Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 33]

Matisse en het verlangen naar vereenvoudiging
P. Zimmerman

Ik houd Matisse (1869-1954) voor een plastisch zeer begaafd kunstenaar, die gelukkig ten bewijze van dat vermogen enkele onmisbare bijdragen aan de moderne beeldhouwkunst heeft geleverd. Maar die bij het tekenen-tot-en-metschilderen door zijn rigoureuze hang naar vereenvoudiging (door zijn leermeester Gustave Moreau al opgemerkt) te maken kreeg met het probleem hoe zulke, aan elkaar wezensvreemde beeldende middelen als de lijn en de kleur te verbinden waren tot bevredigende vormverschijningen.

De hang naar vereenvoudiging heeft de tekenaar Matisse terecht verleid tot een uiterst summier gebruik van de lijn ten dienste van de volumen. Zijn beste pentekeningen zijn bijzonder originele bewerkers van plastisch-ruimtelijke sensaties. Door de oncalligrafische krengerigheid van zijn lineatuur en zijn (quasi) nonchalante weergave van details, slaagde hij er vaak in de volumen tegen elkaar levend te maken zonder ze genadeloos af te bakenen - zodoende de voorstelling als het ware uit het wit van het papier wekkend. Zulke tekeningen hebben een grote afstandwerking en getuigen dan van hetzelfde driedimensionale vermogen als beste plastieken. Maar het is wel gebleken dat bij deze direkte wijze van werken veel veine nodig is. Het lukte maar zelden helemaal en Matisse heeft dan ook regelmatig uitvoeriger en langdurig corrigerend met houtskool getekend.

De bijna maniakale hang naar vereenvoudiging moest hem bij de toepassing van kleur voor nog grotere moeilijkheden plaatsen. Want wil de kleur de vorm omhelzen, dan zal zij gegradueerd moeten zijn. Bij het modelleren van illusoire volumen is de monochroom werkende beeldhouwer in de Europese schilderkunst dan ook de wegbereider geweest voor de ‘boetserende’ schilder, die grote zorg besteedde aan de kleurtoonwaarden en hun onderlinge verbinding. De ontwikkeling van de Renaissance via de Barok tot en met de uiterste consequenties van het Impressionisme laat zien hoe ver de kleurgevoelige schilder kon gaan in het terugdringen van de monochrome beeldhouwer, maar bevestigt toch de overbekende uitspraak dat de vorm en de kleur elkaars vijanden willen en niettemin elkaars bondgenoten moeten zijn.

De belangrijkste post-impressionistische pogingen om met nadrukkelijk onverbonden kleurtoonwaarden te schilderen zijn indertijd ondernomen door Cézanne, Van Gogh en Seurat. Het gebroken modelé van de eerste en het ‘ritmisch’ structureren van de kleur door de tweede hebben Matisse beïnvloed. Seurats pointillisme zou hem te veel hebben opgehouden. Cézanne kan hem de ogen geopend hebben voor het ontembare in de kleur. Van Gogh appelleerde meer aan zijn grafisch vermogen. Maar beiden hadden gewerkt op een manier die nog altijd veel handelingen vereiste, tijdrovender was dan het resultaat zou doen vermoeden en in ieder geval een grote concentratie vergde. Matisse was niet te lui om te werken of te oppervlakkig om zich te concentreren, maar hij hunkerde naar de vereenvoudiging die hem in staat moest stellen het creatieve proces te condenseren tot een snelle fixatie van het beoogde effect, waarin alleen plaats zou zijn voor het meest essentiële. Daarbij mocht de kleur echter zomin plastisch degenereren tot platheid, als in zijn onderlinge relatie geremd worden tot calligrafisch perfect in kaart gebrachte ornamentiek. Matisse heeft dus eigenlijk geprobeerd te bewijzen dat het mogelijk is een goed, ruimtelijk schilderij te maken met zulke aan elkaar wezensvreemde middelen als de meest summiere tekening in lijn en de meest vitale kleur, zonder - en dat is of roekeloos of ongehoord moedig geweest of allebei - daarbij gebruik te willen maken van een intermediair (als het clairobscur). Ook dat lukte helaas maar zelden helemaal.

Velen houden deze beroemde schilder tegenwoordig voor mateloos overschat en voorspellen dat zijn prestige to jump to conclusions in a genial way niet lang stand zal houden. Ik geloof dat hij zijn mogelijkheden om goed te schilderen inderdaad overschat heeft. Toch verwacht ik

[p. 34]

niet dat hij op den duur als een overbodige figuur vergeten zal worden. We kunnen niet om zijn beste plastieken en zijn gelukte tekeningen heen en ik zou ook uit zijn schilderijen graag een keuze willen doen.

