Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 62]

Striem op striem
Journaal over de rechtgeaardheid
J.J. Peereboom

25 april - Er is een waardevol experiment denkbaar waarin om een tafel gezet zouden worden Renate Rubinstein, Rudy Kousbroek, A. Nuis, P.M. Reinders, K.L. Poll, Henk Broekhuis, Maarten 't Hart, Henk Romijn Meijer, J.H.A. Fontijn, Martin Ros en ikzelf, en wij gingen uitmaken wie de intelligenste waren.

In de praktijk zou het niet lukken. Als bedenker van het plan zou ik mijzelf aanbieden voor de onderste plaats, en al werd dat niet geweigerd, het zou het begin van de mislukking zijn doordat er meteen een beleefde stemming ontstond. Spoedig zou denk ik iedereen het erover eens zijn dat de intelligentie onderverdeeld moet worden: sommigen zijn goed in het bedenken en anderen beter in het begrijpen, sommigen hebben begrip van mensen en anderen voornamelijk van formuleringen, sommigen doen wonderen met de realiteit en anderen voelen zich meer op hun gemak in de verbeelding; en zo voort.

Als alle categorieën in aanmerking genomen werden zou het onmogelijk zijn om een houdbare ranglijst op te stellen. Zo niet onmogelijk dan erg ingewikkeld, en niet iets om te doen, aangezien eigenlijk niemand ervan gediend is. Het lastige zou zijn dat als nummer een naar mij kijkt en weet dat ik tien plaatsen lager sta, de vraag bij hem moet rijzen of ik wel begrijp wat hij verkondigt. Incidentele uitspraken van hem zal ik kunnen bevatten; het gedachtencomplex waartoe zij behoren waarschijnlijk niet. Erger nog als overweging: nummer twee, hoewel minder diep in het duister dan ik, begrijpt nummer een ook al niet helemaal.

Of is er geen verschil in bevattingsvermogen? Maar wat heeft dan de klassificatie van de intelligenties voor zin? Misschien moet het anders gesteld worden: heel intelligente mensen bedenken dingen die minder intelligenten kunnen bevatten als ze ze voorgekauwd krijgen. Soms is het waarschijnlijk zo, maar de concentratie biedt weinig hoop voor de relaties tussen tijdgenoten. Het kan ermee door als het om voorouders gaat, want dan mogen wij volstaan met begrijpen wat zij bedoelen. Bij tijdgenoten moeten wij een kritisch overzicht kunnen krijgen, als wij niet onder de voet gelopen willen worden; dan is bevatten niet genoeg.

Onmogelijk of onwenselijk, de ranglijst kan beter vergeten worden. Nee, even uitstel, want er is een tweede vraag: wie van de elf zijn moreel de besten? We moeten niet naar goedheid of deugd vragen. Dat zijn overleefde begrippen; maar wie zijn het sympathiekst?

Opnieuw ga ik op de elfde plaats staan; opnieuw blijven de andere tien ontoegewezen. Hoeveel manieren zijn er niet om sympathiek te zijn, dat wil zeggen om met een air of het vanzelf gaat de opvattingen te verkondigen die horen bij de groep van je keuze; en om de mensen niet in de weg te lopen? Sympathiek tegen vreemdelingen of tegen intimi, in eigen ideeën of in begrip voor die van anderen, in de zin van geen streken uithalen of in de zin van wel eens iets onnodig vriendelijks doen; en alweer, zo voort.

Het is evenmin als in het eerste geval mogelijk om een aanvaardbare rangorde op te stellen. Mevrouw en de heren Rubinstein, Kousbroek, Nuis, Reinders, Poll, Broekhuis, 't Hart, Meijer, Fontijn en Ros zijn allemaal even intelligent en sympathiek. Sterker nog, er zouden vele anderen bijgehaald kunnen worden die het ook zijn.

Het indelen zou pas krachtig ter hand genomen kunnen worden met onbekenden, die dan liefst ook hun gezichten niet moesten vertonen. De ranglijst van de tien kan ik mij niet geloofwaardig voorstellen omdat ik ze allemaal min of meer ken. Zij zouden hem zelf ook niet aanvaarden, behalve voor de grap, als wij er met z'n allen over onderhanded hadden,

[p. 63]

met geven en nemen en schouderophalen. De werkelijkheid, zou iedereen toegeven, is te veelzijdig voor zo'n ranglijst.

