Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 3]

[397]

Braaf kan niet praten, Braaf werkt
Surinaamse notities (1)
Bram Peper

Midden op de middag bezochten Max, Ed en ik één van de volksontwikkelingsprojecten. Dat was in de stad, in een achterafstraatje. Daar bleek al sinds jaar en dag een buurtcentrum te staan, door de bewoners eigenhandig opgetrokken. Een vitale opa met een bijnaam was de onbetwiste leider. Het was een kleine Creoolse man met een gitzwart, gelooid uiterlijk.

Onder de dreiging van een wolkbreuk zochten wij beschutting in het buurthuis, dat er degelijk uitzag. De oude heer nam het woord, verontschuldigde zich - een beetje ten onrechte - voor zijn Nederlands, en begon uit te leggen wat er aan de hand was.

‘Heren’, zo begon hij, ‘zij zijn hier allemaal geweest, Pengel, Sedney, Arron, verschillende keren, vlak voor de verkiezingen, maar er is nooit iets gebeurd.’ Hij werkte snel naar een climax toe. ‘Maar’, zo ging hij door, ‘toen zijn de jongens gekomen en die zijn gaan werken.’ Hij wees vol trots naar sergeant Braaf, een goedmoedig ogende, wat gezette jonge militair, die bescheiden glimlachend de lof over zich heen liet gaan. Hij had het waarschijnlijk meer gehoord.

Vervolgens legde opa uit wat er wel zo bijzonder was aan dit project. Eindelijk, na zo veel jaren van smeken, hadden de buurtbewoners de steun gekregen die nodig was om het zanderige straatje waar zij omheen woonden bestraat te krijgen. In hun vrije tijd zouden zij de bestrating zelf ter hand nemen. In het begin waren er nog weinig aanmeldingen. De mensen geloofden er niet meer in. Maar toen Braaf op het toneel verscheen met de toezegging dat er echt stenen ter beschikking zouden komen, groeide de belangstelling. En vervuld van vriendschap en trots, keek de oude heer weer op naar Braaf en zei: ‘Weet u, wat Braaf is, Braaf werkt’, en hij pakte een glas beet, zette het snel op een andere plaats, om te laten zien dat Braaf een man van de actie is. Zo pakt Braaf de zaken aan. ‘Heren, Braaf praat niet, nee Braaf kan niet praten, Braaf werkt.’

De mensen werkten nu ook. Het krioelde van de kinderen en volwassenen die bezig waren met de bestrating van ‘hun’ straat, die nog geen driehonderd meter lang is. De vorderingen waren duidelijk zichtbaar, al was er nog een lange weg te gaan. Maar van de gezichten was af te lezen dat het met Braaf in de buurt waarachtig wel zal lukken.

Het vrijwilligerskorps is één van de uitvindingen van het ‘nieuwe’ Suriname. De bedoeling is om de mensen het geloof in eigen kunnen weer wat terug te geven door te laten zien dat het met een vrijwillige inzet mogelijk is vastgelopen projecten af te maken. Zo worden er enkele huizen afgebouwd die door wanbeleid stonden te verrotten. Elders in de stad wordt snel een woninkje opgetrokken voor een ernstig gehandicapt paar, dat in één van de vele duizenden krotten woonde waar Paramaribo zo ‘rijk’ aan is.

In krant en radio wordt bijna elke dag melding gemaakt van de al dan niet spontane oprichting van zgn. volkscomité's. Dat zijn buurten dorpsinitiatieven die er op uit zijn de directe woon- en leefomgeving te verbeteren. Dat kan zijn het onderhoud van de straten, de verbetering van de waterhuishouding, de hulp bij de oogst en allerlei andere activiteiten die gemeenschappelijk doelmatiger kunnen worden aangepakt.

