Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

De termen blijven te vaag
H. Drion

Een makkelijke basis voor dicussie biedt het stuk van Mooij over gelijkheid en cultuur niet. Het is zó los geformuleerd, zo vaag waar het scherp zou moeten zijn, dat het op de essentiële punten onder je handen weg glipt. Dat komt ook doordat - en waarschijnlijk heeft het ook bevorderd dat - belangrijke gedachtenstappen worden gezet zonder dat ze als zodanig worden gezien en toegelicht. Dit alles lijdt ertoe dat Mooijs betoog weinig overtuigend klinkt voor wie niet al bij voorbaat vond dat onze cultuur met al dat gezeur over meer gelijkheid naar de bliksem gaat. Dat is jammer, want het probleem is belangrijk genoeg, en er kan geen twijfel over bestaan dat het wegnemen van sociale ongelijkheden bestaande culturen niet ongemoeid laat. Veranderingen in een cultuur vormen bijna altijd een bedreiging van bepaalde waarden van die cultuur. Zo zou, om maar eens een voorbeeld te noemen, afschaffing van de slavernij in de klassieke oudheid niet zonder schade aan bepaalde waarden van die cultuur hebben kunnen plaatsvinden, zoals afschaffing van de slavernij in de zuidelijke staten van de Verenigde Staten niet zonder schade voor bepaalde cultuurwaarden van de samenleving toen en daar is gerealiseerd. Wat geen reden hoeft te zijn om de afschaffing van de slavernij te betreuren.

Voordat hij nog aan zijn eigenlijke thema is toegekomen - het belang van het bestaan van zekere sociale ongelijkheden voor een bloeiende cultuur - drukt Mooij er zijn verbazing over uit dat volgens sommige socialisten persoonlijke ontplooiing iets zou moeten zijn zonder onmiddellijke sociale repercussies. ‘Alsof men - aldus Mooij - de persoonlijke ontplooiing onaangetast zou kunnen laten als men die niet meer ziet als een meer of minder welkome bijdrage tot het functioneren van de samenleving, waaraan het verkrijgen van status en invloed inherent is’. Voor mensen die een sterke behoefte aan sociale status en invloed hebben zal dat zeker waar zijn. Maar ik zie niet in dat bijvoorbeeld het lezen van een dichtbundel alleen maar als zelfontplooiing kan worden beschouwd, wanneer dat lezen onmiddellijke sociale repercussies heeft en statusen invloedverhogend is. Misschien bedoelde Mooij dit niet, maar dan had hij zich anders moeten uitdrukken.

‘Bevorderaars van meer sociale gelijkheid - gaat hij even verder voort, en nu wordt het belangrijk - zouden moeten aangeven welke verschillen zij precies willen bestrijden, en hoever zij daarmee willen gaan’. Dit lijkt me een onredelijke eis. Waarom mag iemand zich niet beperken tot het aangeven van een bepaalde ‘sociale ongelijkheid’ die hij ongewenst acht, zonder tegelijk alle andere ongelijkheden die voor bestrijding in aanmerking zouden kunnen komen te moeten opsommen? ‘Welke sociale ongelijkheden men zou willen laten bestaan of invoeren, blijft in het duister’, zo vervolgt Mooij beschuldigend. Maar hoe zit dat dan bij Mooij zelf? Geeft hij aan, welke vormen van sociale ongelijkheid voor het behoud van de door hem gewenste cultuur nodig zijn en welke niet? Ik heb het niet in zijn stuk kunnen vinden.

Dat weegt des te zwaarder, omdat het begrip ‘sociale ongelijkheid'’ zeker zoals hij het hanteert, zo hybridisch is. Soms lijkt zijn sociale ongelijkheid zulke verschijnselen te omvatten als: dat veel meer mensen van Marietje houden dan van Sofietje. Geen zinnig mens zal ontkennen dat dit een verschijnsel is dat zich in iedere cultuur die Marietjes en Sofietjes kent, zal voordoen. Het is naar voor de Sofietjes, voor

[p. 7]

zover zij er aan hechten dat veel mensen van ze houden, maar het is nu eenmaal niet anders (en misschien vinden ze hun carrière nog belangrijker). Men kan ook niet zeggen dat er een noodzakelijke correlatie bestaat tussen de frequentie van dit verschijnsel en de kwaliteit van een cultuur.

