Hollands Maandblad. Jaargang 1980 (386-397)

[p. 7]

Post-Keynesianen contra Neo-Keynesianen
J. Pen

Een van de aardige kanten van de economie is dat je met dat vak zoveel kanten uit kunt. Soms lijkt het op journalistiek, soms op filosofie, soms op natuurkunde en soms op wiskunde. Sommige economen blijven vlakbij de tast- en zichtbare werkelijkheid van de scheepswerven en het bankwezen, terwijl anderen pas gelukkig zijn als ze hebben bewezen dat er een prijsvector bestaat die in één slag een willekeurig aantal goederenmarkten in evenwicht brengt (Arrow en Debreu in de jaren vijftig). De ene theoreticus wil alles wat er gebeurt herleiden tot de beslissingen van individuele consumenten en producenten; dat is de neo-klassieke methode. De andere theoreticus ziet het liefst macroeconomische grootheden voor zich, zoals het nationale inkomen en de totale werkgelegenheid, waarbij afzonderlijke menselijke wezens niet langer zichtbaar zijn. Dat laatste is dan meer Keynesiaans. Er bestaan consumptie-economen (Theil) en produktie-economen (Cobb en Douglas met hun talrijke nakomelingen). Monetaristen zoals Milton Friedman letten scherp op het geld, de rente en de monetaire verstoring; sommige neo-klassieken maken daarentegen modellen van een geldloze maatschappij. Velen worden gefascineerd door het overheidsbedrijf en de openbare financiën, maar een minderheid blijft een maatschappij zonder overheid een bijzonder interessant studieobjekt vinden. De een (Tinbergen) wil het liefst alle samenhangen in getallen uitdrukken, de ander meent dat daardoor het wezenlijke uit het oog wordt verloren. Terwijl de ene geleerde liefst dicht bij huis blijft wil de ander de hele wereld begrijpen. Er wordt veel gestudeerd en geschreven over de eigenaardigheden van de arbeidsmarkt, over de vakbonden, over de collectieve loononderhandelingen, over de invloed van het onderwijs. Wie beweert dat de economie het conflict uit het oog verliest kent de literatuur niet, en hetzelfde geldt voor onevenwichtige situaties, want werkloosheid en inflatie zijn typische onevenwichtigheden waarover nog wel eens wat wordt geschreven. ‘De economie heeft nooit van het milieuprobleem gehoord’, hoor ik zeggen, en dan denk ik ‘laat maar praten’ (nooit van Hueting gehoord?). Ook de populaire opvatting dat ‘de’ economen niets van sociologie of politicologie willen weten klopt niet. Er bestaat een lange traditie van somberheid en doem, maar andere economen menen dat het op den duur wel weer terecht komt. Kortom, de economie is een vak waarin alles kan en alles mag, behalve onzin, maar zelfs onzin is welkom mits leuk.

Het bovenstaande beeld van een pluriforme wetenschap is in strijd met de ideeën van sommige malcontenten en mopperaars, die er altijd zijn geweest (‘economie gaat alleen over geld’). Ook binnen de kring der vakgenoten zijn er altijd wel een paar die zich tekort gedaan voelen. Zij hadden professor willen worden of hun persoonlijke hobby vindt onvoldoende weerklank. Dat is niets nieuws. Wel is het nieuw als een hele groep van bekende vakmensen (Galbraith, Boulding, Heilbroner) zich gaat afzetten tegen de ‘heersende opvattingen’, wat dat ook mogen zijn, en dat zij een nieuw tijdschrift stichten om de ortodoxie mee te bestrijden. Dat is een tijdje geleden gebeurd. Ze noemen zich de Post-Keynesianen en hun tijdschrift heet The Journal of Post Keynesian Economics, opgericht 1978. In Nederland is onlangs een Studiekring Post-Keynesiaanse economie gevormd, met een secretaris, namelijk drs G.J. Wijers, Erasmus Universiteit, Rotterdam. Het geval is bizar en in elk geval voor een buitenstaander volstrekt onbegrijpelijk. Keynesianen, zijn dat niet die lui die in de afgelopen jaren de economie helemaal hadden gemonopoliseerd? Je kunt toch geen econoom horen praten of het gaat van keens keens keens? En al die leerboeken, daar staan toch Keynesiaanse plaatjes en formules in, dat leren ze tegenwoordig toch al op de Havo? En als dat zo is - en het is inderdaad zo - wat zijn dan de Post-Keynesianen? Zijn ze soms tegen Keynes, die ze oud en achterhaald vinden? Nee, zo is het niet. De Post-Keynesianen opereren wel degelijk in naam van Keynes. En ze verzetten zich tegen de heersende opvattingen. Het zijn eigenlijk een soort dissidenten. Ze zijn nieuw en fris en onortodox. Maar wat is dan het nieuwe en het frisse?

