijker dan de centrales is het feit dat zij bestaan uit zeer zelfstandig, want per bedrijf opererende bonden en bondjes. Men moet zich van de inspraak van de leden geen al te mooie voorstelling maken. Zoals elders in de samenleving, zijn ook de bonden vaak het persoonlijke ‘bezit’ van vakbondsleiders, die niet schromen elkaar bedrijven af te snoepen. Het eigen belang wordt nooit uit het oog verloren. Vakbondsleiders (onderhandelaars) worden beoordeeld op hun vermogen gunstige contracten af te sluiten. Heel gebruikelijk in Suriname is dat zij een ‘bonus’ krijgen (eisen) van de werkgever als de onderhandelingen succesvol zijn verlopen. Volgens een indrukwekkende stoet informanten komt (een aanzienlijk deel van) deze ‘bonus’ terecht in de zakken van de onderhandelaar: een rijke beloning voor zijn inspanningen. 's Lands wijs, 's lands eer.

Wie zich wel eens ophoudt in de Surinaamse gemeenschap in Nederland, weet dat de ontwikkelingen in Suriname op de voet worden gevolgd, al is het moeilijk te beoordelen wat de waarde is van de ‘informatie’ die uit Suriname Nederland bereikt. Er wordt veel getelefoneerd, veel geschreven, maar vooral veel geroddeld. Suriname is een land dat vergeven wordt van roddels. Men zet niet graag dingen op papier. Daarmee maak je je maar kwetsbaar. Voordat je weet dat een verhaal ‘echt’ is, dien je het wel ettelijke keren te ‘checken’.

Opvallend, maar niet verwonderlijk is het feit dat in de Surinaamse gemeenschap in Nederland erg veel ‘ideologie’ in de analyse van wat in Suriname gebeurt, wordt gestopt. Er wordt menigmaal een analyse geleverd, waarin Suriname wordt opgevoerd als een land dat in feite door buitenlandse mogendheden en machten wordt geregeerd. Als je de dingen ‘groot’ ziet, ligt deze vaststelling niet ver bezijden de waarheid. Zoals een informant mij mededeelde, werd uit de mond van de laatste minister van buitenlandse zaken van (ex-) president Carter - Muskie - nog onlangs de volgende opmerking opgetekend: ‘We don't interfere as long as the Dutch are there.’

Toch staat deze analyse ver af van de werkelijkheid zoals deze door de mensen in Suriname zelf wordt ervaren. Natuurlijk, Suriname kan zich internationaal-politiek geen bokkesprongen veroorloven. Maar in de ‘ideologisering’ van de Surinaamse problematiek door Surinamers in Nederland weerspiegelt zich tevens de vervreemding van de eigen cultuur die zij in

[p. 17]

Nederland hebben ‘opgedaan’. Tevens is die ‘ideologisering’ - meestal onbewust - een excuus om niet reeds nu naar Suriname af te reizen. Want bijna iedereen zegt (hoort te zeggen?) dat hij/zij terug wil naar Suriname, maar dat nu de tijd er nog niet rijp voor is. Zo ‘geanalyseerd’ zal de weg terug nog lang op zich laten wachten.

Al houdt Nederland niet op te spreken van een speciale band tussen Suriname en Nederland, in de praktische politiek is daarvan niet zo veel terug te vinden. Accoord, er is de omvangrijke ontwikkelingshulp aan Suriname, die overigens door de bestedingsdwang in Nederland voor een belangrijk deel ons land ten goede komt. Een blijk van de weinig serieuze wijze waarop Nederland met de vroegere kolonie omspringt, was de overhaaste invoering van de visumplicht. Een ander blijk waren de onderhandelingen - in alle haast gevoerd - over het verkeer van personen tussen Nederland en Suriname, waarvoor vóór 25 november 1980 een nieuw verdrag moest worden gemaakt.

Deze regeling is zowel voor Nederland als voor Suriname van het grootste belang. Er ligt een aanmerkelijk gemeenschappelijk belang in het terugdringen van de migratie naar Nederland. Het Surinaamse belang is dat het land voor zijn voortbestaan niet nog eens een aderlating van enkele tienduizenden landgenoten richting Nederland kan hebben. Elke hoop op ontwikkeling van dit toch al zo onttakelde land moet bij voortgaande migratie worden opgegeven. De mensen zijn er dan eenvoudig niet om de ontwikkeling ter hand te nemen. Het land zakt dan definitief onder de minimale sociale infrastructuur die nodig is om te overleven. En ik denk dat Nederland reeds voldoende problemen heeft met de bestaande ‘integratie’ van minderheden.