Maar op andere plaatsen in zijn stuk - en het lijkt me dat die juist van vitaal belang zijn voor de strekking van zijn betoog - heeft de ‘sociale ongelijkheid’ veel verdergaande implicaties dan deze mogelijke verschillen in menselijke relaties. Wanneer hij zegt dat de ‘algehele afschaffing van de sociale ongelijkheid geen acceptabele doelstelling is’, of wanneer hij poneert dat ‘men zo'n stratificatie naar maatschappelijke belangrijkheid niet ineens kan laten ophouden’, is het duidelijk dat met de ongelijkheid meer wordt bedoeld dan de hiervoor genoemde ongelijkheden tussen de Marietjes en de Sofietjes.

In een van zijn voetnoten (noot 9) committeert hij zich nog wat verder: volgens hem zal men moeten toegeven ‘dat persoonlijke en culturele verschillen hoe dan ook sociale en economische verschillen met zich meebrengen’. Hij poneert dit ter bestrijding van de opvatting waarbij het bestaan van persoonlijke en culturele verschillen wordt geaccepteerd, maar waarbij bezwaar wordt gemaakt tegen de daaraan in onze samenleving verbonden verschillen in macht, zeggenschap en inkomen. Handhaving van persoonlijke en culturele verschillen - aldus kennelijk Mooij - is niet te verenigen met opheffing van sociale en economische verschllen. Ook economische verschillen zijn dus volgens hem essentieel voor het bestaan van persoonlijke en culturele verschillen. Het is zeker een te verdedigen standpunt, en het is ook honderden malen - niet alleen aan de borreltafel - verdedigd. Maar als hij het niet ‘eerlijk’ vindt om deze gedachte niet te aanvaarden, zou men van Mooij toch wel mogen verwachten dat hij zelf ‘eerlijk’ aangeeft welke sociale en economische verschillen volgens hem essentieel zijn voor het behoud van de cultuur. Het verschil tussen slaven en vrijen, dat in vele culturen als essentieel voor het behoud van de culturele waarden is beschouwd, waarschijnlijk niet. Gaat het hem meer om verschillen in inkomens en vermogens? Moeten er grotere tegenstellingen zijn tussen rijken en armen? Of is het onbeschaafd om het zo te formuleren? Misschien hoeven die verschillen naar het gevoel van Mooij niet zozeer groter te worden, maar mogen ze vooral niet kleiner worden. Zitten we soms, voor het behoud van een bloeiende cultuur, nét goed met de bestaande sociale en economische verschillen?

Ik denk dat Mooij hiertegen zal aanvoeren dat het zo natuurlijk niet bedoel dis. Hij zou zich daarvoor nog kunnen beroepen op wat hij op een andere plaats in zijn stuk heeft gezegd: dat met een culturele voorsprong bijna altijd wel een materiële voorsprong gepaard is gegaan, maar dat dit laatste ‘wellicht te vermijden’ is (blz. 18). Alleen is het aannemen van die vermijdbaarheid nu juist iets wat hij in de eerder vermelde voetnoot ‘niet eerlijk’ had genoemd. Men ziet dit wel meer: in de tekst neemt de schrijver terug wat hij in een voetnoot heeft geponeerd, of omgekeerd. Het laatste komt het meest voor: de Jekyll van de moderatie in de voetnoten en de Hyde van de overdrijving in de tekst, want het ‘kwade’ is meestal boeiender dan het ‘goede’. Maar hoe men de tegenstrijdigheden in zijn betoog ook verdeelt, er is dan altijd ergens een Jekyll om op terug te vallen.