[p. 8]

Het is misschien maar het beste om de nieuwe school zelf aan het woord te laten, bij monde van W.A.A.M. de Roos (hoogleraar staathuishoudkunde aan de Erasmus Universiteit), omdat hij, in het oude, respectabele Maandschrift Economie van januari 1980 een stuk heeft geschreven (‘Post-Keynesiaanse economie als gemeenschappelijke noemer voor een progressief researchprogramma’) waarin de zaak wordt uitgelegd. Het blijkt dan dat de nieuwe richting eigenlijk is opgebouwd uit drie andere richtingen, te weten de institutionalisten, de radicalen en de Cambridge School. In naam van Keynes worden deze drie samengevoegd tot een research programma dat de economie van nieuwe paradigma's moet voorzien. ‘Innovaties zijn creaties’ stelt De Roos hoopvol vast.

Wat houden nu die drie, reeds bestaande, richtingen in? De institutionalisten worden vaak in verband gebracht met Thorstein Veblen, de negentiende eeuwse Noor die Amerika met verbaasde ogen bekeek en een bekend maar wellicht weinig gelezen boek schreef over de leisure class. Hij heeft nogal wat invloed gehad, o.a. via David Riesman, maar niet zozeer op de economie. Een andere institutionalist is Wesley Clair Mitchell, een statisticus, die ijverig materiaal heeft verzameld over de conjunctuurbeweging; hij heeft enorm veel navolgers gehad, zij het dat zij wat meer theorie hebben gebruikt dan Mitchell zelf deed om de cijfers te verklaren. Nog een andere institutionalist is John Commons, die veel over de vakbeweging heeft geschreven; een soort vader van de labor economics, een branche die zeker in de V.S. niet over gebrek aan belangstelling mag klagen. Deze institutionele richting is volgens mij geen echte richting, meer een allegaartje van tamelijk uiteenlopende schrijvers. Een verdrukte of dissidente stroming is het zeker niet, gegeven het succes van de statistiek en van labor economists als John Dunlop, Walter Galenson en de bij ons nogal bekende John Windmuller.

De neo-radicalen vormen ook een vrij heterogeen clubje; ze zijn deels Marxistisch, deels niet. Ze hebben als gemeenschappelijk streven dat ze willen bewijzen hoe slecht het kapitalisme is. Op alle terreinen: produktie, verdeling, onderwijs, sport, bureaucratie, sociale voorzieningen, belastingen, politie, bewapening, overconsumptie, onderconsumptie, allemaal even rot. Hun vurige belangstelling voor misstanden werkt soms sterk inspirerend. Ze leveren soms interessant werk. Maar wat dit met Keynes te maken heeft is niet duidelijk, evenmin als trouwens de institutionalisten met Keynes in verband gebracht kunnen worden. De radicalen worden in zekere zin wel verdrukt, ze hebben moeilijk toegang tot de officiële tijdschriften. Dat valt te begrijpen omdat die tijdschriften meer wetenschappelijk zijn ingesteld dan verenigbaar is met het vooropgezette en propagandistische doel van de radicalen. Maar als iemand van die school iets schrijft dat een beetje handen en voeten heeft wordt het toch wel hier of daar geplaatst.

De derde richting waarop de Post-Keynesianen zich beroepen is het lastigst te karakteriseren. Het is de Cambridge School, aangevoerd door Joan Robinson. Dit zijn meest oudere Keynesianen, die een bepaalde Keynes-interpretatie voorstaan. Zij zien de maatschappij als onevenwichtig. De economische ontwikkeling mag niet als een evenwichtig proces worden beschreven. Nu, dat klopt met Keynes. Maar ze verwerpen ook de grensproduktiviteitstheorie, wat Keynes niet deed; wat de verdeling betreft beroepen ze zich op Ricardo (1812). Hun goeroe is Piero Sraffa, die een uiterst merkwaardig boek heeft geschreven (Production of Commodities By Means Of Commodities, 1960). Daarin is Sraffa onder meer op zoek naar de absolute waardestandaard, dat is de waarde van een goed die niet verandert als de lonen en de rentevoet ten opzichte van elkaar veranderen. Deze richting heeft een erge hekel aan het schaarstebegrip. Hun ideeën zijn buiten de kring der vakmensen nauwelijks toegankelijk (behalve als het over rekbare uitspraken gaat zoals ‘de verdeling is een maatschappelijk proces’, wat iedereen wel wil geloven) en worden binnen de economie wel eens met schouderophalen bejegend. Maar verdrukt worden ze niet, het zijn ofwel gepensioneerde mandarijnen of jongelui die de tijdschriften volschrijven. In Groningen is pas een adept van deze Cambridge school (Jan Kregel) benoemd als hoogleraar in de algemene economie.

