Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 45]

Het dilettantisme van Monticelli en Van Gogh
P. Zimmerman

Bij de meeste schilders verlopen er jaren tussen de eerste serieuze pogingen in het vak en het verwerven van een eigen stijl. Bij Van Gogh is die ontwikkeling goed te volgen. In zijn Nederlandse tijd zocht hij aansluiting bij de romantische Franse schilders van het midden van de vorige eeuw. De Barbizonners beoefenden op bescheiden formaten late varianten van barok schilderkunst. Zij toonden bij het beheersen van de middelen daartoe een voorkeur voor het donkere gamma of waagden zich naar het voorbeeld van Rubens, Velazquez of Goya en Constable aan een wat blondere, transparante schilderwijze, die meer beloften inhield voor het coloriet.

Van Gogh was zo verstandig met weinig kleur te beginnen - dat was al moeilijk genoeg. Hij hield van het werk van Monticelli, met wie hij zich verwant kan hebben gevoeld. Beide schilders liepen namelijk een vergelijkbare kans te falen in hun opzet. De grootste moeilijkheid van hun aanvankelijke werkwijze schuilt immers in het kiezen en vooral in het verbinden van de vele licht- en schaduwwaarden. Het op de juiste plaats, nu eens uiterst delicaat en dan weer contrastrijk in elkaar overgaan van de valeurs, het verschilderen van de kleurtoonwaarden tot een compositorisch overtuigende illusie van vormen, is beslissend voor het meesterschap. Monticelli had weliswaar zijn academische opleiding lang volgehouden en zich veel moeite getroost om het schilderkunstige ‘boetseer’ middel bij uitnemendheid in zijn vingers te krijgen, in het volledig beheersen van de driedimensionale effectwerking op groot en zelfs op klein formaat bleef hij toch ver achter bij zijn bewonderde voorgangers, zoals Rembrandt. Hij kan trouwens van mening geweest zijn dat het clair-obscur als belangrijkste oud-europese stijlmiddel, in zijn tijd ook bij de meeste van zijn vakgenoten slijtplekken begon te vertonen. Wanneer zelfs een groot perfectionist als Ingres, uitgerekend in zijn meest ambitieuze werken genoegen moest nemen met een nogal ‘levenloos’ modelé en de reputatie van zijn tegenspeler Delacroix als een waardig nakomeling van Rubens met de tijd steeds meer verbleekte, leek het al vroeg zinvol om enige betekenis te hechten aan het hartige ‘geknoei’ van de openluchtschilders. Voor Monticelli was het onder anderen Diaz de la Pêna, die hem een hart onder de riem kon steken door hem te verleiden om bij het schilderen meer en meer materiaal op te hopen.

Van Gogh gedroeg zich in aanleg als een dilettant. Hij leek weinig geboren voor dit vak - in zijn Hollandse schilderijen zien wij hem modderen bij het modelleren. Hij deed daarbij echter geen moeite om zijn onbeholpenheid te verbergen en week niet uit in de richting van een voorzichtig gelikte perfectie. De karakteristieke hoekigheid en onhandigheid van zijn beginstijl, laten dan ook al vroeg een herkenbare visie op het motief toe en onder de tekeningen zijn er gelukkig heel wat die door hun intensiteit weinig of niets te wensen overlaten.

Toch lijkt het bevrijdende moment van Van Goghs inspanning om een eigen manier te vinden, samen te vallen met zijn besluit om het verbinden van de valeurs dat hem tien jaar lang tot razernij kon brengen, voortaan zoveel mogelijk na te laten. Van Goghs Franse oeuvre berust op het schilderen met nadrukkelijk (let wel: nadrukkelijker dan impressionistisch, want eerder expressionistisch) onverbonden kleurtoonwaarden, waarbij de karakteristieke korte of langere kleurstrepen en stippen, die op zichzelf vrijwel geen vormkracht hebben, niet in elkaar overgaan maar zodanig in groepen van gerichte structuren samengebracht werden dat er een bevredigende ruimtelijke voorstelling uit resulteert. Deze, mede door Gauguin, Seurat en Lautrec gesuggereerde oplossing voor een met

