Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 17]

Optische biografie
Amnon Sjamosj

Inleiding

De Israëlische auteur Amnon Sjamosj werd in 1929 in Aleppo, Syrië, geboren. Sinds 1938 woont hij in Israël, waar hij in 1947 lid werd van de kibboets Maajan Braoech in Opper-Galilea.

Sjamosj wordt beschouwd als de belangrijkste Sefardisch-Hebreeuwse auteur in het huidige Israël. Hij beschrijft in zijn werk de oriëntaals-joodse cultuur.

Behalve verhalen en artikelen in literaire en andere tijdschriften, publiceerde Sjamosj tot op heden een roman en twee verhalenbundels. Voor zijn roman ontving hij in 1979 de Agnonprijs, genoemd naar de Israëlische auteur S.J. Agnon die in 1966 - samen met de Duitse schrijfster Nelly Sachs - de Nobelprijs voor literatuur ontving. In verschillende landen verschenen vertalingen van Sjamosj' werk. De bekroonde roman zal binnenkort in een Engelse vertaling worden gepubliceerd onder de titel Michel Ezra and Sons.

Het bijgaande verhaal is de eerste vertaling van Sjamosj' werk in het Nederlands.

T. Ellemers-Etzioni

Zolang ik me kan herinneren is mijn gezichtsvermogen gebrekkig geweest. Voordat ik begon te leren schonk ik er in het geheel geen aandacht aan. En zelfs voor mijn ouders was de belangrijkste zorg dat anderen me knap zouden vinden. Toen ik voor het eerst in de kuttab¹⁾ les kreeg, fluisterde ik dat ik niet kon zien wat er op het bord was geschreven. De chacham²⁾ zei: ‘Ga maar op de eerste rij zitten.’ Omdat ik klein en bijziend was, heb ik dat tot mijn vaste plaats gemaakt.

Enige jaren later, toen ik ongeveer negen was, kwam ik als immigrant in Israël aan. Op de Bialik-school in Tel Aviv was een groot bord aan de wand bevestigd, zonder poten. En dat hele bord stond vol met woorden, woorden en nog eens woorden, wit op zwart. Ik stak aarzelend mijn vinger op en zei tegen de leraar dt ik niet kon zien wat er op het bord geschreven stond. Misschien omdat de eerste rij al bezet was, misschien ook om enigerlei andere reden die ik op dat moment niet kon bedenken, stuurde de leraar me naar de zuster. Ze nam me glimlachend van top tot teen op, als was ik haar grappige kleine broertje, en gaf me een briefje voor de dokter. Die tilde me met een zwaai in een eigenaardige stoel, deed als een horlogemaker een loep voor zijn oog, en begon lichtjes aan en uit te doen, vragen te stellen, te onderzoeken en te controleren totdat hij oordeelde: ‘Bril.’ Ik hield mijn tranen in. Ik keek hem recht in de ogen en vroeg: ‘Waarom?’ Hij lachte en zei: ‘Sommigen hebben zwakke ogen en dat moet worden gecorrigeerd.’ En ik dacht dat alleen doktoren een bril nodig hadden, maar dat zei ik hem niet. De volgende dag ging ik met een bril op het klaslokaal binnen. Ik werd onthaald op gejoel: ‘Aboe arba!’³⁾ De bijnaam kwetste me en de bril hinderde me bij het spelen, maar dat was het wel waard. De wereld werd simpelweg helder in mijn ogen. Ik begon in de verte te zien. De nevel die mijn eerste stappen in het land had vergezeld, begon op te trekken en verdween. Zo plaatste ik een Israëlische bril voor mijn oriëntaalse ogen.

Na verloop van tijd werd me duidelijk dat mijn gezichtsvermogen weer niet was wat het wezen moest. De woorden op het blad zag ik wel, maar diepe concentratie vermoeide mijn ogen en veroorzaakte zware hoofdpijnen. Ik ging er op uit en liet dubbele lenzen voor mezelf maken, een zogeheten dubbelfocusbril. Sindsdien staat er een derde paar lenzen tussen mij en alles wat ik zie: de lenzen van een kibboetslid.

Het voorgaande wordt gesteld tegenover de algemeen verspreide, foutieve opvatting dat iemand die vier-vijfde van zijn leven in Israël heeft doorgebracht alles met Israëlische ogen ziet. Wat mijzelf betreft, ik kan ervan getuigen dat mijn ogen dezelfde zijn gebleven als degenen die ik uit de Oriënt, uit Haleb, Aram Zoba⁴⁾, meebracht. Maar niets ter wereld kan ik scherp en helder zien zonder mijn Israëlische bril en zonder de extra lenzen van de kibboets die ik vrijwillig en uit liefde heb opgezet. Behalve de dromen, natuurlijk. Alles wat ik zie als ik wakker ben, zie ik door een samenstel van drie paar lenzen: een oriëntaals paar, een Israëlisch paar en het paar van de kibboets. Naar alles - leven en dood, goed en kwaad, de mens en de samenleving, verleden en toekomst - kijk ik door hen allemaal. De lenzen waarmee ik werd geboren en waarmee ik zal sterven zijn een borduursel van cellen die volledig Spaans en oriëntaals

1) ‘Kuttab’ is een Arabische naam voor een godsdienstige school voor heel jonge kinderen.

2) ‘Chacham’ is een godsdienst-onderwijzer bij de Spaanse joden; letterlijk: ‘wijze.’

3) ‘Aboe arba’ betkent letterlijk ‘vieroog’, het is een uit het Arabisch afkomstige uitdrukking die door Israëlische kinderen wordt gebruikt om iemand die brildragend is te bespotten.

4) Haleb is Aleppo, een grote stad in Noord-Syrië, Aram Zoba is de bijbelse naam voor Noord-Syrië in de tijd van Koning David.