Veel volkscomité's worden met enige tamtam door de militairen geïnstalleerd. Zij worden gezien als de voertuigen van de ‘revolutie’, als de democratische arm van de Nationale Militaire Raad (NMR). Moeilijk valt vast te stellen welke omvang deze beweging aan ‘de basis’ heeft aangenomen. Belangrijker dan de omvang lijkt mij voorlopig de symbolische werking. Het feit alleen al dat initiatieven uit de bevolking worden gewaardeerd - en soms gehonoreerd -, is voor Suriname iets nieuws. Bijna stelselmatig is in de voor- en na-koloniale tijd elk initiatief ontmoedigd. Het hand ophouden, de afhankelijkheid van de patroon en het zoeken naar een veilige, maar onderbetaalde baan bij ‘lanti’ (de overheid) zijn tot de eerste natuur van de Surinamer geworden. In een land met districten zo

[p. 4]

groot als Nederland, waar elke vorm van democratisch, locaal bestuur ontbreekt en waar de scepter wordt gezwaaid door een aan het centrum (Paramaribo) onderhorige districtscommissaris. In oud-koloniale stijl - met regelmatige bezoeken aan het binnenland - bestuurt hij ‘zijn’ district. Nederland is het toppunt van decentralisatie vergeleken met Suriname.

Tegen die achtergrond is het verrassend en bemoedigend dat particuliere initiatieven nooit hebben ontbroken. En dan doel ik niet alleen op het gevestigde particulier initiatief van de vele religieuze gemeenschapen die Suriname rijk is en die b.v. een groot deel van het onderwijs verzorgen. Nee, ik bedoel de mensen en organisaties die steeds opnieuw toonden geloof in eigen kunnen te hebben, om op die manier tevens een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van hun land.

Als de nieuwe bewindvoering in Suriname zich wezenlijk wil gaan onderscheiden van wat er aan voorafging, zal zij aansluiting moeten (blijven) zoeken bij de vele initiatieven die steeds weer uit de samenleving voortkomen. En dat terwijl zo veel energie naar Nederland is weggevloeid.

Is elk mens tot corruptie geneigd? Ik denk het wel. Kan niet elke vriendendienst waarbij gebruik wordt gemaakt van de positie die men in de samenleving inneemt onder de verdenking van corruptie komen te staan? Het voor wat, hoort wat, dat een vriendenrelatie de schijn van onafhankelijkheid ten opzichte van elkaar meegeeft, kan - over een samenleving gelegd - al gauw tot een corrupt klimaat leiden. Waar houdt de onbaatzuchtige vriendendienst op, waar begint de corruptie. En noemen we arme sloebers, die zich op alle (on-)mogelijke manieren in leven proberen te houden, corrupt wanneer zij ambtenaren voor hun karretje willen spannen? Is corrupt-zijn niet de noodzaak van armen - als zij er al de middelen voor hebben - en de luxe van de rijken?

De beste, maar niet voldoende bescherming tegen corruptie is een samenleving van enige omvang, die door een strenge regelgeving (norm) het verschil tussen privaat en publiek belang zo duidelijk mogelijk probeert te omschrijven, en op overtreding stevige sancties loslaat. Dit is, zoals gezegd, geen garantie tegen corrupt gedrag (Bernhard), maar de overtreder weet dan wel om en nabij dat hij in overtreding is.

Suriname is een kleine samenleving: 350.000 zielen. Deze omvang werkt corruptie in de hand. ‘Objectieve’ sociale verhoudingen komen moeilijk van de grond. Iedereen is wel ‘ergens’ familie of vriend van elkaar, of kan dat makkelijk worden. Daarnaast leeft de massa van de bevolking in armoedige omstandigheden, al lijkt het uiterlijk van Paramaribo op een grotere welstand te wijzen. Zeker meer dan 60% leeft onder de armoedegrens. De regelgeving is echter afkomstig uit het ‘grote’ Holland: de corruptie is nauwkeurig gedefinieerd. Hieruit volgt dat de kans om in Suriname in corruptieve handelingen te vervallen vrij groot is. De ingrediënten zijn aanwezig: een kleine samenleving waar iedereen iedereen kent en een ‘geïmporteerde’ regelgeving.

Het feit dat de Surinaamse elite is opgegroeid met die regelgeving, maakt dat zij maar al te goed weet wanneer de vriendendienst overgaat in regelrechte corruptie. Toch schijnt de corruptie in de omvang die nu bekend is geworden, iets van de laatste 15 à 20 jaar te zijn. Volgens één van mijn informanten was het ambtenarencorps tot het eind van de jaren vijftig redelijk betrouwbaar. Alleen al uit de explosieve groei van het ambtenarenapparaat in die periode - van 14.000 tot 42.000 - zou men dat kunnen afleiden. Het ambtelijk apparaat werd de laatste twee decennia het middel bij uitstek om bewezen vriendendiensten (verkiezingen e.d.) in een baan bij ‘lanti’ om te zetten.