26 april - De pointe van die conclusie is dat eruit blijkt hoe verschillend de zeden zijn in het leven en de publiciteit. In de omgang zijn de meeste publicisten niet agressief. Hoewel aan een trek om hun mond wel eens te zien is dat er bedenkingen bij hen rijzen, hakken zij zelden in op het gezelschap. Degenen onder hen die geweld willen plegen bewaren het voor hun columns en kritieken, voor het grensgebied van literatuur en journalistiek waar het intellectuële leven zijn hoogste openbare intensiteit bereikt. Soms worden zij in dezelfde trant beantwoord. Dan ontstaat er een polemiek, heen en weer, heen en weer. Weinig lezers hebben enig vermoeden met wie zij het eens zouden zijn als zij er zich in verdiepten. Dat doet er dan niet toe. Zij vermaken zich met het krachtvertoon; zij hopen dat de polemisten elkaar zullen optillen en neersmakken als worstelaars.

Zo wordt tenminste aangenomen dat het werkt bij de lezers. Ikzelf vind het een verwerpelijke traditie en ik heb er nooit plezier in gehad. Als er ergens een polemiek loopt sla ik hem altijd over. Het is al moeilijk genoeg om iets geldigs te zeggen of te schrijven over het gewriemel van de menselijke eigenaardigheden zonder dat wij er moedwillig misverstanden bijmaken.

Het komt mijn plezier niet ten goede als ik zelf het objekt van de verbale agressie ben, zoals in het afgelopen jaar enige malen in stukken van W.F. Hermans in de dagbladpers. Het was voor mij niet te zien dat Hermans ergens raak sloeg. Zoals ik al eerder gemerkt had, meestal ziet een publicist grotere fouten in zijn eigen werk dan een ander er in ontdekt; bovendien deed Hermans niet zijn best. Hij zei maar wat.

Wat ergerlijk blijft is dat het zo makkelijk is voor iemand om mij uit te schelden. Dat zou anders moeten zijn. Ik zou willen dat hij onnoembare risico's liep als hij mij te lijf ging, zodat hij het waarschijnlijk naliet en ik zijn moed zou kunnen bewonderen als hij het toch deed.

Hermans liep geen enkel risico. Hij hoefde alleen zijn onlustgevoel min of meer onder woorden te brengen. Er zouden altijd wel lezers zijn die er plezier in hadden, en de anderen zouden er zich in geen geval over opwinden.

Jezus Kristus, schreeuw ik dan, wat moet ik in die varkensstal van de literatuur waar de poep zo in het rond geklotst wordt?

Misschien zou ik mij moeten toeleggen op het schrijven van een vernietigend antwoord; maar waarover? Eigenlof zou weinig baten. Hermans' gebreken aan de kaak stellen zou beter zijn; alleen zou ik daarvoor veel van zijn werk moeten gaan lezen, waar ik geen zin in had. Ik zou wel tot de ontdekking kunnen komen dat een deel ervan mij zelfs bij nader inzien goed beviel. Dan zou ik mij tenslotte op het punt bevinden waar ik eigenlijk altijd ben: waar vastgesteld moet worden dat iedereen zijn goede, zijn slechte en zijn onverschillige kanten heeft.

Dat is niet een besluit dat je neemt op een ogenblik wanneer je in de eerste plaats de poep wilt afwassen. Integendeel, zeg je dan: het zou wel makkelijk zijn als mensen op deze manier mooie aandachtige studies van zichzelf kunnen verdienen!

Zo is er niet dadelijk een remedie te vinden voor de ergernis, die door de dagen voorthobbelt.

Gelukkig is er altijd veel anders om je mee bezig te houden.

27 april - De toekenning van goede en slechte kanten betekent niet een nivellering. Sommige mensen vind ik geslaagd; andere veel minder. Het enige wat er in

[p. 64]

het algemeen uit blijkt is dat iedereen een bende is.

Dit is een principieel punt. Hermans zou het er nooit mee eens zijn. Hij vindt mij een bende, en zichzelf niet. Dat is een heel ander mensbeeld.

Soms betreur ik het dat ik met mijn ongeordende mensbeeld opgescheept zit. In de Nederlandse denkgewoonten is opgenomen de premisse dat sommige mensen tot een kaste behoren die goed genoemd kan worden, of sympathiek, of weldenkend, of zuiver op de graat, of aardig, of fatsoenlijk, of behoorlijk, of nog anders. Gelukkig bestaat er veel verwarring over de eisen waaraan zulke mensen zouden moeten voldoen, en zijn verschillende groepen geneigd er ieder hun eigen candidaten voor op te geven, dat wil zeggen zichzelf en hun vrienden. Zo is er tenminste nog te ademen. De groepen zijn in de praktijk gedwongen elkaars zelfachting te aanvaarden, en het is niet zo dat er een soort voortreffelijken is die al de beste baantjes krijgt en al de mooie vrouwen.

