Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 14]

Openbare uitgaven
W. Drees

Nederland verkeert in bijzonder moeilijke omstandigheden, ook op financieel gebied. De rijksbegroting heeft een tekort van f 15 miljard. Nu is de opvatting in het algemeen, dat er een tekort mag zijn. Voor mij is dat een vraag. Mij schijnt het juist financieel beleid, dat men in een jaar van bloei, met een groeiend nationaal inkomen, bij voorkeur een overschot moet hebben, dat men bespaart voor de jaren, die men weet dat te wachten staan, waarin een inzinking plaats heeft.

In de crises mag er een tekort zijn. In gunstige tijden mag in elk geval een tekort niet te groot zijn.

Ook diegenen echter, die van oordeel zijn dat een tekort, afgezien van de algemene toestand waarin men zich bevindt, binnen zekere grenzen verantwoord is, zijn van mening, dat het tekort op dit ogenblik veel te hoog is. Men tracht een deel ervan op bijzonder ongelukkige wijze te dekken, namelijk door grote leningen te sluiten. Dat betekent vooreerst dat de staat de toestand voor het bedrijfsleven, dat moet lenen om te investeren, veel moeilijker maakt, o.a. de rente doet stijgen. Voor de staat betekent het dat het de moeilijkheden voor de komende jaren vergroot door dan de lasten van rente en aflossing voor de nieuwe leningen op de begroting te leggen.

Het is de moeite waard na te gaan hoe het gelopen is.

De eerste dertien jaar na de oorlog heb ik meegemaakt als minister, eerst drie jaar van Sociale Zaken, daarna tien jaar als ministerpresident. Men zal mij ten goede houden, dat ik begin en einde van deze periode als uitgangspunt neem. Ik begin met het eind, omdat dat het meest karakteristiek is voor het verschil tussen wat vele politici zeggen en doen.

De reden waarom ik in december 1958 de minister van Financiën niet vroeg af te zien van zijn voornemen de portefeuillekwestie te stellen hoewel dat tot een kabinetscrisis zou leiden, die ik op dat ogenblik nog niet volstrekt onvermijdelijk achtte, was de volgende. Wat ik zag als een gerechtvaardigd motief om als minister van Financiën zich zo absoluut op te stellen, was niet in de eerste plaats het voorstel waarover de stemming ging, maar de motivering. Het waren de woorden waarmee het KVP-kamerlid Lucas, de bestrijder van het omstreden voorstel, zijn standpunt toelichtte. Hij had het o.a. over het gat in de hand van de minister van Financiën en zei: ‘Wij zijn unaniem in deze Kamer gekant tegen het huidige hoge niveau van de overheidsuitgaven’.

Deze bewering was volstrekt onjuist.

In die jaren was het de gewoonte dat de vertegenwoordigers der partijen, die als specialisten spraken bij een bepaald departement, daarbij kwamen met allerlei wensen, die vergroting van de uitgaven mee zouden brengen, en meermalen de minister van het betrokken departement verweten, dat hij zich niet sterker opstelde tegenover de minister van Financiën om meer geld toegestaan te krijgen.

Bij de algemene financiële beschouwingen deden de financiële woordvoerders van de partijen dikwijls alsof ze van dit alles niets afwisten. De minister van Financiën werd beschuldigd te royaal te zijn en te zwak tegenover collega's van de andere departementen. Ik heb wel eens gezegd: ‘Als de specialisten aan het woord zijn, gaat de heer Lucas een eindje wandelen. Wat zij zeggen moet hij niet weten als hij spreekt.’ Maar nu de situatie in 1958. We waren bijzonder zuinig omdat de financiële toestand zich ongunstiger had ontwikkeld dan was voorzien. We zaten in wat genoemd werd ‘de bestedingsbeperking’. Niet alleen moest bezuinigd worden, maar ook belastingverhogingen waren noodzakelijk. Een KVP-kamerlid zei toen: ‘Wij zijn de partij van de bezitsvorming; de Partij van de Arbeid is de partij van de bestedingsbeperking.’

Een hoofdbestuurslid van een R.K. vakbeweging echter erkende nadrukkelijk, dat zij er geheel in gekend waren geweest. Maar nu het begin, in 1945. Ons land was geruïneerd. 10% van ons land stond onder water. Grote bruggen waren opgeblazen, evenals een deel van de haveninstallaties van Amsterdam en Rotterdam. De Duitsers hadden geroofd wat van hun gading was. Reeds dadelijk na hun inval hadden ze beslag gelegd op de voorraden grondstoffen en eten, die de regering had gereserveerd voor het geval ons land weer als in de eerste wereldoorlog ingesloten zou liggen tussen Duitsland en Engeland en moeizaam aan het nodige zou kunnen

[p. 15]

komen. Bijna alle, nog weinig talrijke, auto's werden geroofd evenals een miljoen fietsen. Machines werden weggesleept uit fabrieken. Maar vooral de woningnood was groot. Veel was verwoest door bombardementen, door de Duitsers b.v. het centrum van Rotterdam, door de geallieerden bij vergissing het Bezuidenhout in Den Haag.