Het dooreenroeren van deze sterk uiteenlopende ingrediënten, die ten dele uit de oude doos komen, kan best een smakelijke hutspot opleveren. Hoe voedzaam het gerecht is moet blijken uit de kracht, die de wetenschapsbeoefenaar er uit op doet. Dat wil zeggen: bij het oplossen van typisch moderne problemen, want daarvoor is het Post-Keynesianisme gebakken. De Roos noemt zes onderwerpen die volgens hem met prioriteit moeten worden aangepakt. Het zijn: de multinationals, de overvloedige consumptie, de milieuvervuiling, de vervreemding, de planning en het neo-kolonialisme. Nu, dat is best, al zie ik niet zo gauw wat ze met die vervreemding aan willen, maar daarvoor wordt dan ook interdisciplinaire hulp ingeroepen, want daar zijn de Post-Keynesianen ook grote voorstanders van. Mij lijkt dat allemaal prima.

Wel zou ik aan het lijstje van prioriteiten nog een paar willen toevoegen. Zo zou ik wel eens

[p. 9]

willen weten in hoeverre de onzichtbare hand, van Adam Smith dus nog, in de huidige tijd blijft werken. Die hand, dat is dus het grijpmechanisme, functioneert onder rustige omstandigheden vrij aardig, en regelt dan de allocatie van de produktiefaktoren. De prijzen brengen tot uitdrukking hoeveel produktiefaktoren er opgeofferd zijn om een bepaald goed voort te brengen. Ze geven de consument een aanwijzing omtrent de schaarste en de producent kan er aan zien, of zijn produkt inderdaad door de mensen op prijs wordt gesteld. Die onzichtbare hand regelt dus het proces, maar dat regelproces kan verstoord raken. Ik zou wel eens precies willen weten hoe dat zit, en dan niet in abstracto, maar hier en nu. Dat betekent dat ik aan het lijstje van De Roos vooral de vraag wil toevoegen in hoeverre de moderne ondernemingen zijn opgewassen tegen de steeds stijgende lonen, de steeds stijgende energieprijzen, de steeds stijgende rente en de steeds stijgende belastingen. Ik zou wel graag iets meer willen weten over de profit squeeze. Dat is dus een kwestie van inkomensverdeling, en die ontbreekt ook al op het lijstje. Hoever kunnen we de verdeling ten bate van arbeid en de uitkeringstrekkers verschuiven zonder het economische draagvlak aan te tasten? Daar hoor ik niets over bij de Post-Keynesianen, terwijl het toch echt wel een actueel probleem is. Ik denk dat dit soort omissies niet op een toeval berusten.

Want mijn weergave van het Post-Keynesiaanse Research Programma was niet helemaal volledig. Ik heb het doen voorkomen alsof deze club allerlei oude of eigenaardige of juist heel populaire ideeën wil samenvoegen tot een mooi nieuw geheel, waarbij men overloopt van tolerantie (marxisten mogen ook meedoen). Maar zo is het niet. Er is een heel stuk van de economische wetenschap dat beslist niet mee mag doen, en dat is de neo-klassieke theorie. Die moet uitgedreven worden. Die verwart namelijk de geest (in de beginselverklaring van Journal of Post Keynesian Economics staat: die verwart de tijdschriften).

Hiermee komt inderdaad de Post-Keynesiaanse club op zeer gespannen voet te staan met de meerderheid van de economen, en ook met de neo-Keynesianen. Neem bijvoorbeeld iemand als Paul Samuelson, die de Keynesiaanse macroeconomie in Amerika heeft verbreid, maar tegelijk van mening is dat veel micro-processen langs neo-klassieke weg kunnen worden begrepen. Voor het werk op beide gebieden heeft hij een Nobelprijs gekregen. De neo-klassieke theorie houdt zich, in de opvatting van Samuelson, bezig met de allocatie van de produktiefaktoren en met de inkomensverdeling. De allocatie wordt bekeken door de bril van vraag en aanbod. Prijzen geven cybernetische signalen. Ze zorgen ervoor dat de schaarste doorwerkt in de

[p. 10]

individuele beslissingen. De inkomensverdeling is een kwestie van grensproduktiviteiten. Maar in de macro-economie werkt deze cybernetica niet. Daar heerst Keynesiaanse ontregeling. Er is, in Samuelson's opvatting, een synthese mogelijk van beide denkrichtingen. Dit is in feite de heersende neo-Keynesiaanse opinie, die in veel hand- en leerboeken tot uiting komt.

