Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 23]

Het leren van links
B.F. Galjart

In hun inleiding tot Coops, communes and collectives, experiments in social change in the 1960s and 1970s, beklagen de samenstellers, John Case en Rosemary Taylor, zich over het feit dat de Amerikanen die in de zestiger jaren ervaring opdeden met allerlei nieuwe vormen van sociale organisatie, niets afwisten van vroegere soortgelijke pogingen, en zo in dezelfde fouten vervielen. ‘The left in the United States suffers from a peculiar historial amnesia’, schrijven zij.

Ik geloof dat deze historische hardleersheid kenmerkend is voor links over de hele wereld, niet alleen de Verenigde Staten, en dat daar ook redenen - ik zeg niet: goede redenen - voor zijn.

Wie sociologie doceert, en zeker wie dat in Nederland doet, moet het verschijnsel kennen: jongens die in de eerste twee jaren van hun studie lastige vragen stellen, na elk argument van jouw kant ja maar zeggen, doch met wie je tenminste nog discussiëren kunt, en die dan langzaam maar zeker de mogelijkheid om het vak goed te leren uit hun handen schijnen te laten glippen, zichzelf bijna moedwillig dom maken, door bij hun sociologie-bedrijf bepaalde feiten en verbanden niet toe te laten die ze in het leven van alledag vaak wél erkennen. Het gevolg is, dat ze over dergelijke feiten dan ook niet meer goed kunnen denken. Hoe kan dat?

Radicaal links zijn betekent, in de eerste plaats, een emotie: de aangetroffen wereld wordt grotendeels verworpen. Het probleem is echter, dat hoewel alles veranderen kan, niet alles tegelijkertijd kan veranderen. Geen revolutionair bijvoorbeeld neemt aan, of hoopt, dat een revolutie in Nederland ook betekent dat de mensen van de ene dag op de andere een vreemde taal zullen gaan spreken. Hij neemt aan dat Nederlands de voertaal blijft en heeft wellicht zelfs geen moeite met de linguist die zegt dat de taal invloed uitoefent op de manier waarop mensen hun wereld ordenen en interpreteren. Maar als hij socioloog of econoom is, kan hij vaak geen antwoord geven op de vraag welke sociologische of economische verschijnselen onveranderd zullen blijven. Hij weet niet wat hij als - voorlopig - vaststaand of blijvend zal aannemen: welke waarden, houdingen, gedragspatronen en structuren voorshands onveranderlijk zijn. In zijn theorie lijkt alles op de helling te gaan: impliciet of - zelden - expliciet is hij geneigd te werken met een beeld van, en aannamen over, een geheel nieuwe mens.

Deze onwil om zich op bepaalde onveranderlijke gegevenheden vast te leggen maakt dat hij niet plannen kan. De onwil gaat zover, dat het voor hem nog steeds een brandend vraagstuk is of Stalin nu een structureel verschijnsel was of een historisch toeval, - al wordt nu, vijftig jaar na het gebeuren, tenminste de vraag gesteld. De onwil heeft ook tot gevolg, dat hij, ofschoon hij wel de huidige verkeerde maatschappij met behulp van haar geschiedenis begrijpt, de geschiedenis niet te hulp roept om een eventuele toekomstige maatschappij te leren kennen, of, anders gezegd, om te leren wat kan en wat niet kan, of beter nog, wanneer iets kan en wanneer niet. De werkelijkheid is een sociale constructie, zeggen Berger en Luckmann terecht; zij berust op - een zekere mate van - consensus. Hetzelfde kan gezegd worden van sociaal-wetenschappelijke uitspraken, al behoort dan de consensus te berusten op een waarheidscriterium. Maar ook dat is intersubjectief; het kan ontkend worden. Consensus over sociaal-wetenschappelijke uitspraken blijft iets behouden van ‘wat de goegemeente denkt’; er kan invloed op worden uitgeoefend door mensen met aanzien. Men zou kunnen denken, dat biologische uitspraken over menselijk gedrag, dus een verankering van de verklaring in de biologische gesteldheid van de mens, uitkomst zal bieden, maar dat lijkt me een ijdele hoop. Zelfs als het waar zou zijn dat mensen een natuurlijke

[p. 24]

agressiedrift bezitten, dan betekent dat geenszins dat oorlog onvermijdelijk is, maar alleen dat die drift van tijd tot tijd ontlading moet vinden, op een van tientallen of honderden mogelijke manieren.

Cultuur - in dit geval: een afspraak - staat altijd tussen de biologische gesteldheid en het gedrag. Dat brengt ons weer terug bij de wetenschappen, die zich met de verklaring van afspraken bezighouden, de sociale.

Het is, inderdaad, in de sociologie nauwelijks mogelijk om te zeggen dat bepaald gedrag niet kan. Zelfs collectieve zelfmoord kan. Maar als iets moet kunnen, dat moeten bepaalde randvoorwaarden vervuld zijn. Indien dat niet het geval is, kan het niet.

Nu is het opmerkelijk dat reeds enige generaties lang revolutionairen hebben geweigerd om veel te zeggen over hoe hun toekomstige maatschappij eruit zou zien; ter verdediging wordt altijd aangevoerd dat het onmogelijk is om een blauwdruk te ontwerpen van de toekomst, dat men de dan levenden vrijlaat om hun eigen oplossingen te kiezen. Het klinkt prachtig, maar het impliceert eigenlijk een weigering om te specificeren welke randvoorwaarden men meent dat zullen gelden, wil het gewenste gedrag worden vertoond.

