Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 11]

Friedrich Engels, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Friedrich Engels schrijft dat de arbeid de hand van de aap veranderd heeft in een mensenhand die viool kan spelen. Dit heeft mij altijd onzin geleken: een apehand lijkt me veel geschikter voor de viool dan een mensenhand met die korte, stijve vingers. Maar wat Sam de Wolff schreef over Calvijn en de rente geloofde ik weer wel: dat Calvijn rente geoorloofd achtte was niet zo maar toevallig, maar het gevolg van het opkomende kapitalisme, dat zonder rente niet kon bestaan. Pas onlangs heb ik me afgevraagd hoe het dan vroeger ging, toen Calvijn dat verlossende woord nog niet gesproken had. Op school leerden we dat wij geld geleend hebben aan Maximiliaan, en dat daarom de Westertoren in Amsterdam de keizerskroon draagt. Hebben wij hem dat geld gratis geleend? Lijkt onwaarschijnlijk. En kon je tijdens de tachtigjarige oorlog bij een katholieke geldschieter goedkoper geld krijgen dan bij een protestant? Lijkt ook onwaarschijnlijk. Maar als de katholieke en de protestantse rentevoet elkaar niet ver ontliepen, wat blijft er dan van Sams theorie over?

Leidse oratie over het oude Egypte. In wat er aan Egyptische teksten over is staat bijna niets over wat er in Egypte gebeurd is. Er wordt wel verteld dat er toen en toen een bepaalde koning geregeerd heeft, maar wat er onder zijn regering is voorgevallen wordt niet verteld. Dat doet denken aan dogmatische denksystemen. Omdat zulke systemen door hun aanhangers juist worden geacht, kunnen ze niet veranderen, want een verandering in de leer van de moederkerk, van het marxisme-leninisme bijvoorbeeld, zou allicht een verbetering of een verslechtering zijn, en beide zijn onmogelijk. Iets dergelijks heb je met de officiële Russische geschiedschrijving. Ook daar hebben de gebeurtenissen de neiging afwezig te zijn. Als je aan de Academie van Wetenschappen der USSR zou vragen wat de belangrijkste gebeurtenis in de Sovjet-Unie was in 1970, dan zou je ten antwoord krijgen: de honderdste geboortedag van Lenin. Dat is niet wat men elders een gebeurtenis zou noemen, laat staan een belangrijke. Maar met het verwijzen naar dingen die gebeurd zijn krijg je een ontoelaatbare invloed van de werkelijkheid op de officiële voorstelling van zaken. Als de gebeurtenissen de geschiedschrijving kunnen beinvloeden, waar blijft dan de macht van de overheid? Toch zou je je kunnen voorstellen dat een regeerder in zo'n systeem de wens koestert dat men later aan hem zal denken als aan iemand die iets gedaan heeft, dat wil zeggen die iets veranderd heeft. Maar het theocratische karakter van zijn bewind staat niet toe dat er onder zijn bewind iets veranderd, iets gebeurd is. Blijft over het bouwen van een waanzinnig grote pyramide.

Uit een interview (Het Parool, 17 oktober 1980) met een advocaat van de Amsterdamse krakers: ‘Weet je wat ik opruiend vind? Die foto in de kranten, op de voorpagina's, vlak voor de ontruiming van de flats aan de PH-kade, met die ijskast in de dakgoot, en met het onderschrift: “klaar voor de strijd”. Als je dan achteraf bekijkt wat er gebeurd is, dat er gewoon... Er is nooit door de krakers op de PH-kade gezegd dat ze die ijskast naar beneden wilden duwen om mensen van de Mobiele Eenheid te verpletteren.’ Hoe gemakkelijk ware deze opruiende, schandelijke, door zionisten en multinationals aangestookte anti-krakerspropaganda te voorkomen geweest! De krakers hadden daartoe alleen maar die ijskast niet in de dakgoot hoeven te zetten. Ik wil zelfs de mogelijkheid open laten dat de kapitalistische pers hier te goeder trouw geweest is - hoewel dat natuurlijk bijna nooit voorkomt. Het is namelijk voor ons burgerprutten zo ontzettend moeilijk te begrijpen met welk doel die ijskast dan wél in die dakgoot gezet is. Radio Stad schijnt daarover gezwegen te hebben, en ook die advocaat vertelt het ons niet.