Is de taxichauffeur corrupt die, zoals hij vertelde, enkele honderden guldens aan ‘die jongen’ (een ambtenaar) had gegeven om zijn vergunning verlengd te krijgen in de zekerheid dat de normale weg (die hem ook bekend is) tot niets leidt? ‘Die vergunning’, klaagt de taxihouder, ‘heb ik nog steeds niet, maar ik word wel met rust gelaten. Ach, meneer, die grote jongens stoppen hun zakken vol, en ik kan niet gewoon een vergunning krijgen.’ Is zo'n man corrupt? Ik vind van niet.

Ik ben nog niemand in Suriname tegengekomen die niet de mening is toegedaan dat de ‘grote jongens’ zich op een ongehoorde wijze aan zelfverrijking hebben overgegeven. De bewijsvoering is soms wat moeilijk, omdat er geld naar het buitenland is overgemaakt en omdat de belastingdienst in het geheel niet functioneert. Laat staan dat er een fiscale opsporings- en inlichtingendienst zou bestaan aan wie duidelijk moet worden gemaakt om welke redenen iemands vermogen (land en huizen) de laatste jaren zo spectaculair kon groeien.

Het geval van ex-premier Arron is allerwegen bekend. Hij is niet in staat gebleken een volledige verantwoording af te leggen van de 430 miljoen die de laatste zes jaren uit heffingen op de bauxiet naar de schatkist(?) zijn gevloeid. Op mijn eenvoudige vraag aan met Arron bevriende parlementariërs hoe dat mogelijk is, omdat op zijn minst de benoeming van die gelden in begrotingsposten uit de parlementaire stukken moet zijn terug te vinden, bleven zij het antwoord schuldig. Er was wel eens een keer in het parlement over gesproken, maar de regering

[p. 5]

wenste niet de vereiste inlichtingen te geven. Op mijn vraag of zij - waar het toch allemaal om bekenden (vrienden) gaat - hun hand in het vuur zouden durven steken voor hun in de Menre Boekoe Kazerne opgesloten vrienden, antwoordden zij: ‘Niet voor allemaal.’ Een vakbondsleider die ik dezelfde vraag voorlegde, antwoordde beeldend: ‘Als je me asbest handschoenen geeft!’

Na de staatsgreep van 25 februari is er in Nederland ach en wee geroepen over de afschaffing van de parlementaire democratie in Suriname. Alle grote partijen huilden tranen met tuiten, en waren bezorgd. Er stonden immers verkiezingen voor de deur, waarin het volk zich kon uitspreken over het bewind-Arron. Met de verkiezingsfraude van 1977 nog vers in het geheugen, verwachtte ik van die verkiezingen niet veel. Volkssoevereiniteit viel bijna geheel samen met volksverlakkerij. Toch waren enkele kleinere progressieve partijen niet zonder hoop bij de verkiezingen, vooral omdat zij methoden hadden ontwikkeld om de stembusfraude van de grote partijen op een eigen manier te beantwoorden, waardoor de uitslag toch nog een redelijke afspiegeling zou worden van de opvattingen in het volk. Zij deden dat ook in de verwachting dat juist zij op een aanmerkelijke winst zouden kunnen rekenen.

Zo ver is het niet gekomen. De militairen grepen in. Het zou echter te veel eer zijn voor de militairen om te beweren dat zij de parlementaire democratie hebben afgeschaft. Dat werk is gebeurd door de parlementariërs en partijen die de afgelopen vijf jaar het knusse houten parlementsgebouw hebben bevolkt. Van enig tegenspel was geen sprake. De bevriende coalitie liet de regering haar gang gaan, zelfs het budgetrecht werd nauwelijks uitgeoefend (de bauxietmiljoenen van Arron). Met de oppositie werd al helemaal geen rekening gehouden; deze werd van tijd tot tijd met geweld 's lands vergaderzaal uitgezet. Soms ook werd het parlement - zonder dat daarvoor constitutionele redenen waren - maanden niet bij elkaar geroepen.