Dat impliceert weer, dat men, eenmaal aan de macht, en niet in staat om plotseling te bedenken welke randvoorwaarden horen bij welk gedrag, hoogstwaarschijnlijk geen of de verkeerde randvoorwaarden schept voor het gewenste gedrag. Dat proces is overigens vaak al lang voor de revolutie begonnen, bijvoorbeeld met de creatie van een hiërarchische en autoritaire partij die, onder meer, tot taak heeft politieke democratie in te voeren.

Het vreemde is, dat de sociologie, ook de bij links zo genaamde burgerlijke, heel wel gebruikt kan worden om na te gaan, welke randvoorwaarden moeten gelden, wil bepaald gedrag worden uitgelokt. Ik zeg niet, dat de theorieën daarover klaarliggen, maar wel dat zulke theorieën, aan de hand bijvoorbeeld van het overvloedige beschrijvende materiaal waarover beschikt kan worden, zouden kunnen worden opgesteld. Maar degenen die daarmee bezig zijn, zijn zeldzaam. Rechts meent niet zozeer randvoorwaarden te vinden als wel wetten, en houdt zich bovendien niet speciaal met gewenst gedrag bezig, maar met alle soorten van gedrag. Een waardevrije wetenschap kent alleen gedrag, geen gewenst gedrag. Links verwerpt de burgerlijke sociologie, en vaak ook de sociografie. Empirisch onderzoek is in deze hoek schaars, men verliest zich in eindeloze exegesen van Marx, in kennistheoretische beschouwingen, en in ideologie-kritiek. Zelfs wat we over de arbeidersklasse in Europa weten, schrijft Bottomore, is grotendeels afkomstig van niet-Marxisten. Het lijkt mij dat er voor deze verwerping door linkse sociologiestudenten van het grootste deel van hun vak twee redenen zijn. De eerste is dat de docent, die zegt dat dit een onverstandige reactie is, vaak overkomt als bedreigend voor de emotie, vooral in Nederland, waar we geneigd zijn elkaar als theologen te benaderen en de ander al gauw in zijn geloof aantasten. (Met name in de Angelsaksische en Latijnse landen gaat het vaak meer om het argument). Dat een van de redenen ligt in de persoonlijke sfeer blijkt vooral bij de uitzonderingen, die er gelukkig ook zijn. Dan wordt er wel degelijk naar je geluisterd, bestaat de bereidheid om iets van je te leren, en blijkt ook dat eventuele politieke verschillen niet meer zo ter zake doen. Er kunnen zelfs grapjes over gemaakt worden. Het belangrijkste is dan niet meer de politiek, maar een zeker wederzijds vertrouwen en loyaliteit. Maar juist dit voorbeeld wijst erop, dat zoiets pas kan als men - wederzijds overigens - in staat is om politiek, en de eigen waarden, te relativeren. Zolang dat niet kan, laat zich geen relatie opbouwen. Ernst wordt niet ten onrechte wel bloedig genoemd.

De tweede - en belangrijker - reden is een heilloze verwarring over wat ik nog het beste kan noemen de relatie tussen verschillende abstractieniveaus, waarop uitspraken gedaan kunnen worden. Zo meent men niet zelden dat ideologiekritiek leveren herzelfde is als een hypothese verwerpen; of, anders gezegd, dat een uitspraak over een bepaald verband tussen variabelen A, B en C regelrecht voortvloeit uit de wereldbeschouwing van de schrijver. Het is aannemelijk, dat de waarden van sociologen invloed hebben op hun probleemstelling, op de keuze van de factoren waaraan zij bij een onderzoek aandacht schenken en zelfs op de verbale conclusies die zij uit aangetroffen verbanden trekken. Maar door die waarden te relativeren of verdacht te maken, worden de verbanden niet van tafel geveegd.

[p. 25]

Wel wordt, eventueel, de conclusie twijfelachtiger gemaakt. Maar het lijkt mij nog de vraag of de stilzwijgende aanname, dat een socioloog die politiek conservatief is, met onderzoeksconclusies komt die zijn zaak dienen, wel houdbaar is. Die aanname impliceert namelijk ten eerste dat de resultaten van onderzoek nooit verrassingen inhouden, en ten tweede dat een socioloog, in tegenstelling tot politici en anderen die een maatschappelijke werking uitoefenen, zoals journalisten en commentatoren, wel precies het effect van zijn uitlatingen en optreden zou kunnen berekenen, of het gebruik dat van zijn resultaten zal worden gemaakt. Dit is geenszins het geval.

Zo blijven er niet zoveel sociologen over die hun vak gebruiken om meer aan de weet te komen van de randvoorwaarden van bepaald, gewenst handelen. De sociologie, het zij nogmaals gezegd, - de boutades van Karel van het Reve ten spijt - zou er wel voor kunnen worden gebruikt. Het gebeurt nauwelijks. Dat betekent niet alleen dat radicale veranderingen voorlopig ook ongelukken zullen meebrengen, meer onbedoelde gevolgen dan bedoelde. Het betekent ook niet alleen dat links gehinderd wordt door zijn emotie van verwerping. Het is namelijk zeer de vraag of er, zonder die emotie, wel genoeg gewijzigd zou worden, of, in systeemtaal, er genoeg negatieve feedback zou zijn. De meest vergaande implicatie van de hiervóór geschetste stand van zaken lijkt me te zijn dat het kalf eerst nog verdrinken moet. De schadelijkheid van een emotie blijkt pas uit de schade. Het pijnlijke leerproces dat aan zulk inzicht voorafgaat is bovendien in eerste instantie van individuele aard. Voorlopig zijn het vooral de Oost-europese dissidente Marxisten die het hebben doorgemaakt - wat hen, overigens, tot de meest interessante maakt. Individuele leerprocessen leiden niet zonder meer tot een collectief inzicht, laat staan als het leren zich in een andere samenleving afspeelt. Voor afzonderlijke maatschappijen schijnt voorlopig te gelden dat ze leren door te lijden.