Nog een ander leuk citaat uit datzelfde interview: ‘Het openbaar ministerie zegt steeds: de stenen die gegooid worden naar de Mobiele Eenheid, als vertegenwoordigers van de overheid, zijn stenen tegen de democratie. Dat vind ik... ook. Maar dan zeg ik er altijd bij: ik heb zo mijn oordeel over deze democratie. Ik zeg: officieren van justitie, als u 't nou steeds hebt over de democratie die u moet verdedigen, waarom doet

[p. 12]

ú dan dingen die strijdig zijn met de democratie? Waarom gaat u over tot illegale ontruiming, zoals begin juli gebeurd is met het pand de Vogelstruys?’ Dit is een variant van een redenering die heel veel voorkomt. De advocaat die hier aan het woord is schijnt het verkeerd te vinden dat de democratie wordt geschonden door een overheid die op onwettige wijze een pand ontruimt. Nu zou je redelijkerwijs denken dat iemand die schending van de democratie door de overheid verkeerd vindt, zelf zijn uiterste best zal doen om die democratie niet te schenden. Maar nee. Hij redeneert als iemand van de Blauwe Knoop, die wegens openbare dronkenschap wordt beboet en te zijner verdediging aanvoert dat de commissaris van politie laatst ook dronken was. Of als een tegenstander van kindermishandeling die ruzie heeft met zijn buurman en als zijn buurman zegt: jij slaat je kinderen, ten antwoord geeft: jij slaat zelf je kinderen ook!

Een vriend met wie ik over dit interview sprak kon niet geloven dat die advocaat dat allemaal zelf geloofde. Ik wel. Je hoort het hem allemaal echt zo denken. In Zijn oneindige goedheid heeft Onze Lieve Heer geen grens gesteld aan wat mensen zichzelf wijs kunnen maken.

‘Te stoven in haar armen’ staat bij Gorter. Misschien had hij ergens gelezen ‘to coddle in her arms’.

‘Luchtig schrijven is misschien het moeilijkste wat er is; het is ondraaglijk zwaar als je niets te vertellen hebt’, schrijft Kees Fens (Volkskrant, 29 september 1980). Hij wijst er op dat mensen die luchtig willen schrijven en dat niet kunnen onder meer hun toevlucht nemen tot leuke, losse, populaire, algemeen bekende uitdrukkingen. Uit het boek dat hij bespreekt haalt hij het als paddestoelen opschieten, het afhouden van de boot, het sparen van kool en geit, het iemand laten vallen als een hete aardappel, het niet boteren tussen twee partijen, niet veel soeps zijn, in de soep draaien, bochten wringen, wespennesten, tot over de oren ergens in zitten. Wat hier treft is de onnozele en kinderachtige indruk die veel van die Nederlandse uitdrukkingen maken. Je merkt dat bij het vertalen. Er staat in het Russisch on byl takov. Dat is een Russische uitdrukking (letterlijk ‘hij was aldus, talis erat’) en die betekent: ‘hij nam de benen, hij smeerde hem, hij maakte dat hij wegkwam, hij maakte zich uit de voeten, hij poetste de plaat’. Maar in je vertaling kun je eigenlijk geen van die uitdrukkingen gebruiken, omdat je tekst dan een Dik Trom-karakter krijgt. Dat soort uitdrukkingen lijken in het Russisch normaal en lijken in het Nederlands alleen in jongensboeken voor te komen. In een Nederlandse vertaling van de Revisor zegt de burgemeester in het eerste bedrijf ‘Bang ben ik niet, al voel ik wel nattigheid... Die kooplieden en winkeliers liggen me wat zwaar op de maag. Die beweren dat ik ze de das heb omgedaan, maar echt, met mijn hand op mijn hart, als ik deze of gene wel eens een poot heb uitgedraaid, dan altijd zonder bittere gevoelens, echt waar.’ Dat zijn bij elkaar (nattigheid, maag, das, hart, poot) vijf Nederlandse uitdrukkingen. In het Russisch staat er maar één: dat is de zinsnede die hier (ten onrechte overigens) met ‘de das omgedaan’ vertaald is. Hier zie je zowel de stelling van Fens als die van mij geïllustreerd: de vertaler denkt dat zijn tekst pakkender, beter, leuker, grappiger, aangrijpender wordt als hij de ten tonele gevoerde mensen nattigheid laat voelen, poten laat uitdraaien en zo. En de lezer krijgt een gevoel van afkeer, het gevoel dat hij een uiterst kinderachtige tekst leest. Toch lijkt het niet waarschinlijk, dat Nederlandse uitdrukkingen kinderachtiger zijn dan Russische. Vanwaar dan die indruk? Misschien omdat een uitdrukking een soort frappe is, die je niet zomaar de zaal in kunt gooien. Je kunt een verhaal beginnen met ‘het regende’. Dan kun je nog alle kanten uit. Maar als je begint met ‘het regende pijpestelen’ zit je meteen vast aan een wat oubollig vervolg. Je kunt zonder moeilijkheden midden in een tekst schrijven ‘ik schrok vreselijk’. Maar je kunt op die plaats niet zomaar ‘ik schrok me lam’, ‘ik schrok me rot’, ‘ik schrok me een hoedje’, ‘ik schrok me een beroerte’, ‘ik schrok me een ongeluk’ zetten.