Het blijft niettemin in het algemeen aangenomen dat er een voortreffelijke soort bestaat, en af en toe worden er voorzichtige pogingen gedaan om iemand aan te wijzen die boven de partijen staande dat soort zou kunnen incarneren: de Koningin? Drees Sr.? Sommige helden van oorlog en verzet? S. Carmiggelt?

De invulling lukt niet duurzaam met levende personen, maar de verleiding blijft werken, en soms kan er iets gedaan worden met de doden: Willem de Zwijger, voor ouderwetse patriotten; anders liever Multatuli.

De positie van Multatuli in de nationale waardering lijkt onwrikbaar bovenaan. Is het veertig jaar geleden werkelijk nodig geweest dat hij door Du Perron in bescherming genomen werd tegen de charmes van de domineesliteratuur? Je kan het je haast niet meer voorstellen. Ik ken niemand die ooit een domineesroman aanbeveelt, of in het algemeen prijzend spreekt over een domineesmentaliteit. Wel zijn er altijd weer mensen voor wie vaststaat dat de Nederlandse literatuur in de 19e eeuw één grote schrijver heeft gekend: en dat is hem.

Ik heb geen zin om de 19-eeuwse literatuur te gaan doorploeteren op zoek naar een andere grote. Wel wil ik in afwachting van rustiger tijden erkennen dat dit hoogtepunt mij niet duizelingwekkend voorkomt.

Het is klare taal die Multatuli schrijft, en eenmaal aan het woord blijft hij goed op gang; zijn gedachten vliegen als zwaluwen over het papier. Wie zich een beeld vormt van wat een dominee geacht werd te zijn: een scheve man met slechte adem, huichelend over Hoger om de deftige stand te behoeden, kan meteen zien dat Multatuli zo niet was. Hij was onwillig om als hij misstanden aantrof te denken aan belangen die ontzien hoorden te worden, ook al waren die van hemzelf. Hij getuigde zonder pardon.

Een intelligente, begaafde, rechtschapen man: wat had de 19e-eeuwse literatuur nog meer kunnen wensen? Daar zijn wij op een kritiek punt. Als wij Max Havelaar voorop stellen, had het geen kwaad gekund als dat een roman geweest was in plaats van een pamflet in verhalende vorm. Dan had Droogstoppel minder een caricatuur moeten zijn, Tine had Max af en toe moeten tegenspreken of geen acht slaan op wat hij zei; en Verbruggen had een eindje opgeheven moeten worden uit zijn rol van aangever. Als veel van zulke dingen gelukt waren zou er misschien een morele spanning in het verhaal gekomen zijn die nu ontbreekt. Havelaar heeft het recht aan zijn kant. Daar wordt van begin tot eind geen twijfel over toegelaten. Hij is de rechtschapenheid gepersonifieerd, en daarom is hij onze grootste romanfiguur van de 19e eeuw.

Vals geredeneerd, zou iemand kunnen tegenwerpen: het is niet bewezen dat Havelaar bewonderd wordt alleen om zijn rechtschapenheid. Nee, misschien niet. Misschien is het toeval, en had Havelaar voor hetzelfde geld een groot schuinsmarcheerder kunnen zijn, die toch opkwam voor de kleine Javaan.

Was hij het maar. Het zou mijn relaties met de Nederlandse literatuur vergemakkelijkt hebben, omdat ik dan minder moeite had met het 19e-eeuwse hoogtepunt. ‘Morgen gaat Uwe Excellentie van hier, en ik mag haar niet laten vertrekken zonder nog eenmaal gezegd te hebben dat ik myn plicht heb gedaan, geheel-en-al myn plicht met beleid, met bezadigdheid, met menslievendheid, met zachtheid en met moed.’ Met die regels in zijn brief aan de G-G worden wij niet uitgenodigd om Havelaar op onbeheerste idealisering van zichzelf te betrappen; de bedoeling is dat wij samen met de schrijver achter hem zullen staan, in verontwaardiging.

[p. 65]

Dat is tegen het eind van het boek, zou iemand kunnen zeggen, en dan zijn wij eraan gewend dat Havelaar verguld gepresenteerd wordt. Kunnen wij daaraan wennen? Het wekt bij mij steeds sterkere tegenstand naarmate het boek vordert. Ik probeer mijzelf te forceren onder het lezen, door erop te wijzen dat mensen die meer dan de heren Douwes Dekker en Havelaar oog hebben voor hun eigen tekorten zich waarschijnlijk makkelijker opzij laten dringen. Misschien moet je wel zo zijn als Havelaar?