De meest neerbuigende opmerkingen over het functioneren van het parlement heb ik vóór de staatsgreep mogen optekenen uit de monden van parlementariërs en regeringsleden. Het parlement stelde niks voor, de mensen waren onvoldoende ontwikkeld, zij zaten er alleen maar om hun eigen belangen te verdedigen, baantjes en commissariaten te verzamelen en - vooral - op reis te gaan. In de volksmond stond het parlement dan ook bekend als de ‘reisvereniging’. Het parlement was ‘uitlandig’. De parlementariërs die mij ná de staatsgreep op klagerige toon kwamen melden dat nu de parlementaire democratie was afgeschaft, waren in ieder geval kort van memorie.

Kort van onderzoek waren de Nederlandse parlementariërs die zich in het koor van klagers voegden. Hadden zij - trouwens ook een heel gezelschap! - in de kleine twee weken dat zij in de herfst van 1978 in Suriname waren dan onvoldoende tijd gehad om zich over de positie van hun collega-parlement te buigen? Kennelijk. Ik herinner mij inderdaad dat het reisprogramma knap overladen was en dat zij veel ‘uitstedig’ waren, ter bezichtiging van projecten die - op de spoorlijn na! - weinig inzicht kunnen opleveren in de Surinaamse samenleving.

Een ander punt van kritiek uit Nederland op de staatsgreep was de schending van de mensenrechten. Voorzien van veel onkunde, zag men in de staatsgreep de omtrekken van een Latijns-Amerikaanse militaire dictatuur opduiken. Suriname lag immers, zo had men ontdekt, in Zuid-Amerika.

Dat er mensenrechten zijn geschonden staat overigens buiten kijf. En dat tot de dag van vandaag bepaalde grondrechten worden gekneveld, zoals vrijheid van meningsuiting en vereniging, is al evenmin aan twijfel onderhevig. Daarvoor verdient de huidige bewindvoering - met al het begrip dat men kan hebben voor de uitzonderlijke situatie - kritiek. In Suriname is die kritiek groeiende, m.n. van de kant van de vakbeweging en de kerken. Een bewind dat zelf is voortgekomen uit de strijd om een grondrecht - de vrijheid van vereniging van soldaten - mag

[p. 6]

zelf aan deze eis van democratie worden gemeten. Ik meen ook dat een spoedige normalisering van de verhoudingen op het punt van de grondrechten de beste garantie vormt voor de continuiteit van de huidige bewindvoering.

Maar dat de kritiek uit Nederland niet erg geloofwaardig is, staat evenzeer buiten kijf. Mensenrechten zijn ondeelbaar. Bij mensenrechten passen geen onderscheidingen naar mensen. Vanuit het Nederlndse parlement is b.v. niets vernomen toen overduidelijk werd dat de aan arme oude mensen toegezegde (schamele) oudedagsvoorziening van een paar tientjes per maand niet werd uitbetaald. Stil was het ook toen datzelfde gebeurde bij de kinderbijslag. Voor wie deze mensenrechten te abstract zijn, verwijs ik naar de talloze bezoeken die opeenvolgende parlementsdelegaties uit Nederland hebben gebracht aan 's Lands Weldadigheids Gesticht (LWB) waar de armsten van de oudjes in barakken worden opgeborgen. Zij moeten het hebben van een bovenmenselijke inzet van het verplegend personeel. Wie het terrein bezoekt, weet zich verwelkomd door talloze gieren, die wél weten hoe laat het is. Meer dan 25 jaar heeft de Nederlandse bewindvoering (inclusief de ontwikkelingshulp) er over gedaan om een nieuw gebouw te financieren, dat slechts 2% van de uitgaven vergt die in enkele jaren in een nutteloze spoorlijn zijn gestoken. En dan hebben we de bezorgde Nederlandse politici nog niet eens bezoek laten brengen aan de bejaarden van Marienburg, aan het hospitaal aldaar, aan de erven in Paramaribo en het L.P.I. ('s Lands Psychiatrische Inrichting). Over mensenrechten gesproken.