[p. 46]

traditionele en zelfs met impressionistische middelen niet te overwinnen moeilijkheid, bleek in combinatie met wat grove rudimenten van het gegradueerde modelé, toereikend voor de triomf van meer dan één schilder. Van Goghs voorbeeld zou inspirerend werken op vakgenoten met vergelijkbare handicaps (of vakgenoten die zich dat uit gemakzucht alleen maar verbeeldden) zoals de Fauves, al bleef zijn invloed uiteindelijk betrekkelijk gering.

Zelf heeft hij zijn vondst wel prachtig uitgebuit. Zo heeft hij snel begrepen dat het coloriet van de Franse impressionisten dat hem in Parijs in de schoot viel, door zijn werkwijze belangrijk verhevigd kon worden. Het enige gevaar dat hem daarbij bedreigde, dat van een decoratieve vervlakking van zijn voorstelling, kon hij tendele bezweren door de verf er dik, Monticellidik, op te leggen. De plastische onbeduidendheid van zijn penseelstreken - althans vergeleken met de suggestieve toetsen van een Hals, Goya of Manet - werd zodoende enigszins gecompenseerd door de eigen schaduw van de dikke streep verf. De pentekeningen uit de Franse tijd zijn te zien als het geraamte van de schilderijen en bewijzen ten overvloede met welke onplastische middelen Van Gogh schilderde.

Toch was hij tegelijkertijd een erg schilderachtige tekenaar. Want voor de tekenaar schuilt het avontuur, zo goed als voor de schilder, in de plastiek, de ruimtelijkheid van de voorstelling en de bij Van Gogh door een razende betekening van oppervlakken gerealiseerde volumewerking verraadt eigenlijk weinig van de voor veel tekenaars zo karakteristieke neiging tot het betrachten van een uiterste economie in de middelen. De golvende contouren en aan zweepslagen herinnerende lineatuur zijn bij hem logische uitkomsten, meer dan gedurfde voorspellingen van zijn ‘ritmische’ oppervlaktebewerking. Pas op het eind van zijn korte leven vond hij als tekenaar het zelfvertrouwen dat nodig is voor het realiseren van een bevredigend effect met minimale middelen. In de overgrote meerderheid van zijn werken gaf hij er de voorkeur aan met geconcentreerde vlijt goed te maken wat hij nog steeds te kort kwam aan adembenemende knapheid. Men schijnt voor zijn beste resultaten nauwelijks te beseffen hoe ingewikkeld in al zijn primitiviteit deze manier was en hoe weinig roekeloos de meeslepende bewogenheid van deze stijl.

Bij het taxeren van dit kunstenaarschap mag gerust nog eens gewezen worden op de geringe aanleg en het tot in het meesterschap meespelende onvermogen, om daarna royaal te constateren hoe origineel en doeltreffend de vondst was die inderdaad prachtige bijdragen tot de na-impressionistische schilderkunst mogelijk gemaakt heeft. Er mag veel af te dingen zijn op zijn métier, ik waag het niet de man te honen, zoals in het verleden wel voorgekomen is. Hij is voor mij nog altijd een bewonderenswaardig voorbeeld van wat creativiteit uit wanhoop kan zijn.

Monticelli blijft dan in mijn ogen, ergens tussen Rembrandt en Vincent hangen. Hij is de sympathieke bemiddelaar geweest tussen een geniaal tonalist en een revolutionair colorist. Maar zijn werkwijze liet, alle toewijding en materiaalverspilling ten spijt, geen stilistisch voldoende doorwrocht resultaat toe. Was hij architect geweest, dan hadden zijn bouwwerken eerder door hun zwaarte dan door hun weldoortimmerde constructie overeind moeten blijven. Het lijkt dan ook Monticelli's noodlot om afwisselend als een zwakke nakomeling onder- en als een originele wegbereider overschat te worden, hetgeen kenmerkend mag heten voor veel martelaren van het beroep.