Zo was er veel over heel het land, ook aan de kuststrook waar de Duitsers de Atlantikwall bouwden en in het zuiden waar gestreden was in heel de frontlinie.

Uit Arnhem, dat tijdens de oorlog had moeten worden geëvacueerd stalen de Duitsers alle meubilair, dat in Duitsland bruikbaar was. Het werd als ‘Liebesgaben aus Holland’ geëxporteerd.

Zo was er meer.

En in de laatste hongerwinter, toen er geen kolen beschikbaar waren en dus geen gas en geen electriciteit, en vooral in de randstad werd honger geleden, was de toestand op elk gebied noodlottig geworden. Hongeroedeem en andere ziektes deden hun intrede.

En behalve dat woningen verwoest waren, was de bouw achterwege gebleven, die nodig was; in gewone tijden ongeveer 45.000 woningen per jaar.

We stonden voor een bijna hopeloze toestand en beschikten slechts over beperkte middelen. Had niet na enige tijd Amerika de Marshallhulp verstrekt, dan is niet te zeggen hoe lang de ellende zou hebben geduurd.

De staat moest in vele gevallen schade, geleden door particulieren, vergoeden, maar kon niet alles betalen. Het nodige moest hersteld. Veel overbodigs, dat voor de bezitters zijn waarde had gehad niet. Weer deed zich hier de gewone tegenstelling voor. Aan de ene kant werd ons verweten dat we niet genoeg schadevergoeding toekenden; aan de andere kant dat we, om het nodige te kunnen doen, te veel belasting eisten (vooral kapitaal-heffingen).

Toch zijn door betrekkelijk algemene medewerking belangrijke resultaten verkregen. Daarbij was er ook veel particuliere hulp. Vijf jaar crisis en vijf jaar oorlog hadden bij een groot deel van de bevolking nijpende tekorten doen ontstaan aan kleren, schoenen, huishoudelijke benodigdheden. Geen lonen konden worden betaald waaruit dat zou worden aangeschaft. Toen werden voorschotten gegeven, waarvan de afbetaling afhankelijk werd gesteld van de inkomsten. Zo trachtten we op allerlei manieren ook te helpen. In 1946 werd het nationale inkomen geschat op f 9.930 miljoen. De uitgaven op f 4.635 miljoen, dus bijna de helft.

Na december 1958 gaf een financieel weekblad de voorstelling alsof er nu voor het eerst een kabinet was opgetreden, dat het percentage van de uitgaven in verhouding tot het nationaal inkomen zou doen dalen. In werkelijkheid was dat bijna voortdurend gebeurd.

Van 1946 was het, in verband met de noodtoestand zeer hoge percentage van 46,7 gedaald tot 28,3 in 1953. In 1945 en 1946 toen de inkomsten zeer gering waren en de noodzakelijkste uitgaven voor noodmaatregelen waren bestemd, ging bijna de helft van het nationaal inkomen naar de openbare uitgaven.

Nationaal inkomen en uitgaven stegen beide van jaar tot jaar. Het percentage van het nationaal inkomen dat naar de openbare uitgaven ging schommelde van jaar tot jaar, maar was in het algemeen dalend. Deze daling was het gevolg van de stijging van het nationaal inkomen, een teken van herstel; niet van daling der uitgaven. Nog altijd bleven grote uitgaven nodig voor herstel (de woningnood zou nog lang duren), maar er moesten ook nieuwe dingen gebeuren, vooral op sociaal gebied. De noodvoorziening ouden van dagen als voorloper van de A.O.W., en wachtgeld- en werkloosheidswetten kwamen tot stand. De noodvoorziening was allersoberst en gaf toch aanleiding tot dankbetuigingen van velen. Om het verschil van toen en nu duidelijk te maken is hier een goed voorbeeld. De noodvoorziening kostte het eerste jaar f 150 miljoen; de A.O.W. tegenwoordig f 18 miljard per jaar.

In de jaren zestig hield de stijging van het nationaal inkomen door de bloei van het bedrijfsleven en op een gegeven ogenblik door de miljarden van het aardgas het percentage van de

[p. 16]

uitgaven in verhouding tot het nationaal inkomen aanvankelijk vrij stabiel.

