Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 53]

Voor de oorlog en andere fragmenten
Karel van het Reve

Voor de oorlog was de establishment van mening dat wij rustig konden gaan slapen. Er waren maar drie mensen die de bezetting zagen aankomen: Ter Braak, Du Perron en Lou de Jong. Ook nu wordt men in nette intellectuele kringen voor een dwaas gehouden als men over de komende bezetting praat. En ook nu zijn er maar drie Nederlanders die een waarschuwend geluid laten horen: Luns, Heldring en Lou de Jong.

Soms lees je een tekst die honderden, duizenden jaren oud is, en die ouderdom doet je niet veel. Of je luistert naar een 78-toerenplaat uit 1930, en dat die plaat een in 1930 gemaakt geluid vastgelegd heeft doet je niets. Maar nu hoor je de weergave van een uitvoering in de grote zaal van het Concertgebouw in het najaar van 1939. En voor de muziek begint hoor je het geroezemoes in de zaal. En opeens denk je: dat is het geroezemoes van oktober 1939. Er moeten daar mensen zitten die ik gekend heb. Ik hoor ze.

Je kunt zeggen dat het bij de kunst alleen aankomt op het artistieke effect, en dat wie de deugd wil propageren of iets wetenswaardigs wil meedelen dat vooral moet doen, maar niet van een dichter deugd of wetenswaardigheid moet eisen. Maar je kunt de vraag ook zo stellen: als je iets verschrikkelijk mooi vindt, speelt dan ook niet ergens het ‘ethische’ en laat ons zeggen het ‘gnomische’ een rol? Die ‘ethische’ indruk wordt bijvoorbeeld teweeggebracht door de heroiek van de kunstenaar die niet toegeeft aan het verlangen van het publiek naar goedkope effecten. De kunstenaar doet zijn best het publiek te vermaken, maar tegelijkertijd probeert hij zo te schrijven dat wat hij schrijft in de ogen van O.L. Heer genade vindt. Je leest hem en je denkt: kijk eens welk een inferieure mogelijkheden om bij de lezer in het gevlei te komen hij heeft versmaad! Dat geldt ook voor een goed betoog: de bewondering dat de auteur allerlei inferieure argumenten niet gebruikt heeft.

De hierboven genoemde O.L. Heer wordt soms voor een schrijver vertegenwoordigd door een reële persoon. Dat wil zeggen die reële persoon wordt niet werkelijk geraadpleegd, maar in gedachten. H.B.C. zei dat hij lange tijd het gevoel heeft gehad dat wat hij schreef door R.K. goed gevonden moest worden. Ik heb dat enigszins met H.B.C. Hierbij is op te merken dat de echte lof van zo iemand je zeer aangenaam is, maar toch ook weer niet zoveel aangenamer dan de lof van vele anderen. Het gaat eigenlijk niet om die lof, maar om een denkbeeldige hoogte die je wilt bereiken. De hoogte waarop die O.L. Heer-persoon het mooi zal vinden. Hij leest over je schouder mee en zorgt ervoor dat je alleen maar dingen schrijft die hij goed vindt, dat wil zeggen waarvan je veronderstelt dat hij ze goed vindt.

Je zou je met alle voorbehoud kunnen voorstellen, schrijft Adamovitsj, dat Poesjkins gedicht Profeet geschreven was door Lermontov, of door Gogol, of door Dostojevski. Maar je kunt je onmogelijk voorstellen dat het door Tolstoj geschreven is, hoewel juist Tolstoj, meer dan die anderen, door ‘geestelijke dorst gekweld’ was. Dat is niet een verschil in karakter, maar er ligt hier een twist, zegt Adamovitsj, en in die twist is het gelijk aan de kant van Tolstoj. Het blikt dat het geen kwaad kan Poesjkin af en toe eens met Tolstojs zwavelzuur te bespuiten. Dat is allemaal zo. Maar het preken en zeuren van Tolstoj heeft ook zijn negatieve kanten. Poesjkin wist, als dat nodig was, even goed te zwijgen als Tolstoj.

