Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 15]

Economie in het tijdperk na Keynes (antwoord aan J. Pen)
W. de Roos

Bij de beoefenaars van een bepaalde discipline bestaat veelal de neiging een ‘hard core’ te bewaken van vraagstukken, wijze van bestudering van die vraagstukken en de uitkomsten waartoe dat heeft geleid. Het gaat om de orthodoxe kern die in de meeste gevorderde wetenschappen wel kan worden aangewezen. Voor de economische wetenschap is dat de gangbare micro-economie en macro-economie, waarvan de behandeling het grootste deel beslaat van veel gebruikte leerboeken als van Andriessen, Samuelson en Lipsey en Steiner.

De orthodoxe kern schept een bepaalde zekerheid, bevordert uniformiteit in het denken en verschaft misschien zelfs prestige aan de wetenschap. In deze opzichten is het verleidelijk maar tevens gevaarlijk. Hoewel het uiteindelijk streven van de wetenschap zekere kennis beoogt, behoort het eerder tot de authentiek wetenschappelijke attitude dat men nog slechts voorlopig weet. Een bepaalde graad van uniformiteit in het denken vergemakkelijkt de communicatie, maar iets meer ervan kan de dynamiek binnen de vakdiscipline afzwakken die nodig is voor haar verdere ontwikkeling. Prestige tenslotte dient een wetenschap niet allereerst te ontlenen aan haar eenduidigheid van vraagstukken en methodische aanpak, maar aan de mate waarin zij bijdraagt aan de oplossing van maatschappelijke problemen.

De orthodoxe kern kan nog in een ander opzicht nadelig werken. Het bestaan ervan leidt gemakkelijk tot een verdere uitbouw en verfijning van de denkschema's, waarbij meer wordt gelet op de logische consistentie met de aanvankelijk gekozen axioma's dan op de aansluiting bij relevante problemen van de samenleving. Het leidt tot verfijnde theorie, het verwaarloost de zich telkens nieuw voordoende problemen in de snel veranderende samenleving.

Na de tweede wereldoorlog hebben we steeds geleefd in een snel veranderende samenleving. Een hoog tempo van produktiegroei, hoog als nooit eerder in de geschiedenis was voorgekomen, bracht een grote stijging van de welstand in enkele decennia. Binnen het gezinsbudget was steeds meer mogelijk, het bedrijfsleven kon op grote schaal investeren en de overheid organiseerde de ene nieuwe voorziening na de andere. Ingrijpende veranderingen zijn in deze periode veroorzaakt door de technologische ontwikkeling. Zij bracht ons o.m. de televisie, de jumbo jet, de computer, de communicatiesatelliet en de kernenergie, revolutionaire ontwikkelingen binnen het leef- en werkpatroon die zich binnen een tijdsbestek van 20 à 30 jaar afspeelden. Het totaalbeeld van het economisch gebeuren is gewijzigd: multinationale concerns nemen sterke posities in in de wereldeconomie, de landen van de derde wereld maken zich sterk tegenover de industrielanden, de snel groeiende produktie en consumptie leiden in toenemende mate tot vervuiling van het leefmilieu en bedreigen het ecologisch evenwicht. Dit alles hebben Alfred Marshall en John Maynard Keynes niet kunnen voorzien. Mede hierdoor zijn er onvoldoende instrumenten ontwikkeld om deze andere economie te analyseren en te besturen.

Tegen deze achtergrond is onlangs door H. van den Doel, B. de Gaay Fortman, B. Goudzwaard en ondergetekende de oprichting aangekondigd van de studiekring Post-Keynesiaanse Economie die speciale aandacht wil vragen voor dissidente stromingen in het economisch denken. In het meinummer van dit blad is dit plan door J. Pen op de korrel genomen. De inhoud van Pens artikel (‘Post-Keynesianen contra Neo-Keynesianen’) geeft wel aanleiding om hem van enige repliek te voorzien.

De economische wetenschap verkeert in een crisis, althans wanneer crisis hier wordt gedefinieerd als het onvermogen om de huidige economische problemen tot oplossing te brengen. Men kan daarbij wijzen op de werkloosheid, de ongelijke verdeling van de welvaart in de wereld, het domineren van multi-nationale ondernemingen, de richting van de technologische ontwikkeling, het grondstoffen- en energievraagstuk en op de bedreiging van het ecologisch systeem. De orthodoxe economiebeoefening heeft op deze en andere problemen een onvoldoende antwoord. Er is dan reden om nader kennis te nemen van de literatuur van orthodoxe stromingen als de neo-institutionele economie, de radicale politieke economie en de Engelse

[p. 16]

Cambridge School. De aanhangers hiervan pretenderen immers dat hun wetenschappelijke benadering kansen biedt op beter verstaan van de hedendaagse economische problemen. De drie genoemde stromingen zijn in Nederland niet geheel onbekend, maar ze hebben hier duidelijk geen wortel geschoten. Intentie van de oprichting van de studiekring is aandacht ervoor te vragen. De studiekring wil als het ware een katalysator-functie vervullen voor het behandelen en onderzoeken van vraagstukken die binnen de drie genoemde stromingen aan de orde zijn.

Pens artikel ‘Post-Keynesianen contra Neo-Keynesianen’ waarmee hij zich keert tegen de oprichting van de studiekring Post-Keynesiaanse Economie zou ik nu op de volgende punten van commentaar willen voorzien:

1. ‘Er is’, schrijft Pen, ‘een heel stuk van de economische wetenschap dat beslist niet mee mag doen, en dat is de neo-klassieke theorie. Die moet uitgedreven worden. Die verwart namelijk de geesten’ (pag. 9). Op de volgende pagina staat zelfs dat wij ‘de neo-klassieke theorie in de buitenste duisternis willen werpen’.