Bezuinigd is er na 1958 volstrekt niet, ondanks de grote woorden, die men ten opzichte van de uitgaven van mijn laatste kabinet had gebruikt.

De stormloop der uitgaven kwam echter in 1973.

In 1972 was het percentage nog gedaald, maar het nieuwe kabinet was daarvan niet gediend. De uitgaven en het percentage daarvan van het nationaal inkomen stegen zeer snel. Het percentage in 1973 van 27,8 tot 29,4. Vervolgens was het achtereenvolgens: 30, 35 en 35,4. De uitgaven stegen van 1972 tot 1977 van f 38,4 miljard naar f 84,3 miljard, dus met ongeveer f 46 miljard. Van 1974 tot 1975 stegen de uitgaven met f 13 miljard, vergeleken bij een stijging van f 3,4 miljard van 1946 tot 1958! Meer dus dan de stijging der uitgaven in de eerste 13 jaar na de bevrijding!

Wel moet men rekening houden met de waardeverandering van de gulden en de gestegen welvaart wettigde ruimere uitgaven.

Tijdens het kabinet-den Uyl zijn de uitgaven met ongeveer f 40 miljard gestegen; het percentage van de uitgaven in procenten van het nationale inkomen met 6,1% en wel van 29,4 tot 35,5%.

De stijging van de uitgaven is niet speciaal ten laste gekomen van de departementen waar leden van de Partij van de Arbeid minister waren; de vertegenwoordigers van de KVP en Antirevolutionairen hebben ijverig aan de verhogingen meegewerkt.

Het is deze onmatige verhoging, die veel heeft bijgedragen tot de moeilijkheden waarin ons land verkeert, al zijn deze niet uitsluitend van financiële aard.

De staatsbegroting heeft nu een tekort van ca. f 15 miljard. Het enorme tekort op de rijksbegroting dat ik reeds besprak, zal om nu een woord van 1958 nog eens te gebruiken, maar op andere manier, drastisch verminderd moeten worden. Daartoe zal onvermijdelijk op allerlei gebied sterk ingegrepen moeten worden. Als de regering voorstellen daartoe doet, ontmoet zij altijd felle tegenstand, van groepen belanghebbenden en belangstellenden, maar ook dikwijls van de Tweede Kamer. Bij de verkiezingen van volgend jaar zal deze kwestie een grote rol spelen. Partijen en afgevaardigden persoonlijk zullen de moed moeten hebben te doen uitkomen dat beperking op allerlei gebied, ook waar persoonlijke belangen geschaad worden, onvermijdelijk is, wil Nederland later niet in een nog ernstiger toestand komen te verkeren.

Naast de grote stijging van de rijksuitgaven is er die van de overige openbare lichamen, als provincies en gemeenten.

Ik ontleen een opgave daarvan aan de miljoenennota,



waarin van 1960 wordt uitgegaan. Dat is ook voor mijn betoog geen ongeschikt jaar als uitgangspunt, omdat het zeer kort is na het debat van eind december 1958 in de Tweede Kamer toen er op zo grote verlaging van de uitgaven werd aangedrongen.

De uitgaven van de andere openbare lichamen samen stegen van 1960 tot 1980 van f 5,3 naar f 61,8 miljard.

De fantastische stijging van de openbare uitgaven, die vooral via de rijksbegroting lopen, weegt te zwaarder, omdat daarnaast de premies voor de sociale verzekering zoveel hoger zijn geworden. Van enkele procenten in het begin zijn ze via 9,1% in 1960 voortdurend gestegen tot 24,3% in 1980. Overheidsuitgaven en premies zijn samen opgelopen tot een bedrag van f 191,6 miljard, dat is 64,2% van het nationaal inkomen.

In dit verband is het jammer, dat de heer Duisenberg als lid van de Tweede Kamer bedankt heeft. Hij was de minister van Financiën, die de centrale verantwoordelijkheid heeft gedragen voor de financiële ontwikkeling gedurende het kabinet-den Uyl. Weliswaar onder gemeenschappelijke verantwoordelijkheid van het hele kabinet. Als oud-minister van Financiën kon hij het best beoordelen wat de motieven zijn geweest voor de verhoging der uitgaven en op welk punt men het best tot vermindering zou komen. Dat een oud-minister niet bevredigd wordt door het Kamerlidmaatschap, waar men als 1 van de 150 zijn mening kan zeggen, maar niet kan beslissen of handelen, is begrijpelijk.

In dit geval, nu hij de te sterke verhogingen heeft doorgelaten en anderzijds zegt dat de bezuinigingen, die men wil, nog niet ver genoeg gaan, zou het van grote waarde zijn geweest als hij bij de debatten in de Kamer zich intens met de beslissingen had bemoeid en goede raad had gegeven.