De goede, voor hem meest karakteristieke schilderijen lijken mij ontstaan te zijn in de periode om de eerste wereldoorlog, toen hij korte tijd min of meer vriendschappelijke betrekkingen onderhield met Bonnard, wiens werk hem geïnteresseerd en geïrriteerd kan hebben, juist omdat de laatste zo'n genuanceerd plezier in het dóórschilderen had. Ik heb de indruk dat Matisse toen geprobeerd heeft zijn collega te verbeteren door hem af te korten en zijn wattigheid wat hoekiger, zijn sensitiviteit wat brutaler te maken. Daar had hij voor mij best langer mee door mogen gaan. Hij had meer van Bonnard kunnen profiteren dan omgekeerd en meer dan hij gedaan heeft. Misschien moeten we daar Picasso ook wel de schuld van geven. Want als de roekeloosheid van de moed en de moed der roekeloosheid zichtbaar gemaakt kunnen worden, dan hebben Matisse en Picasso dat wel gedaan.

Daar komt nog iets bij. Een uiterst individualistisch kunstenaarschap kon in een kapitalistische samenleving wel eens leiden tot overschatting van de macht van het geld als waardemeter. Als schilders, speculerend op kunst, eenmaal in het zadel geholpen zijn door in nieuwe kunst geïnteresseerde en daarbij tevens goede beleggingen zoekende vermogenden, kunnen zij bezwijken voor de verleiding om als originele geesten te laten zien dat zij nog gemakkelijker aan geld weten te komen dan veel van hun kopers. Ik kan mij niet geheel onttrekken aan de indruk dat in de moderne beeldende kunst soms een artistieke onbeschoftheid meespeelt die niet goed te onderscheiden is van de patserige vulgariteit van veel nouveaux riches. Begaafde mensen zijn ook maar mensen.

Als Matisse en Picasso (en zoveel anderen) zich hiervan enigszins bewust geweest zijn - als zij, met andere woorden, in hun werk lang niet altijd te goeder trouw waren, moet er nogal wat kitsch in hun kunst geslopen zijn. Want die term staat voor de combinatie van onmacht en onoprechtheid. En kan dan ook niet meer gemist worden sedert de ontwikkeling van een zelfbewust persoonlijk kunstenaarschap in de negentiende eeuw onweerstaanbaar doorzette.

Nu is het opvallend dat bestrijders van het verschijnsel hun bezwaren vrijwel uitsluitend richten tegen overjarige kitsch. Zij veroordelen dan de incompetente bedienaars van een wat achterlijk publiek en doen dat graag met stemverheffing, alsof het om een belangrijke aangelegenheid gaat. Zij zouden de kitsch wel uit de wereld willen bannen. Maar worden dan weer tegengesproken door andere kritische liefhebbers van beeldende kunst, die overjarige kitsch nu juist zo aardig vinden en dat - nota bene - zonder er grote waarde aan te hechten.

Nog interessanter is dat zowel de opgewonden bestrijders als de bedaarde vergoelijkers eensgezind zwijgen als het graf over de mogelijkheid van een percentage verse kitsch in hedendaagse kunst. Toch zou dat percentage herkenbaar kunnen zijn. Het is niet uit te sluiten dat in het vormgeven door, zowel op eigen initiatief als in opdracht en teamverband werkenden, tegenwoordig heel wat slecht gecamoufleerd onvermogen meespeelt en vooral dat de verantwoordelijken zich daarvan min of meer bewust zijn. Je moet als kunstenaar nu wel over een zéér geforceerd zelfvertrouwen beschikken om met de hand op het hart te durven beweren dat je in ieder geval te goeder trouw bent. Eén en ander verklaart waarom verse kitsch in onze nieuwste kunst en architectuur doodgezwegen wil worden. Want zoiets is pas kitsch en maar zelden heerlijk. Weet je waarom de overjarige variant terecht aardig gevonden mag worden? Omdat verstandige mensen vergevensgezind zijn als ze hun angst voor iets diep verontrustends overwonnen hebben.

Vergis ik mij niet dan zullen we een zeker percentage kitsch in onze nieuwe kunst mogen herkennen en moeten billijken. Misschien hebben Matisse en Picasso er al zo over gedacht. Als dat percentage nu maar niet te hoog is.