Nu is het een gegeven dat de dissidente stromingen zich meermalen afzetten tegen de neo-klassieke economie, omdat met name het vaak wereldvreemde evenwichtsdenken op een hoog abstractie-niveau daarvan telkens weer voorbeelden biedt van het feitelijk onvermogen om maatschappelijk relevante problemen op te lossen. De (weliswaar beperkte) betekenis van deze wijze van economiebeoefening wordt echter in het algemeen niet ontkend. In mijn artikel ‘Post Keynesiaanse economie als gemeenschappelijke noemer voor een progressief researchprogramma’ (Maandschrift Economie, januari 1980) waarnaar Pen meermalen verwijst staat op blz. 14: ‘Het omvangrijke wetenschappelijk onderzoek op economisch terrein in de laatste halve eeuw verdient veel respect. Men moet het vooral beoordelen in relatie met de omstandigheden en problemen van de tijd waarin het werd verricht. Er is geen reden het wetenschappelijk werk van de neo-klassieke economen te verwerpen, wel om verzet aan te tekenen tegen hun dominante positie in de wereld van de economische wetenschap’. De neo-klassieke theorie wordt dus niet uitgedreven, noch in de buitenste duisternis geworpen. Ik ben bereid het te zien zoals Pen het eens formuleerde aan het eind van een bundel referaten voor een symposium van zijn faculteit over ‘Economics and sociology: towards an integration’. Hij schreef daarin: ‘Never identify economic theory with neo-classical economics. The latter is just one section of a vast field. Point out that economics is a very pluriform science’.

2. Een van de drie dissidente stromingen waarom het hier gaat wordt door Pen nagenoeg genegeerd. De institutionele richting is volgens hem geen echte richting, meer een allegaartje van tamelijk uiteenlopende schrijvers (pag. 8). Hij beperkt zijn opmerkingen hierover tot Veblen, Mitchell en Commons en laat dan buiten beschouwing de neo-institutionele stroming die zich sinds het midden van de jaren '60 in de Verenigde Staten laat gelden met een eigen tijdschrift, een eigen wetenschappelijke vereniging en een jaarlijks congres. Allan Gruchy heeft er in 1972 een lijvig boek over gepubliceerd: Contemporary economic thought: The contributions of neo-institutional economics. Op het zojuist genoemde Groningse symposium werden referaten behandeld van Gruchy en Kapp als representanten van deze stroming.

3. Pen schrijft badinerend over het dooreenroeren van sterk uiteenlopende ingrediënten die ‘best een smakelijke hutspot’ kunnen opleveren. Hij spreekt van het Post-Keynesianisme dat ‘gebakken’ is voor het oplossen van typisch moderne problemen. Ook hier is sprake van een duidelijk misverstand. De intentie van de oprichters van de studiekring is geweest aandacht te vragen voor enkele alternatieve denkrichtingen binnen de economische wetenschap die vernieuwend zouden kunnen inwerken op de economische vakdiscipline. Nadrukkelijk is afgezien van een sectarische opstelling of identificatie met een van de stromingen. De naam Post-Keynesiaanse Economie voor de studiekring is gekozen nadat andere voorstellen voor de naamgeving waren verworpen. (Het ‘luidkeels clubje’, zoals Pen het op pag. 10 noemt, was al twee jaar binnenskamers met elkaar in gesprek zonder dat Pen het in Groningen heeft kunnen horen). Oprichting onlangs van de Journal of Post-Keynesian Economics in de Verenigde Staten heeft ons eigenlijk op het idee voor de naamgeving gebracht. De redactie van dat tijdschrift bleek ongeveer hetzelfde te willen als wat wij op het oog hadden. De koppeling van de naam aan Keynes is enerzijds een hommage aan deze onorthodoxe econoom. Anderzijds is met de naamgeving bedoeld dat het vooral gaat om de behandeling van de economische problematiek die eigen is aan de periode die volgde op het tijdperk waarin het Keynesiaanse denken werd geassimileerd.

4. In de titel van zijn artikel in het Hollands Maandblad van mei 1980 zet Pen de Post-Keynesianen af tegen de Neo-Keynesianen. Onder 3 is er al op gewezen dat de Post-Keynesianen als zodanig eigenlijk niet bestaan. Er is geen school tenzij men het verzet tegen orthodoxe tendenzen in de vakdiscipline al voldoende acht om van een school te spreken. Ik wil er ook nog op wijzen dat de term Neo-Keynesianen zoals Pen die gebruikt m.i. verwarrend is. Pen wil er de neo-klassieke en Keynesiaanse synthese mee aanduiden, zoals die in de gang-

[p. 17]

bare leerboeken voorkomt. Dat is niet gebruikelijk. Het is eerder gebruikelijk er de economen van de Engelse Cambridge School mee aan te duiden, zoals b.v. in navolging van Paul Davidson gebeurt in de intree-rede van W. Driehuis. De door Pen bedoelde synthese heet daar de neo-klassieke bastaard-Keynesiaanse school.

Meermalen heeft Pen zich in het verleden opgeworpen als verdediger van de neo-klassieke economie. Dat is uiteraard zijn recht. Anderen daarentegen hebben hun scepsis ten aanzien van de formeel elegante modellen van de neo-klassieke economie en de gebrekkige aansluiting daarvan op de maatschappelijk-economische werkelijkheid. Zij willen alternatieven bestuderen en daartoe is de Studiekring Post-Keynesiaanse Economie opgericht waarvoor zich inmiddels ruim honderd economen als lid hebben aangemeld. ‘Het geval is bizar en in elk geval voor een buitenstaander volstrekt onbegrijpelijk’, heeft Pen geconstateerd. Pens weergave en interpretatie van wat er aan de hand is kunnen die indruk wel wekken, ja.