Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 40]

Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes
Karel van het Reve

Het stuk van Maarten 't Hart is een verademing na de stukken die verschillende beoefenaren der literatuurwetenschap tegen me hebben geschreven. Eindelijk iemand die het er niet om te doen is iets te vinden om mij vast te zetten, maar die het om de zaak zelf gaat. Hij maakt mij niet uit voor dief, leugenaar en bedrieger, hij geeft mijn argumenten juist weer, en hij gaat in op die argumenten.

Helemaal zonder misverstanden is zijn stuk niet. In zijn polemische ijver wil hij uit mijn woorden opmaken dat het bestaan van fossielen mij onbekend gebleven is. En met ‘aan het eind van het evolutieproces’ bedoel ik natuurlijk niet dat er aan dat proces een einde gekomen is, maar ik bedoel het moment waarop onze discussie plaats vindt, het eind van het zich tot dusver afgespeeld hebbende evolutieproces. Ook denkt hij dat ik dat veranderende milieu niet ken, maar ik ken het wel: iedere evolutietheorie heeft een primum movens nodig dat al die ontwikkelingen in beweging brengt. Bij het marxisme (ik bedoel met die vergelijking niets kwaads, ik wil niet suggereren dat de evolutietheorie even schamel is als het marxisme) heb je dat ook: de maatschappij verandert voortdurend. Hoe komt dat? Marx en Engels vonden de ‘vooruitgang’ nog zo vanzelfsprekend dat ze die vraag niet stelden, maar hun adepten deden dat wel. In het sovjetmarxisme is het de - door niets verklaarde en zichzelf veroorzakende - technische vooruitgang (in marxistisch jargon: de ontwikkeling der productiekrachten) die als motor optreedt. Maar bij Boecharin vind je het veranderende milieu, klimaatverandering bijvoorbeeld, als primum movens van de maatschappelijke verandering.

Maarten 't Hart zegt dat ik geen biologen citeer, maar hun uitspraken in de mond leg en die vervolgens bestrijd. Dat is zo. Maar uit zijn stuk blijkt dat de meningen die ik de biologen toeschrijf althans door één bioloog, Dr. 't Hart, worden gedeeld.

Mijn tegenwerpingen, zegt hij, hoor je ook op een eerstejaarscollege. Dat beschouw ik als een compliment. Als je gedurende een academisch jaar alle vragen, gesteld door eerstejaars, zou verzamelen, en je zou die verzameling vergelijken met alles wat in dat jaar in inaugurele redes gezegd is, dan wil ik wedden dat er onder die eerstejaarsvragen meer interessante opmerkingen voorkomen dan in die redes. Het zijn de eerstejaarsopmerkingen waar de wetenschap het van hebben moet.

Ook maakt Maarten 't Hart het mij veel moeilijker dan mijn literatuurwetenschappelijke tegenstanders. Dat is ook wel te begrijpen, want ik weet meer van literatuur dan die literatuurwetenschappers, die soms de eenvoudigste literaire kunstgrepen hanteren noch herkennen kunnen, en ik weet veel minder van biologie dan Maarten 't Hart. Je kunt zien dat hij een beoefenaar der B-wetenschappen is: hij schrijft beter en hij redeneert scherper. Ook is hij welgemanierder.

Wat is nu mijn antwoord op zijn felle terechtwijzing?

Men zegt wel eens: je hebt mij half overtuigd. Ik ben geneigd tot die uitspraak, maar hij geeft niet weer wat ik bedoel, want je zou er uit op kunnen maken dat de helft van de argumenten van mijn opponent mij overtuigd hebben en dat ik de helft van mijn bezwaren intrek. Maar het is anders: al zijn argumenten overtuigen mij, en al mijn bezwaren laat ik vallen. En tegelijk, en dat is het vervelende, ben ik geneigd om bij mijn mening te blijven. Het is als met een goede paradox: als je de ene redenering volgt kom je onherroepelijk tot de conclusie dat bewering A juist is. Maar volg je de andere redenering - die net als de eerste redenering uitgaat van dingen die je moeilijk in twijfel kunt trekken - dan kom je onvermijdelijk tot de conclusie dat bewering A onjuist is.

Het tautologische van de evolutietheo-

[p. 41]

rie blijft mij kwellen. De biologen zeggen: deze soort heeft overleefd omdat hij beter uitgerust was voor de strijd om het bestaan dan de varianten vlak naast hem, die uitgestorven zijn. Maar hoe bewijs je dat die overleving iets met enige fysieke eigenschap te maken had? Hoe weet je dat het niet bijvoorbeeld via een grote loterij gebeurd is? Dat van die witte vlinders die zwart geworden zijn is een erg leuk voorbeeld, maar het bewijst niet meer, zoals ieder feit, dan het feit zelf. Zodra een soort overleeft, weet men meteen precies de eigenschappen aan te wijzen die tot dat overleven hebben geleid. En zodra een soort uitsterft weet men te vertellen waarom ze niet opgewassen waren tegen de strijd om het bestaan: de brontosaurussen waren te dom en te zwaar, leerde ik vroeger op school. Olifanten daarentegen waren uitstekend voor die strijd uitgerust, ondanks hun domheid en zwaarte. De evolutietheorie zou acceptabeler zijn als hun aanhangers konden zeggen: toon mij een dier dat die en die eigenschappen heeft en wij verklaren onze theorie voor onjuist. In een boekje Vicious circles and paradoxes van Patrick Hughes en George Brecht vond ik de volgende uitspraak van zekere Charles Fort: ‘Darwinism, the fittest survive. What is meant by the fittest? Not the strongest; not the cleverest - weakness and stupidity everywhere survive. There is no way of determining fitness except in that a thing does survive. “Fitness”, then, is only another name for “survival”. Darwinism: that survivors survive.’