Er zou een boek te schrijven zijn over de neiging van het publiek, de schoolboeken, de geleerden, de bloemlezingmakers, om juist de slechte dingen van de grote kunstenaars uit te kiezen. Zodra een groot kunstenaar doet - en per ongeluk doet hij dat wel eens, want de druk is groot en niet altijd kan hij aan die druk weerstand bieden - wat men van hem verwacht, wat hij volgens de boekjes, volgens de critici etc. moet doen, dan gaat er meteen een gehuil van tevredenheid op. Adamovitsj schrijft dat sommige van de prachtigste gedichten van Poesjkin alleen maar te vinden zijn in zijn verzamelde werken, terwijl andere, middelmatige dingen in alle bloemlezingen staan. Hij heeft gelijk. Uit Evgeni Onegin wordt overal die strofe over de winter,

[p. 54]

welhaast de slechtste strofe van die hele roman, geciteerd, een strofe die van iedereen had kunnen zijn. Uit Oorlog en vrede wordt nogal eens de weverij-vergelijking uit het begin geciteerd, een zeer zware, opzettelijke, pseudo-homerische vergelijking. De schitterende, echt-homerische vergelijking van Gogol vind je alleen bij Nabokov geciteerd.

De brochure van Jeroen Brouwers is terug te brengen tot twee misverstanden: het misverstand dat literatuur vooral gemaakt wordt door literatoren, en het misverstand dat er zoiets bestaat als prachtig schelden. Al die scheldwoorden komen, lijkt het, uit Van Deyssel. En zijn boosheid richt zich tegen niet-literatoren die schrijven, en tegen mensen die de geschriften van niet-literatoren mooi vinden. Guus Vleugel krijgt een prijs. Daarover is Brouwers verontwaardigd. Hij zegt verder niets over Vleugel. Waarom mag die geen prijs hebben? Omdat, denk ik, die prijs aan iemand gegeven is die geen ‘literatuur’ schrijft, maar cabaret-teksten.

De Bey van Tunis kreeg een koliek als hij het wapperen hoorde van de Nederlandse vlag. Deze zin ontleent zijn effect aan overdrijving en concretisering van een cliché, dat bij de lezer bekend wordt verondersteld.

Merkwaardig is dat je het cliché niet hoeft te kennen. Het wordt je door de persiflage aangereikt, zoals soms een parodie zo goed is dat je begrijpt waar het een parodie op is zonder dat je het geparodieerde ooit gezien hebt. Het cliché is ongeveer: de Bey van Tunis werd bang als hij een Nederlands schip zag naderen. Concreter: als hij de Nederlandse vlag zag wapperen. Nu komt de overdrijving: hij werd niet zomaar bang, hij kromp ineen, nee, hij kreeg een koliek. En dan doet Multatuli iets heel moois met dat wapperen. Je kunt een vlag zien wapperen, maar je kunt hem ook horen wapperen. Dat iemand verbleekt bij het zien van een vlag is dwaas, maar dat hij een koliek krijgt als hij hem hoort is krankzinnig.

Je zou kunnen zeggen dat dat horen een concretisering is van het zien, want een vlag zien wapperen is een vaste uitdrukking. Om die uitdrukking te verfrissen en te vernieuwen neem je een in de buurt liggende manier van waarnemen. Merk ook op: niet ‘hoorde wapperen’, maar ‘het wapperen hoorde’ (‘het gebulder hoorde van de Nederlandse kanonnen’). Toch heeft de auteur van deze zin een groot aantal zeurderige, onleesbare pagina's geschreven. Het zeuren begint eigenlijk al een beetje na ‘Havelaar stond op en vaagde iets weg van het voorhoofd’. Tot aan deze zin loopt het boek als een trein.