In zekere mate helpt dat. Het is mogelijk dat je inderdaad wel eens zo moet zijn; bovendien was ik uit op het verkennen van de menselijke geaardheid, niet op het voorschrijven van gedragsregels.

Daarom houd ik het lezen vol, maar er worden wel hoge eisen gesteld.

Een van mijn ergste herinneringen komt niet uit Max Havelaar maar uit de Minnebrieven: ‘Maar liever zeg ik: zie, ik wenste u te geven gezonde spys, ik wenste u te wyzen op gezag door liefde, op welvaart door rechtvaardigheid, op geluk door deugd.

Dat is in één woord: ik wilde u uitnodigen mens te zyn! Ziedaar alles!’

Met die toon kan je iedere morele ambitie onderdrukken, lijkt mij. Kan je er ook iets mee aanmoedigen? Het zal wel. Ik ben geen polemist, en heb geen overtuiging dat mensen die elkaar zulke taal toevoegen natuurlijk verwerpelijk zijn. Wat kunnen wij dan doen die het niet over onze lippen zouden krijgen? Wij zien verbluft toe, met ogen als theekopjes. Dus zo praten jullie tegen elkaar? Het is ongelofelijk.

Er is in het verhaal van Woutertje Pieterse het meisje Femke dat juffrouw Pieterse trotseert om Wouter op te zoeken als hij ziek is, en hem opneemt en naar zijn bed draagt. De verdorde juffrouwen respecteren haar ervoor, ‘maar zyzelve wist niet dat ze groot was.’

Wat is daarvan te zeggen, als commentaar op het gedrag van een jong meisje? Ook weer het grootste van de 19e eeuw?

Wij zullen het er niet over eens worden.

28 april - Toegegeven moet worden dat ik het niet goed kan vinden met Multatuli. Ik vind hem een merkwaardige man, en hij zou zeker een lelijke leegte nalaten als hij uit de 19e-eeuwse literatuur verwijderd werd; maar ik heb geen behoefte om door zijn ogen te kijken. Ik vrees ook dat hij een invloed heeft die mij slecht uitkomt. Als prins der prozaïsten tronend in de literatuurgeschiedenis moet hij in zekere mate een voorbeeld zijn voor het nageslacht. Niet dat Nederlanders sterk historisch-bewuste mensen zijn. Het idee van working in a tradition wordt niet gehoord. Of Multatuli als inspiratie werkt weet ik niet, maar wel als aanmoediging. Wie zijn naam aanroept voelt zich voortgestuwd door een golf van goedkeuring.

Die goedkeuring richt zich op het idee dat de ware literator de ware deugd vertolkt tegenover de onware. De manier waarop dat tegenwoordig gebeurt is anders dan die van Multatuli. Niemand prijst op diens manier zijn eigen uitstekendheid en veroordeelt anderen bij implicatie. Daarvoor bestaat niet genoeg zekerheid over wat de definitie van een uitstekend mens zou moeten zijn. Onze manier is om anderen voor verachtelijk uit te maken op grond van hun geringe begaafdheid en vermoedelijke ethische tekortkomingen; en zo een eigen superioriteit te suggereren.

Deze technieken zijn geen van beide bruikbaar om mijn soort mensen te overtuigen. Ik geloof er nooit iets van. Er bestaan geen mensen die veel beter zijn dan andere. Er zijn er die meer lelijke streken uithalen, en die pretentieuzer en valser zijn; maar soms hebben die daartegenover aantrekkelijker eigenschappen dan het type dat onberispelijk sympathiek is en altijd de goede dingen zegt.

Weggetjes vinden door het menselijke

[p. 66]

oerwoud is een goede opdracht voor de literatuur, in ieder geval voor romanliteratuur, die relaties van individuen verzint en uitwerkt. In het dagelijks leven ontbreekt de tijd om gegevens te onderscheiden, en bovendien zijn de meeste mensen te humeurig en te schuw tegenover elkaar om er zin in te hebben. De literatuur neemt de tijd. Daar kan dat.