Reden genoeg om de onderhandelingen serieus aan te pakken. Het klimaat daarvoor werd danig verpest door de harde Haarsiaanse lijn die de invoering van de visumplicht inhoudt. In de tweede plaats dienen dit soort onderhandelingen op regeringsniveau plaats te vinden en niet onder de druk van de tijd tot onvoldragen produkten te leiden. Waar Nederlandse ministers voor de meest onbenullige zaken het vliegtuig pakken om naar verre streken te reizen, werd het personenverkeer tussen Nederland en Suriname kennelijk te onbelangrijk geacht om op ministerieel niveau tot een afronding te komen. Ik heb de indruk dat de wat onheuse bejegening die minister De Koning in juni j.l. heeft gekregen daarbij een belangrijke rol heeft gespeeld. Herhaling was overigens niet te verwachten. Maar zelfs dan is die verwachting een ontoereikend excuus om niet van man tot man, van minister tot minister krachtig te onderhandelen. Het is mijn overtuiging dat er dan - óók vanuit een Nederlandse invalshoek - een beter verdrag uit gekomen was dan nu het geval is. Misschien waren we dan niet vóor 25 november klaar geweest. De ellende voor Surinamers en Nederlanders zou dan echter veel minder zijn geweest dan zich nu reeds aandient (illegalen, visumplicht voor Nederlanders). Is regeren omzien in wrok?

Men kan, zoals ik, de stevige overtuiging hebben dat er wel een einde moest komen aan de bewindvoering van Arron. Men kan voorts de overtuiging hebben - en ook die heb ik - dat

[p. 18]

Nederland nauwelijks het ‘recht’ heeft bijzonder kritische geluiden af te scheiden over de huidige bewindvoering, waar het zo onkritisch, want ongeïnteresseerd was in de gang van zaken tijdens het bewind-Arron. Toch zijn er voor de werkelijk geïnteresseerden de laatste maanden een paar ontwikkelingen te registreren die vrienden van Suriname met enige zorg vervullen. Voor ik het daarover heb, eerst het volgende.

Eerder dan ik verwacht had en eerder dan redelijkerwijs verlangd kon worden, is na de staatsgreep een zekere normalisering opgetreden. In de eerste plaats het aantreden van een burgerlijk gezag naast (vaak: onder) het militaire gezag. In de tweede plaats - op 1 mei j.l. - de publicatie van het urgentieprogramma door de regering. In de derde plaats de instelling van een grondwetscommissie, die behoorlijk gevorderd is in het ontwerpen van een nieuwe politiekconstitutionele orde.

Dit alles gebeurde in een buitengewoon onzeker politiek klimaat met weinig uitgekristalliseerde machtsverhoudingen en met veel tegenwerking vanuit het door politieke vriendendiensten uitgedijde ambtenarenapparaat. Die (begrijpelijke) instabiliteit heeft er toe geleid dat tot op de dag van vandaag veel te veel tijd besteed moet worden aan de stabilisatie van de machtsverhoudingen en dat er voor het beleid (b.v. het urgentieprogramma) te weinig tijd beschikbaar is.

De (kleine) Surinaamse samenleving wordt nog te veel bezig gehouden door de processen over de van corruptie beschuldigde gezagsdragers en particulieren. Daarnaast heeft het proces van de van een coup beschuldige militairen Sital,



Joemman en Mijnals een extra spanning op de samenleving gelegd. Het aftreden van de president van het Bijzonder Gerechtshof, belast met de behandeling van de corruptieschandalen, Mr. Abendanon (allerwege geroemd om zijn integriteit), moet als een min-punt voor de huidige machthebbers worden beschouwd. Zijn vonnissen waren mild, want in overeenstemming met een fatsoenlijke rechtsgang. Dat was de lijn der verzoening. Daarnaast waren de aanwijzingen tegen Sital c.s. te mager om de straf die zij nu hebben gekregen te rechtvaardigen. Ook hier had de lijn van de verzoening moeten worden gevolgd. Of als men wil: gewoon de juridische weg: onvoldoende aanwijzingen, dan vrijspraak.

Voor de ontwikkeling van Suriname hoop ik dat de huidige bewindvoerders twee zaken goed in de gaten blijven houden. In de eerste plaats dat het een doodlopende weg is om - tegen de Surinaamse tradities en mentaliteit in - onzekerheid te laten bestaan over de rechten en plichten van burgers, met name op het vlak van de grondrechten. De Surinaamse ‘grootfamilie’ gedoogt niet te lang ingrepen in het roddelcircuit, dat aan zo'n familie spankracht en levendigheid meegeeft. In de tweede plaats is de coup voortgekomen uit een strijd voor het in de praktijk kunnen brengen van democratische rechten, zoals een eigen organisatie voor de soldaten. Dát verplicht. Bijzondere omstandigheden mogen niet te lang duren, anders worden zij normaal. Daarmee zou men zonder twijfel de nog steeds aanwezige, maar geringer wordende sympathie onder de bevolking verspelen. De consequenties daarvan zijn bekend.