[p. 18]

joods zijn. Waarom oriëntaals en Spaans? Omdat mijn vader afkomstig was uit een gezin dat het Midden-Oosten nooit heeft verlaten en dat tussen Turkije en Egypte bleef rondzwerven; anderzijds stamde mijn moeder af van het geslacht van Kabasso en Nehmad dat in ballingschap in Spanje leefde en dat na de verdrijving rondzwierf en kamp maakte in landen ten noorden van de Middellandse Zee, tot ze in Haleb kwamen en zich er vestigden.

Vanaf het ogenblik dat ik een bril opzette, werden de dingen die tot dan toe in schemerige werelden en in een voortdurende nevel gebeurden helder voor me. Maar de bril drukte zwaar op mijn kindertijd. Ik moest meer dan de anderen uitkijken voor golven en ballen en voor het uitdelen van klappen. Sjlein, die een paar jaar eerder dan ik van Polen naar Israël migreerde, en Borowsky, die uit Rusland kwam - mijn twee beste vrienden in de klas, - droegen geen bril. Ze gingen onbezorgd naar zee; ze deelden klappen uit zonder zich te bedenken; ze durfden meer bij een spelletje trefbal; ze hadden niets dat kon breken. De natuurlijke lenzen die ze hadden meegebracht, waren voor hen goed genoeg om te zien en maakten het hun gemakkelijker om gezien te worden; en om ondeugend te zijn. En ik - hoe leed ik toen de golven van de zee mijn bril opslokten. (Heeft u enig idee hoeveel een bril kost?!) En hoe huilde ik toen mijn eerste bril brak tijdens een ruzie om niets. En hoeveel moeite deed ik niet om de bril terug te vinden die in het water van de Yarkon⁵⁾ viel - tezamen met mijn eerste romantische belevenis.

Ik vluchtte in dromen die, zoals gezegd, mooi en duidelijk zijn, ook zonder bril. Toen pas gingen mijn ogen open en zag ik in dat een mens hetgeen in hem leeft niet kan ontvluchten. Steeds weer had ik nachtmerries die over een bril gingen, of het nu het verliezen ervan was, of de val van de glazen uit het montuur, of het kwijtraken van de weg zonder bril. Ze lieten me niet los. De vreugde van de droom, die heilzaam is, veranderde in een steeds vroeger ontwaken uit nachtmerries en angsten.

Ik ontwaakte en ik ben hier nog steeds mezelf. Ik zie alles in de wereld om me heen met oriëntaalse ogen en ik zie alles wat uit de Oriënt komt door twee nieuwe lenzen die in één montuur zijn geplaatst.

Ik dacht aan mijn twee goede vrienden. Ik was altijd jaloers op hen omdat ze nooit een bril nodig hadden; omdat ze nooit hoefden te klungelen met aceton en rood-gloeiende naalden en ijzerdraad om het gebroken montuur te repareren; omdat ze niet hoefden te beven als thuis moest worden gezegd: ‘Hij is weer kapot.’ Ik was jaloers op hen om wáár ze waren geboren. Mijn jaloezie bevroor de pen in mijn hand. Het is moeilijk schrijven met trillende handen. Pas toen ik volwassen was en de jaloezie was verdwenen, nam ik de pen weer ter hand. Ik zag de woorden die onder mijn vingers te voorschijn kwamen en mijn wereld bereikte een evenwicht. Sommige woorden knipoogden ondeugend naar me; sommige weerkaatsten als een spiegel; sommige richtten mijn blik naar het verleden en sommige richtten mijn blik in mezelf.

Soms voel ik grote moeheid in mijn ogen. Ik zet mijn bril dan af of schuif hem op mijn voorhoofd en ik klem mijn neusbeen tussen mijn duim en middelvinger. Op zulke momenten kan ik de wereld even met andere ogen zien, met de ogen van anderen. Maar na korte tijd worden mijn ogen moe zonder bril en zal ik niet in de verte of heel dichtbij kunnen zien totdat ik hem weer opzet; zal ik mijzelf niet zijn.

Mijn vader, hij ruste in vrede, leefde niet lang. Ik herinner me hem op zijn ziekbed, zijn ogen donker en doordringend en triest. Zonder bril. Mijn moeder had heldere ogen. Tranen omdat ze weduwe was en om de afstand tot haar kinderen verduisterden haar gezichtsvermogen. Toen ze me naar dit land bracht, ging ook zij een bril dragen. Altijd was ze haar bril kwijt en altijd was ik ernaar op zoek. Omdat ze gezegend was met een lang leven en omdat ze van lezen en schrijven hield, kwam voor haar die dag waarop ze steevast een vergrootglas in haar hand of in haar tas had. Een beetje van wat ze door dit dikke glas vol levenservaring en wijsheid zag, heeft ze me ongemerkt, zonder woorden, geschonken.

Mijn moeder, gezegend zij de herinnering aan haar, was gewoon te zeggen: ‘Ogen hebben engelbewaarders.’ Hetgeen betekent dat God een bijzondere waakzaamheid aan de ogen van Zijn schepselen verleende. Ga heen en leer dat een bril net als ogen een uitnemende bescherming behoeft; beide zijn kwetsbaar en kostbaar en we hebben geen leven als we ze moeten missen.

Zolang ik me kan herinneren heb ik een zwak voor mooie ogen gehad. In mijn ogen zijn mooie ogen het mooiste ter wereld. De mens kijkt naar de ogen, want de ogen zijn het venster van het hart. En zoals een venster glas nodig heeft om schoon en helder en veilig te zijn, zo ook de ogen van de mens.

5) De Yarkon is een rivier ten noorden van Tel Aviv. (Vertaling: T. Ellemers-Etzioni en A.M.M. Brand)