Bij de Huizingalezing was het zo, dat van mijn collega's niemand het met me eens was. Dat wil zeggen ik kreeg wel wat bijvalsbetuigingen, maar niet van mensen die het woord ‘letterkunde’ in hun leeropdracht hadden staan. Ik geloof dat als ik het stuk in het Engels had gepubliceerd, bijvoorbeeld in Encounter, dat dan de internationale reactie precies hetzelfde zou zijn geweest. Af en toe kom ik iemand tegen die in dezelfde situatie is als ik.

Een historicus besprak een aantal boeken over Rusland aan het begin van deze eeuw. Alle mensen die daarover schrijven, zei hij, beschouwen de dingen die zij beschrijven, de toestand in Rusland dus van vóór 1917, als even zovele oorzaken van de revolutie. Zonder dat zij inzien dat als de dingen die zij beschrijven niet door een revolutie, maar door iets anders gevolgd waren, zij die dingen beschouwd zouden hebben als oorzaken van dat andere. Iedereen doet dat, zei hij. Als je daar niet aan meedoet word je niet voor vol aangezien. En als je er wel aan meedoet verlies je je zelfrespect. Dat is precies mijn situatie als docent letterkunde. En in Goethes Italienische Reise vond ik: ‘Diese sämtliche Litanei, um derentwillen man aus der Welt laufen möchte, sollte ich hier mitbeten und ganz ohne Zweck?’.

De Darwinistische theorie dat de tong van de miereneter zo bij uitstek geschikt is om mieren mee te vangen lijkt een beetje op de bewering dat de taal zo bij uitstek geschikt is om onze gedachten in uit te drukken.

Stelling: er bestaat geen samenleving zonder taboes. Vraag: hoe zit het dan met onze samenleving, waarin ‘steeds meer taboes overboord gegooid worden’? Allerlei dingen die vroeger schandelijk werden gevonden vindt men nu heel gewoon. Zou je dan niet moeten zeggen dat het aantal taboes afneemt?

Als het aantal taboes niet afneemt, waar zijn dan de nieuwe taboes? Antwoord: de hoeveelheid (aantal, dichtheid, macht) taboes neemt niet af, maar blijft gelijk. Zij verplaatsen zich. De vrijheid van meningsuiting kan bijvoorbeeld toenemen, maar dan moet hij ergens anders in dezelfde samenleving afnemen.

De kunst is die plaatsen te vinden. Voor de verd wijnende sexuele taboes komen andere sexuele taboes in de plaats. Of misschien kan een bepaald terrein, dat der sexualiteit, een aantal taboes verliezen. Daar staat dan toeneming tegenover van het aantal taboes op een ander terrein. Mensen die vroeger geloofden dat onanie tot hersenverweking en ruggemergstering leidde en daar brochures over schreven geloven nu dat kernenergie gevaarlijker is dan energie, gewonnen uit steenkool, en daar schrijven zij brochures over.

Wat naar het mij voorkomt ook gelijk blijft is de individuele vatbaarheid voor taboes, voor-

[p. 55]

oordelen, opinions chic etc. Sommige mensen zijn zeer vatbaar, zeer ‘trendy’, andere minder. Trouwens je zou ook nog kunnen poneren dat alle mensen even bevooroordeeld, even bevattelijk voor voorooordelen zijn, dat er alleen maar verschillen in distributie zijn. Tolstoj bijvoorbeeld kon heel gemakkelijk vrijblijven van het vooroordeel dat Shakespeare een groot psycholoog was, dat joden slechter zijn dan andere mensen, of dat een Duitse timmerman niet zo goed werk levert als een Russische. Maar tegenover het vooroordeel dat vrouwen eigenlijk in de huishouding hoorden stond hij even machteloos als Marx. Dit laatste voorooordeel wierp Dostojevski met gemak van zich af, maar de nationalistische, antisemitische vooroordelen kwamen in hem tot weelderige bloei.