Een ander sterk voorbeeld is Tinbergen. Hij heeft, dat spreekt van zelf, veel Keynesiaanse ideeën meegenomen en uitgewerkt. De modellen die Tinbergen heeft uitgedacht bevatten een Keynesiaans blok. Maar tegelijk is hij zeer actief geweest op het stuk van neo-klassieke kwantificeringen. Zijn recente werk over de inkomensverdeling (Income Distribution, 1971) berust op de schaarstetheorie. Dat wordt met zoveel woorden en heel nadrukkelijk door Tinbergen uitgelegd. Dan is het natuurlijk een beetje vreemd als een luidkeels clubje komt opzetten om ons te vertellen dat dit allemaal niet moet en niet mag. Ongeveer de helft van het vak is opeens Streng Verboden, was getekend W.A.A.M. de Roos, B. Goudzwaard, B. de Gaay Fortman en J. van den Doel (ja, inderdaad dezelfde die het boek van Tinbergen over de inkomensverdeling hemelhoog juichend heeft geprezen: de nieuwe Marx is tot ons gekomen!).

Het nieuwe en het frisse van deze club zit dus in het uitsnijden van het neo-klassieke gedeelte van de moderne, neo-Keynesiaanse economie. De vraag is waarom die neo-klassieke theorie weg moet. Wat hebben ze er tegen? Nu, in de eerste plaats vinden ze dat deze ortodoxie het denken en de tijdschriften beheerst. Dat is al dadelijk niet waar. Ik zou dat kunnen bewijzen door hele rijen artikelen op te sommen, een vervelend werkje. Eén voorbeeld is misschien genoeg: het januari-nummer van het American Economic Review (staat qua prestige bovenaan de ranglijst) opent met een schitterend stuk van Robert Solow, pas afgetreden als president van de American Economic Association. Het gaat over de huidige werkloosheid (‘On theories of unemployment’). Solow distancieert zich op genuanceerde en subtiele wijze van een aantal neo-klassieke werkloosheidsverklaringen. Maar goed, het prijsmechanisme wordt in dat artikel niet totaal afgeschreven als regulateur van de arbeidsmarkt, en dat had van de Post-Keynesianen misschien wel gemoeten. Solow is een echte neo-Keynesiaan, dat wil zeggen een voorstander van een neo-klassieke en Keynesiaanse synthese.

De tweede reden waarom de Post-Keynesianen de neo-klassieke theorie in de buitenste duisternis willen werpen is dat deze zo abstract is, zo ver van de werkelijkheid afstaat, en zo exact is (het laatste is haast niet te geloven, maar de uitdrukking ‘onverantwoorde exactheid’ staat inderdaad in de aanklacht van De Roos, op blz. 15). Nu is het waar dat sommige neo-klassieke verhalen inderdaad zeer abstract zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan het werk van de axiomatische school (Arrow en Debreu, zie boven) en mij lijkt dat inderdaad ook niet zo aantrekkelijk. Maar daarom hoeven we het nog niet uit te roeien. En bovendien hebben de neo-klassieken veel researchwerk op gang gebracht, dat helemaal niet werkelijkheidsvreemd is. Onderzoek naar substitutiemogelijkheden tussen produktiefaktoren bijvoorbeeld. Ik geef toe dat dit onderzoek op het eerste gezicht niet vlak bij de ‘sociale werkelijkheid’ lijkt te staan, maar dat is alleen op het eerste gezicht. Trouwens onder de Post-Keynesianen schuilen ook uiterst abstracte denkers, zéér ver weg van alles, zoals de eerder genoemde Sraffa, en wie de boeken van Jan Kregel leest krijgt ook niet dadelijk het gevoel dat hij zich dicht bij het kloppende hart van de vervreemde arbeider bevindt. Abstractie hoort bij de wetenschap.