Jaren lang heb ik verondersteld dat de maker van die films Warner Bros heette. Tot ik in 1954 op een straathoek in New York stond en een vrachtauto voorbij zag rijden waar met grote letters Werner Bros op geschilderd stond. Gedurende misschien een tiende van een seconde dacht ik: merkwaardig, de ene Bros heet Werner van zijn voornaam en de andere Warner. Maar voor ik die gedachte ten einde gedacht had begreep ik al dat Bros geen achternaam kon zijn, maar de afkorting was van ‘brothers’. De gebroeders Warner, de gebroeders Werner. Zo heb ik lang gedacht dat de man die hoog op de gele wagen rijdt, terwijl het Horn lustig schmettert, naast zijn zwager zit (‘Hoch auf dem gelben Wa-agen/Sitz'ich beim Schwager vorn’). Ik begreep wel niet wat die zwager er mee te maken had, maar ik nam aan dat die zwager toevallig een gele wagen had en de zanger mee liet rijden. Pas nu, na ruim veertig jaar, lees ik bij Lichtenberg: ‘...sass ich in einem leichten Wagen mit Vieren (...) Schwager, fragte ich, was ist das dort oben?’ Ook nu dacht ik bliksemsnel: dat is toevallig, hier rijdt alweer iemand in een wagen met zijn zwager. Maar bijna op hetzelfde moment begreep ik dat Schwager hier koetsier of postiljon moest betekenen.

[p. 13]

In zijn pogingen om broer Pieter van zijn spaarcentjes af te helpen beloofde Eduard aan Pieter gouden bergen. Hij zou hem rijk maken. Hij zou hem ruimte geven, en de middelen ter opvoeding van zijn kinderen, en een goed eigen huis. ‘Gij zoudt er onverwachts instappen - het eigendomsbewijs 's middags onder Uw servet vinden - daarbij zoude behooren eene vaste jaarlijksche toelage, enzoovoorts’. Wat mij interesseert is of Dekker die formule ‘onder uw servet vinden’ zelf bedacht heeft of van iemand heeft overgenomen. Staat ergens ‘when I came down to breakfast there was a letter under my napkin from a firm of solicitors in Bristol’? Of ‘figurez-vous ma surprise quand je trouvai sous ma serviette une lettre d'Emilie’ of ‘nächsten Morgen fand ich beim Imbiss eine Todesnachricht unter meiner Serviette’? Of bestond die uitdrukking al in het Nederlands van die tijd (‘Ik zou je aanraden werk van dat meisje te maken! ‘Hoe bedoel je?’ ‘Ik bedoel dat je anders op een goede morgen haar huwelijksaankondiging onder je servet zult vinden!’)? Aan het gebruiken, op die plaats, van die formule, merk je dat Multatuli een zeer goede schrijver is. Daarbij doet het er eigenlijk niet zoveel toe of hij die zinswending zelf bedacht of ergens opgepikt heeft. Er is niet zoveel verschil tussen het iets oppikken uit de dingen die je invallen en iets oppikken uit de formuleringen die, mondeling of schriftelijk, aan je voorbijtrekken. Ik weet bijvoorbeeld niet of mijn broer de boektitel ‘Zelf kamperen’ zelf bedacht of ergens gehoord of gelezen heeft. De verdienste die titel opgemerkt te hebben blijft dezelfde. Dat geldt ook voor zijn zin ‘Vlaams is meer zoals het wordt uitgesproken’.