Waarom verdient Suriname een democratisch bestel? Natuurlijk, een model naar eigen snit en mogelijkheden. Daaraan wordt gewerkt. Suriname verdient zo'n bestel, omdat Surinamers gezellige, eigenwijze mensen zijn, die graag over elkaar roddelen, graag samenscholen en verenigingen vormen. Daarmee is de belangrijkste grondstof voor een democratie gegeven. De vormgeving daarvan in een politieke-constitutionele orde is niet eenvoudig. Nodig is wel dat bepaalde rechten en plichten weer duidelijk worden vastgelegd in een grondwettelijk bestel. In de ‘grote familie’ die Suriname is, is een minimum aan voorspelbaarheid nodig over wat wel en wat niet geoorloofd is.

Daarmee wordt ook een verbinding gelegd tussen democratische grondrechten en de noodzaak van beleid. In beide gevallen is objectivering en voorspelbaarheid een eerste vereiste, wil men doelstellingen bereiken of anders gezegd: wil men het eigen handelen en dat van anderen kunnen beoordelen en - eventueel - bijsturen. De groei naar een presidentieel stelsel - die nu de meest waarschijnlijke ontwikkeling lijkt - noodzaakt te meer tot een grote duidelijkheid over doelstellingen van beleid en rechten en plichten van burgers.

Trouwens, de Surinaamse samenleving (‘grote familie’) verdraagt niet lang een situatie van onduidelijkheid. Zij is te klein om verklikkerij en repressie - op straffe van eigen ondergang (migratie) of een nieuwe coup - tot richtsnoer te kunnen maken voor het onderlinge verkeer. Er is een sfeer van verzoening nodig. De eerste vonnissen van het Bijzonder Gerechtshof lijken hierin te passen. Zoals een Surinaamse advocaat mij zei: ‘Deze samenleving moet niet te Hollands worden’, waarmee hij bedoelde te zeggen dat het gelijkhebberige van de Hollanders niet past bij de gemoedelijkheid van de onderlinge verhoudingen in Suriname. ‘Kijk’, zie een andere Surinamer, ‘als een Hollander je 100 gulden leent aan het begin van de maand, vraagt hij aan het eind van de maand zijn geld terug. Dat doen wij in Suriname niet. Zo iemand leen je dan geen geld meer.’

Ik ken Nederlandse ontwikkelingsdeskundigen die bijna in de lach schieten als je Suriname ter sprake brengt. Reden voor hun uit dédain geboren lachlust is dat zij Suriname een volstrekt onbelangrijk land vinden. Nee, dan zij. Zij reizen naar verre streken en grote landen: India, Indonesië, Brazilië, Nigeria, de Philippijnen en soms zelfs naar de Volksrepubliek China. Dat zijn inderdaad grote en belangrijke landen. Maar is daarmee het werk dat deze ontwikkelingsdeskundigen in die landen verrichten ook meteen belangrijk? Ik waag het te betwijfelen. Zuiver wetenschappelijk misschien, whatever that may be. Beleidsmatig stelt het, denk ik, niet zo veel voor, al was het alleen vanwege de simpele vaststelling dat Nederland in de ogen van die landen (terecht) niet veel voorstelt, al zal men zich in de contacten uitputten in vriendelijkheden.

Het belang van Suriname is inderdaad niet gelegen in zijn omvang. Dat is juist. Suriname is echter hoogst belangrijk uit een oogpunt van de invloed die een land (Nederland) kan hebben op een ander land (Suriname) en gemeten aan de omvang van de ontwikkelingshulp in verhouding tot b.v. het nationaal inkomen van Suriname. Met deze twee maatstaven in de hand is er geen land waarmee de (ontwikkelings-)relatie zo hecht en belangrijk is als Suriname. Dat wij er vóór en ná 1975 zo weinig van hebben weten te maken, stemt vooral droevig voor Suriname. Wat onze ontwikkelingshulp in die andere, grote landen vermag, laat zich raden. Gelukkig voor die landen is onze invloed dáár volstrekt te verwaarlozen. Een schrale troost voor Suriname is misschien dat Nederland nog niet de slechtste onder de naties is die ontwikkelingshulp bedrijven.