Het werkelijke bezwaar van de Post-Keynesianen zit m.i. ergens anders. Zij geloven, dat de neo-klassieke theorie een soort verdediging van de bestaande maatschappij in zich bergt. Het zou een apologie zijn, die wil aantonen dat de allocatie door de onzichtbare hand uitstekend wordt geregeld en dat de inkomensverdeling volgens de grensproduktiviteit volkomen in orde is. Dit beeld van de neo-klassieke theorie is echter vals. De eerste ernstige fout die de Post-Keynesianen maken is dat zij de neo-klassieke theorie volkomen verkeerd inschatten.

Want het is geen apologie voor het bestaande als we nagaan hoe het prijzenmechanisme werkt. Integendeel. Het neo-klassieke systeem laat zien hoe een mogelijke wereld er uit ziet, waarin aan een reeks optimumvoorwaarden is voldaan - om vervolgens onze aandacht er op te vestigen dat de werkelijke wereld er heel anders uitziet. Er bestaan talloze varianten van het neo-klassieke denken die juist de afwijkingen van het optimum blootleggen. Een dergelijke redenering legt de basis voor het overheidsingrijpen. Als voorbeeld kan gelden de neo-klassieke theorie van de milieuvervuiling, die messcherp laat zien waarom een systeem van vrije prijsvorming zo'n geweldige smeerboel teweegbrengt. Een ander voorbeeld is de neo-Walrasiaanse theorie van de algemene interdependentie. Deze theorie houdt vol dat de verstoring van één enkele markt voldoende is om allerwege market failure op te roepen. De werkelijke wereld lijdt dus al gauw aan algemene onevenwichtigheid. Deze stroming, aangevoerd door Axel Leijonhufvad, is neo-Keynesiaans. Nog een ander voorbeeld is de zienswijze van Abba

[p. 11]

Lerner, dat een neo-klassiek evenwicht niet door een kapitalistische maar juist door een socialistische maatschappij wordt gerealiseerd. Ik bedoel maar, het neo-klassieke denken is veel ruimer en flexibeler dan de Post-Keynesianen denken. Maar dat is niet de ergste fout die ze maken.

Veel erger is, dat de Post-Keynesianen, als ik ze goed begrijp, het idee van een ordelijke samenleving, die door de onzichtbare hand wordt gecoördineerd, principieel van de hand wijzen. Zij zien alleen maar macht, conflict en wanorde. Dat scheept deze wetenschapsmensen op met een uiterst onwetenschappelijke vooringenomenheid. Want het probleem is nu juist dat in onze samenleving een heleboel ordening tot stand komt via de markten. Voor een aantal artikelen heeft het mechanisme van vraag en aanbod vrij aardig gewerkt. Ook de produktiegroei is indrukwekkend geweest, en de spelregels van de neo-klassieke groeitheorie zijn daarop bij benadering van toepassing. De onzichtbare hand weet sommige dingen toch maar voor elkaar te brengen. Tegelijk is het waar, dat er andere gebieden zijn waar het systeem niet werkt: een tekort aan woningen, een tekort aan tandartsen, een overschot aan scheepsbouwcapaciteit, een slecht functionerende arbeidsmarkt, een loon-prijsspiraal die de winsten platdrukt. Het probleem waar de economie voor staat is de dosering van orde en wanorde, van harmonie en conflict, van stabiele en instabiele situaties, van markt en macht vast te stellen. Wie van te voren al weet dat het met die markten toch niks is verliest het zicht op een van de meest wezenlijke vragen die juist de komende decennia urgenter zal zijn dan ooit, namelijk de vraag van de grenzen tussen het functioneren van de huidige samenleving en de chaos. Dat is een typische vraag voor de neo-Keynesiaanse synthese.

Ik vrees, dat de Post-Keynesianen die strategische vraag niet kunnen of willen beantwoorden, omdat ze van te voren al weten hoe het zit: het is allemaal macht en conflict en wanorde wat de kapitalistische klok slaat. Dat is een wetenschappelijke fout van de eerste orde. Maar het is ook een politieke fout. De Post-Keynesianen maken nogal wat ophef van hun normatieve instelling. Ze willen dat hun nieuwe wetenschap geëngageerd zal zijn, en hoewel ik heel anders denk over de verhouding tussen economie en de politieke waardeoordelen wil ik ze in dat doel best bijvallen. Maar het valt te vrezen dat deze groep weinig tot de verbetering van de huidige maatschappij zal bijdragen. Zolang men niet wil erkennen dat de neo-klassieke samenhangen bestaan kan men ze ook niet verbeteren, en dan ontaardt de discussie in een nodeloze polarisatie. Niet zo erg vruchtbaar dus.

Alles bij elkaar: nee.