Maarten 't Hart formuleert het eigenlijk net zo. Hij vervangt ‘fitness’ door ‘voortplantingskansen’. Bepaalde soorten hebben overleefd omdat ze betere voortplantingskansen hadden. De tautologie blijkt als je ‘overleven’ vervant door het synoniem ‘voortplanten’: ze hebben zich voortgeplant omdat ze betere voortplantingskansen hadden. Dat wil ik graag geloven.

Die zweefhuid gaf aan de reuzenkoeskoes geweldige voordelen want hij kon er mee vluchten en ermee van boom tot boom zweven. En de andere koeskoesen, die geen zweefhuid hadden, konden dat niet. Als ik dan vraag: maar waarom zijn die andere koeskoesen dan blijven bestaan? Waaruit bestaat dan die overwinning van de reuzenkoeskoes in de strijd om het bestaan? dan zegt Maarten dat die andere koeskoesen die van boom tot boom moesten kruipen weer zoveel

[p. 42]

voedsel op de grond vonden. Het niet hebben van een zweefhuid was blijkbaar ook weer een voordeel. Bestaat er wel een biologische eigenschap die geen voordeel oplevert? Als ik op het geheime landgoed waar ik dit schrijf een ree zie weglopen over een bruine akker, dan is het bruin van die ree een schutkleur. Als diezelfde ree door zijn witte achterwerk mijlenver op die akker te zien is, dan is dat opdat zijn jongen hem beter kunnen volgen. Bij kruis wint Maarten, bij munt verlies ik.

Ook is er iets in mij dat zich tegen de functie van die kleur, van die zweefhuid verzet, iets dat zich verzet tegen de opvatting dat vleugels zijn om mee te vliegen. Ik weet dat vogels inderdaad met die vleugels vliegen, maar dat dat de functie van die vleugels is wil er bij mij niet in. Ik heb dat eerder aldus geformuleerd: de uitspraak dat de kiezen dienen om ons voedsel te vermalen (of: als functie hebben de vermaling van ons voedsel) is niet redelijker dan de stelling dat de varkens dienen om ons carbonaden te verschaffen. Over die uitspraak van Pangloss lacht iedereen, maar dat van die kiezen gelooft iedereen. En toch zie ik geen verschil in redelijkheid tussen die twee stellingen. De stelling van die kiezen wordt geadstrueerd door te zeggen dat ons voedsel onmiskenbaar vermalen wordt door onze kiezen. Maar dan zeg ik dat die varkens onmiskenbaar verwerkt worden tot carbonaden en andere vleeswaren.

Wat mij hindert is ook dat het begrip ‘voordeel’ zoveel moeilijkheden met zich meebrengt. De mens is geneigd te denken dat als op dit ogenblik in Twente een bepaald soort kikkers bestaan, dat er dan factoren zijn aan te wijzen die aan dat feit hebben meegewerkt en andere factoren die deze stand van zaken hebben tegengewerkt. Dat is een zeer begrijpelijke, zeer voor de hand liggende, vrijwel algemeen aanvaarde opvatting. Als ik van mijn moeder drie dubbeltjes krijg en een dief pakt mij twee dubbeltjes af, dan houd ik niet alleen één dubbeltje over, maar ik ben bovendien geneigd te denken dat mijn moeder mijn huidige bezit van f 0,10 heeft bevorderd en dat de dief die stand van mijn activa heeft tegengewerkt. Maar eigenlijk is dat niet zo. Als je uitgaat van een bepaalde stand van zaken en je vraagt je af welke factoren tot die stand van zaken geleid hebben, dan kun je geen onderscheid maken tussen factoren die die stand van zaken hebben tegengewerkt en factoren die die stand van zaken hebben bevorderd.

(Ik heb bovenstaande stelling voor het eerst gepubliceerd in 1954, en verder ben ik hem nooit ergens tegengekomen. Mocht iemand bij enig auteur een plaats weten waar iets dergelijks wordt beweerd dan houd ik mij aanbevolen).

Je kunt mijn stelling ook als volgt formuleren: zodra je zegt dat iets door bepaalde dingen is bevorderd en door andere is tegengewerkt ga je uit van een gewenste stand van zaken naast de werkelijke stand van zaken. Als je zegt dat de biologische kennis van Maarten 't Hart bevorderd is door zijn vlijtig studeren en tegengewerkt door bioscoopbezoek, dan ga je uit van de op zichzelf misschien heel redelijke gedachte dat bij meer studie en minder bioscoopbezoek die kennis groter zou zijn. Je zegt dus eigenlijk: als hij meer gestudeerd had zou hij geleerder zijn. Maar ga je uit van de huidige stand van zijn geleerdheid, dan is die stand evenzeer het gevolg van studie als van bioscoopbezoek. Hoe moeilijk het ook is dat in te zien, je kunt niet zeggen dat die studie voor de feitelijke, huidige stand van Maartens geleerdheid voordelig geweest is en dat bioscoopbezoek nadelig. Een pingpongballetje drijft ergens op de Atlantische Oceaan. Je kunt niet zeggen dat bepaalde winden en stromen dat bolletje bij het bereiken van die plaats van voordeel zijn geweest en dat andere winden en stromen het bereiken van die plaats juist hebben tegengewerkt. Alle winden, alle golven hebben die tegenwoordige plaats als resultante gehad. En zo is het ook met het bestaan, in 1979 en ik weet niet in welk land, van de reuzenkoeskoes.