‘Wer zum Denken von Natur die Richtung hat, muss erstaunen und es als ein eigenes Problem betrachten, wenn er sieht, wie die allermeisten Menschen ihr Studiren und ihre Lektüre betreiben. Nämlich es fällt ihnen dabei gar nicht ein, wissen zu wollen, was wahr sei; sondern sie wollen bloss wissen, was gesagt worden ist. Sie übernehmen die Mühe des Lesens und des Hörens, ohne im Mindesten den Zweck zu haben, wegen dessen allein solche Mühe lohnen kann, den Zweck der Erkenntnis, der Einsicht: sie suchen nicht die Wahrheit, haben gar kein Interesse an ihr. Sie wollen bloss wissen, was alles in der Welt gesagt ist, eben nur um davon mitreden zu können, um zu bestehn in der Konversation, oder im Examen, oder sich ein Ansehn geben zu können. Für andere Zwecke sind sie nicht empfänglich. Daher ist beim Lesen oder Hören ihre Urtheilskraft ganz unthätig und bloss das Gedächtnis thätig. Sie wiegen die Argumente nicht: sie lernen sie bloss’. Dat is zeer treffend gezegd, maar de toestand is erger dan Schopenhauer hier aangeeft: het is niet zo

[p. 14]

dat beim Lesen oder Hören hun Urtheilskraft ganz unthätig ist. Zij hebben juist een vrij scherp ontwikkelde oordeelskracht die geheel gericht is op het vellen van één enkel oordeel, namelijk het antwoord geven op de vraag: staat wat ik hier lees of hoor in een acceptabele relatie tot wat in mijn gezelschap reçu is? Alles wat daarbuiten valt wordt niet opgemerkt. Daar is hun Gedächtnis helemaal niet thätig. Als zij werkelijk bloss zouden willen weten was alles gesagt worden ist, dan zouden zij Schopenhauers beweringen ex aequo met die van de honderden andere filosofen die toen in Duitsland bezig waren hebben besproken, gerecenseerd, naverteld. Maar zij zwegen hem dood. Daar is een vrij actieve Urtheilskraft voor nodig.

Op 13 september 1860 schreef de Oekraiense schrijfster Marja Markovitsj, geboren Vilinskaja, pseudoniem Marko Vovtsjok (1833-1907) aan haar Russische vertaler Ivan Toergenjev over twee Amerikaanse meisjes, die in Parijs met hun moeder in hetzelfde hotel logeerden als zij met haar zoontje. ‘Ik heb in lang niet zulke aardige meisjes gezien als mijn buurtjes - weet u nog, die zongen toen we de eerste keer kwamen? Wat een lieve, vrolijke, brave en verstandige meisjes. Waarom komen die bij ons haast niet voor?’ Toergenjev antwoordde: ‘Waarom zulke meisjes bij ons niet - of heel weinig - voorkomen is gemakkelijk te begrijpen: al onze jongedames groeien op in onwetendheid en leugen. Of zij onderwerpen zich aan de hen omringende atmosfeer en dan gaat het mis - of ze komen ertegen in opstand en dan gaat het ook



mis.’ Het is misschien beter als de mens opgroeit in een omgeving die hem moreel enigszins met rust laat, niet te hoge morele eisen stelt. De Russische ‘atmosfeer’ dwingt iemand om van tijd tot tijd te kiezen tussen het begaan van een laagheid of het weigeren die laagheid te begaan. Aan die weigering is dan de consequentie verbonden dat de weigeraar niet langer een normaal leven kan leiden. Maar door die laagheid te begaan maakt hij zichzelf ook een normaal leven onmogelijk.