Er bestaat een regel dat een sprekend ingevoerde figuur zich niet van dezelfde zinsneden mag bedienen als de auteur of verteller. Voorbeeld: ‘Tegen de avond bereikte het gezelschap Isfahan. De zon ging onder. De luchtige zomerjurken der dames boden geen genoegzame bescherming tegen de nachtelijke koude. Evelyn rilde. “Wij moeten vuur maken” sprak zij, “onze luchtige zomerjurken bieden geen genoegzame bescherming tegen de nachtelijke koude.”’

Hier stoort het de lezer dat Evelyn zich van precies dezelfde woorden bedient als de verteller. De meeste schrijvers zullen dan ook geneigd zijn de woorden van Evelyn te veranderen in bijvoorbeeld ‘Wij zijn veel te licht gekleed voor deze temperatuur’ of ‘ik sta te rillen in mijn dunne jurk’.

Zoals alle literaire regels kan ook deze regel overtreden worden, en zoals bij veel overtredingen is het hier ook zo, dat als de regel goed wordt overtreden er een speciaal effect optreedt. Thomas Mann doet dat vaak en ‘motiveert’ dat dan door die zin van de niet genoegzame bescherming eerst in de mond te leggen van bijvoorbeeld de reisleider en dan Evelyn die reisleider, met bronvermelding, te laten citeren. Settembrini zal Hans Castorp een ‘unbedrohte Natur’ noemen en Hans Castorp zal dat dan, met verwijzing naar Settembrini, citeren. Een andere manier is om Evelyn meteen die zin te laten uitspreken, zonder dat de verteller hem eerst gebruikt heeft. De zin moet dan zo deftig en vertellerig zijn dat hij vreemd klinkt uit de mond van Evelyn. Zo doet Brecht het. Zeer onverschillig en onzorgvuldig gaat Dostojevski hier te werk. Kirillov en Sjatov hebben samen in Amerika veel meegemaakt. In een boek van een Rus die zijn avonturen als los werkman in Amerika beschrijft vond Dostojevski de zin dat die Rus samen met een vriend ‘heel wat afgelegen had’, dat wil zeggen heel wat tijd in slechte behuizingen liggend en wachtend op betere tijden had doorgebracht.

Dostojevski neemt dat woord over. ‘Zij had den samen heel wat afgelegen in Amerika’, schrijft hij, en een paar regels verder laat hij Sjatov zeggen: ‘Kirillov, wij hebben samen heel wat afgelegen in Amerika’. Zo schrijft Dostojevski in de ene alinea dat hij gehoord heeft dat een beroemde Russische schrijver een keer in gezelschap over zichzelf en zijn soortgenoten als over ‘wij grote mannen’ gesproken heeft, en in de volgende alinea laat hij Karmazinov ‘wij grote mannen’ zeggen.

Wat Dostojevski zo onleesbaar maakt is onder meer zijn neiging om ja, krabde hij zich achter het oor te schrijven of welnee, snoot zij haar neus. In het beschaafde literaire spraakgebruik heeft ja, zei hij zich uitgebreid tot ja, lachte hij of ga weg, snikte zij. Maar bij Dostojevski noteerde ik laatst ‘liet zij hem uit’, ‘keek zij mij doordringend aan’, ‘legde zij hem opeens beide handen op de schouders’, ‘stond hij opeens op’, ‘Wie? liep Sjatov opeens nieuwsgierig naar de deur’, ‘Wat is er liefje, wat wil je, keek Varvara Petrovna aandachtiger naar de aan haar voeten liggende smeekster’, ‘Merci, nam Marja Timofejevna haar kopje op’, ‘Oef, hier, wees Praskovja Ivanovna op een stoel’, ‘O, dus je hebt dat van die pope onthouden, keek Varvara Petrovna haar woedend aan’, ‘Wat zeg je daar, maakte mamaatje zich gereed om weer te gaan gillen’. Dit alles binnen twintig bladzijden.