De vraag is niet alleen of het kan, zouden voorstrijders van de ware deugd zeggen, maar of het genoeg is; en hun antwoord zou zijn, natuurlijk niet. Het belangrijkste is, zouden zij zeggen, dat er partij gekozen wordt voor de goeden en knappen tegen de slechten en dommen. Je moet je niet op de vlakte houden. Je moet de moed hebben om uit te roepen, zo vind ik het en iedereen die het anders vindt is mijn vijand want (zou je kunnen toevoegen, maar dat hoeft niet iedere keer) ik vind wat ik vind niet voor de grap maar omdat ik rechtgeaard ben. Net als Multatuli, meneer! - behalve dat rechtgeaardheid iets dieper onder de huid zit dan rechtschapenheid, en nog moeilijker betwist kan worden.

Het is waar dat het vervelend zou zijn als mensen zich nooit meer ergens voor of tegen verklaarden. Er lijkt mij geen gevaar te bestaan dat het in de Nederlandse publiciteit zover zal komen. Er bestaat een groter gevaar dat de rechtgeaarde school alles zal overstemmen, en een van mijn bijdragen aan de discussie is dat Multatuli, voorzover hij als stamvader of pin-up van die school fungeert, een slechte of in ieder geval erg eenzijdige uitwerking heeft gehad.

Een andere bijdrage is dat ik geen bewonderaar ben van W.F. Hermans, maar dat ligt meer voor de hand. Iedere keer dat ik die petloze commandantskop bij een stuk in de krant zie staan denk ik, zou het niet tenminste aardig zijn om ons dat gezicht te besparen? - en dan lees ik meestal niet wat er geschreven staat. Maar soms wel, helaas.

De derde bijdrage, om terug te komen op het beeld aan het begin waar tien aanzienlijke personen en ikzelf om een tafel zaten, is dat er van de Nederlandse literatuur nog een verouderd geromantiseerd plaatje in de omloop blijft. Wat is de motivering van allerlei mensen die zich hoewel niet hartelijk toch beleefd gedragen in de omgang, wanneer zij elkaar te lijf gaan in de publiciteit? Het kan moeilijk iets anders zijn dan dat zij de Literatuur in bescherming nemen. Niemand denkt in ernst als er een papperig of misselijk stukje gepubliceerd is, of zelfs een hele bundel vol papperige en misselijke stukjes, dat de Nederlandse vrijheid en rechtsorde bedreigd worden. Ten eerste leest bijna niemand het; ten tweede zou een samenleving waar de enkele duizenden belangstellenden in literatuur zichzelf niet meer konden verweren tegen pap en misselijkheid bij voorbaat reddeloos verrot zijn.

De enige rechtvaardiging voor de uitbarstingen van agressie is, behalve natuurlijk het gevoel bij de auteur dat hij bekend staat voor boze stukjes, dat de Literatuur verdedigd moet worden. Daar ligt zij, helemaal Art Nouveau in het wit tussen de treurwilgen, en je ziet Het Beest aankomen, met niet meer dan de helft van zijn gulpknopen behoorlijk dicht, mummelend over Onnodig en Nuance en Grenzen aan Alles. Wat zou jij doen? Jij pakt toch zeker ook meteen je pen?

Mijn vierde bijdrage is dat er geen discussie bestaat om bijdragen aan te leveren. Al de afwijzingen en aanvallen en polemieken hebben een functie van blaffen aan het tuinhek, en in sommige gevallen van een korte vechtpartij op straat, totdat de redacties aan de staarten trekken.

Iets opgehelderd wordt er haast nooit. De strijdende partijen zijn alleen in zichzelf geïnteresseerd. Multatuli stelde zichzelf hoog; Hermans ziet anderen als onderkruipsels. In beide gevallen is de afstand tussen de waarnemer en het waargenomene zo groot dat er weinig gedefinieerd kan worden. Er wordt een indruk gegeven van Hoog en Laag, en daar blijft het bij.

Mijn afkeer van het polemische genre komt, behalve uit gemakzucht, van de opvatting dat de beste teksten gemaakt worden als schrijvers onder woorden brengen wat zij zo goed mogelijk hebben waargenomen en doordacht. Als een schrijver van een onderwerp de indruk heeft dat het niet die zorg verdient kan hij er beter niet over beginnen. Het is onprettig om auteurs te lezen die hun onderwerp verkeerd of half begrepen hebben, en daar trots op zijn.

Ik ken een oude goede mop, die als volgt gaat: er was een soldaat die schieten kwam leren, en ze vroegen hem of hij het wel eens eerder had gedaan. Jawel. En kon hij het dan al goed?

Nou, zei de soldaat, ik mik niet goed maar ik schiet heel hard! Die jongen had toekomst als literair polemist.