Zoals hij de sociale ongelijkheid, waarvan hij méér, althans niet veel minder zou willen hebben, in het vage laat, zo is hij ook weinig scherp in zijn gebruik van de term cultuur. Niet dat ik een haarscherpe definitie van dat vrijwel ondefinieerbare begrip zou hebben gewild, maar voor de hoofdstelling van zijn betoog, dat het wegnemen van sociale ongelijkheden op den duur ten koste van de cultuur moet gaan, zou men toch wat duidelijker zicht willen hebben op het soort ‘cultuur’ dat hij daarbij op het oog heeft. Hij begint wel met tegenover elkaar te stellen een ruim cultuurbegrip in de zin van ‘het geheel van de in een maatschappij bestaande levensgewoonten’ of ‘de manier waarop de mensen in een zekere samenleving met elkaar en met de rest van de wereld omgaan’, en het engere begrip in de zin van ‘wat men ook wel het geestelijk leven noemt’: ‘wetenschap, filosofie, godsdienst, kunst, kunstkritiek, recht en moraal, politieke organisatie e.d.’ (overigens nogal een stelletje ongeregeld). Nu zou men denken - dat verwachtte ik tenminste - dat Mooij zich op dat engere cultuurbegrip richtte. Maar dat wil hij niet. Het gaat hem, zegt hij, in principe om de cultuur in ruime zin, ‘zij het speciaal voor zover deze samenhangt met cultuur in engere zin’. Die samenhang kan dan daarin bestaan dat ‘het algemene levenspatroon op het geestelijke leven inwerkt’ of omgekeerd (blz. 8).

Ik heb het gevoel dat een soort van gêne, wellicht veroorzaakt door de gelijkheidsidealen van onze tijd, Mooij ervan heeft weerhouden om zijn cultuurbegrip te beperken tot ‘het geestelijk leven’, maar dat het hem daar eigenlijk wél om ging. Vandaar dan de beperking: ‘voor zover deze samenhangt met cultuur in de engere zin’. Zodat, wanneer hij zich bezorgd maakt over de gevolgen van ‘sociale en andere vormen van gelijkheid’ voor de ‘culturele mogelijkheden’, we niet zozeer moeten denken aan de gevolgen voor ‘de manier waarop de mensen in (de) samenleving met elkaar en met de rest van de wereld omgaan’, als wel aan de

[p. 8]

gevolgen voor de cultuur van het soort mensen dat, laten we zeggen, het Hollands Maandblad leest. Op zichzelf hindert me dat niet. Ook of juist in die beperkte zin omvat de cultuur zoveel dat waarde voor me heeft, dat ik een bedreiging ervan iets vind om te betreuren. Maar voor een discussie moeten we wél weten waar we het over hebben.

Wat voor argumenten voert Mooij nu aan voor zijn stelling dat het wegnemen van sociale ongelijkheden moet leiden tot een beknotting van de culturele mogelijkheden? Eigenlijk geen. Zijn stelling is dan ook meer een axioma. En om dat de essentiële elementen van dit axioma - sociale gelijkheid en cultuur - zo onbestemd zijn gehouden, kunnen we met het axioma niet veel meer doen dat het gebruiken als een ‘argument’ tegen het aftoppen van salarissen of tegen het verhogen van vermogensbelasting en dergelijke bedreigingen van het bestaan. Dat is jammer. Want scherper geformuleerd en meer geargumenteerd, had het thema van Mooijs artikel aanwijzingen kunnen geven over ongewenste vormen van ongelijkheidsbestrijding.

Nog één opmerking moet me van het hart. In zijn slotopmerking komt Mooij te spreken over Isaiah Berlins essay ‘The originality of Machiavelli’, waarin Berlin de originaliteit van Machiavelli zoekt in diens besef van de botsing van twee moralen: de christelijke en een heidense moraal. ‘Een dergelijk conflict - aldus Mooij - ligt ook opgesloten in de botsing tussen de gelijkheidsideologie en de bevordering van een bloeiende cultuur’. Aldus wordt de gelijkheidsideologie op één lijn gesteld met de christelijke moraal. Maar het lijkt dan toch wel goed te bedenken, dat het westerse gelijkheidsstreven zich pas is gaan ontwikkelen, toen het christelijke geloof zijn greep op de samenleving ging verliezen. Dat is ook wel te begrijpen, al was het alleen al hierom, dat de christelijke gelijkheidsgedachte volledig ‘jenseitig’ is tegenover het ‘diesseitige’ van de gelijkheidsidealen sedert de tweede helft van de achttiende eeuw. In haar ‘Jenseitigkeit’ heeft het christelijke geloof dan ook bijna altijd - geestverruimend - gefungeerd als compensatie voor de bestaande door God gewilde ongelijkheden in de wereld.