In verschillende filosofieën tref je het geloof aan in het ‘wezen’, de ‘essentie’ van dingen. Ook in aesthetische theorieën kom je dat tegen: op straat zien we allerlei honden, maar de schilder schildert ‘de’ hond, of nog anders: hij moet niet alleen een individu met duidelijke persoonlijke trekken schilderen, maar ook ‘de’ kolchosboer. Misschien werd die theorie in de hand gewerkt door het eeuwenlang ongewijzigd blijven van de ‘dingen’: dieren, natuurverschijnselen, voorwerpen, planten, spijzen, wapens, beroepen. Men kon praten over het ‘wezen’ van de leerlooier, omdat er sinds onheuglijke tijden leerlooiers waren, en niet aan te nemen was dat zij ooit zouden verdwijnen. Tegen de aanhangers van dit ‘essentialisme’ heb ik in gedachten wel eens het ‘wezen’ van een pakje Drum ter sprake gebracht en het verschil in ‘wezen’ tussen een pakje Drum en een pakje Samson. Je zou denken dat de industrialisatie van de negentiende eeuw, het ontstaan in die eeuw van allerlei voorwerpen en processen en beroepen die er vroeger niet waren (baanwachter, gas geven, afstemmen, margarine, luchtband) het geloof in al die ‘wezens’ zou hebben ondermijnd, maar je krijgt de indruk dat het juist andersom was. Die indruk ontstaat door de gretigheid waarmee men zeg omstreeks 1900 al die nieuwe dingen benoemde en beschreef. In een encyclopaedie van 1910 vind je alle voorwerpen en machines van die tijd. Zelfs plattegronden van bankgebouwen onder het trefwoord ‘bankgebouw’.

Der Mensch ist nicht geboren, frei zu sein. Lievelingscitaat van Toergenjev, een van de meest vrijheidlievende Russen der negentiende eeuw. De mens is geneigd zich door anderen te laten regeren. Je zou de stelling kunnen verdedigen, dat wat er in de wereld hier en daar aan democratie bestaat, allerlei hulpmiddelen nodig heeft om te kunnen bestaan. In Westeuropa is dat hulpmiddel soms het oude vorstelijke gezag, dat gehandhaafd is in de vorm van monarchen, onder wier ‘regering’ men verondersteld wordt te leven, en allerlei niet-gekozen functionarissen en lichamen: commissarissen der koningin, officieren van justitie, burgemees-

[p. 15]

ters worden niet door het volk gekozen, maar door de overheid aangesteld. Daardoor krijgen de mensen het tevreden gevoel dat ze ‘geregeerd worden’ en worden ze vrij gehouden van de angstwekkende gedachte dat ze het zelf moeten doen. Andere hulpmiddelen zijn misschien: het uitstrekken van die democratie over slechts een deel van de bevolking: alleen zij die een eigen huis bzitten, alleen blanken, alleen nietslaven, alleen mannen, alleen leden van bepaalde aanzienlijke families. In de Verenigde Staten zou je als zulk een hulpmiddel kunnen zien de geweldige propaganda die voortdurend voor die democratie wordt gemaakt, het dagelijks trouw betuigen aan de Amerikaanse vlag op de scholen, het precies weten hoe de staatsinrichting in elkaar zit. Iedere Amerikaan weet bij wijze van spreken hoe een president gekozen wordt. Door die verering voor de democratie, door een eerbetoon aan de democratie dat te vergelijken is met het eerbetoon dat anders aan een vorst ten deel zou vallen, houdt men bij de bevolking de indruk in stand dat ze iets boven zich hebben.

Krijg je ‘te veel’ democratie, dringt het tot de mensen door dat ze het zelf voor het zeggen hebben, dan hebben zij de neiging om daarvan te schrikken, af te zien van deelneming in het besluitvormingsproces. Je krijgt dan de situatie dat een samenleving niet langer bereid is de verantwoordelijkheid te dragen voor haar eigen lot, en ook niet langer bereid is zich tegen aanvallen te verdedigen. Je krijgt dan die merkwaardige lafheidsverschijnselen. Je hoort dan bijvoorbeeld de mening dat bij een conflict tussen de democratie en haar vijanden niet zij schuldig zijn die de democratie aanvallen, maar zij die haar verdedigen. De ongeregeldheden in Amsterdam zijn de schuld van Polak, van de Mobiele Eenheid, niet van de stenengooiers. De Russische bezetting van Afghanistan en al die andere landen is onze schuld. Hitler zou niet zo te keer gaan als men Duitsland in Versailles niet zo slecht behandeld had. Wat met de joden gebeurt is wel erg, maar ze hebben het er naar gemaakt. Denk eens hoe vaak Rusland in het verleden is aangevallen! Als de VARA dertigduizend leden verliest komt dat door Wiegel, niet door het op 30 april uitgezonden programma.