Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 3]

[378]

Kleinspraak
Na de permanente revolutie kwam het permanente cabaret
K.L. Poll

Willem Walraven schreef in Eendagsvliegen:

‘Persoonlijk zou ik, in navolging van Bernard Shaw, willen spreken van “idealisten” en “realisten”... Twintig procent idealisten, negenenzeventig procent Philistijnen en één procent realisten, ziedaar het resultaat van Shaws analyse. De idealisten zeggen: het is schoon en goed; de Philistijnen zeggen: het is goed genoeg voor mij; maar de realist komt tot de conclusie, “dat het grootste deel ervan is moeite en verdriet.”

Natuurlijk is de realist identiek met de kankeraar. Doch wie zegt “kankeraar”? Alléén de groep der Philistijnen, door Shaw vermoedelijk nog te klein getaxeerd ...Ik ben tot de conclusie gekomen, dat wat deze mensen eigenlijk zoeken is “zelfbevestiging” tot elke prijs. Het laat hen in wezen onverschillig wat waar is of niet waar ...zij zijn bezield met het vaste plan de kankeraars onschadelijk te maken en hun voorgoed de mond te snoeren. Laat ons daarom kankeren, waarheidslievend en zo mogelijk literair’.

Rudy Kousbroek gebruikt deze woorden van Walraven als motto voor De waanzin aan de macht, zijn nieuwe verzameling columns. Hij is het blijkbaar met Walraven eens, met de indeling in idealisten, Philistijnen en realisten, en ik neem aan dat hij zichzelf rekent tot de kleine bedreigde kaste van realistische kankeraars.

Onbegrijpelijk. De percentages van Walraven zijn misschien met wat goede wil van toepassing op het vooroorlogse Indië, maar zeker niet op het Nederland van nu waar Kousbroek over schrijft. Wie moet ik mij bijvoorbeeld voorstellen bij de twintig procent idealisten die alles goed en schoon vinden zoals het is? Ik zie eerder twintig procent hervormers voor me, idealistische welzijnswerkers die om een aantal sympathieke en een aantal minder sympathieke redenen de maatschappij willen veranderen. Zij vinden het bestaande juist niet schoon en goed. Zij zouden, in de democratie van Den Uyl en Van Agt, met liefde achter een spandoek aanlopen waarop stond: ‘De waanzin is aan de macht’, maar zij zouden daarmee een heel ander soort waanzin bedoelen dan Kousbroek.

De 79 procent Philistijnen, wie zijn dat? Zij zeggen, volgens Walraven en Kousbroek: het is goed genoeg voor mij. Dat is blijkbaar een schandalig standpunt. Waarom eigenlijk? Waarom zou het moeten inhouden dat zij ongevoelig zijn voor moeite en verdriet? Toch in ieder geval niet voor de moeite en het verdriet van henzelf en van hun naaste omgeving? Zij zoeken naar zelfbevestiging tot elke prijs, constateert Walraven vol afschuw. ‘Tot elke prijs’ is inderdaad erg hebberig en absoluut, waarvoor dan ook, maar als we die toevoeging nu eens weglaten, is dan dat streven naar zelfbevestiging nog zo verkeerd? Ja, als het gepaard zou gaan met afkeer van de waarheid en met een verbod op gekanker, dat wil dus zeggen op kleinerende, generaliserende kritiek. Maar daar is toch geen sprake van? Het valt toch niet vol te houden dat die 20 procent plus die 79 procent van de Nederlandse bevolking niet gesteld zouden zijn op dat soort kritiek? Dat de Philistijnen het liefst de schaarse kankeraars voorgoed de mond zouden willen snoeren?

Integendeel, ze zijn er allemaal verzot op. De chronische afkeuring van andermans gedrag is het complement van de veelgeroemde tolerantie. Schelden en laten schelden. Wij vinden het waanzin wat Pais wil, wat Van Kemenade wil, wat

[p. 4]

de ondernemingsraad wil, wat de directie wil. Juist het woord ‘waanzin’, hoe misplaatst ook in verhouding tot andere tijden en anders bestuurde landen, ligt ons in de mond bestorven.

Het valt evenmin vol te houden dat maar één procent van de bevolking gevoelig zou zijn voor het waarheidsgebod. In de familiekring, de wetenschap, de politiek, de rechtszaal - we houden elkaar overal en voortdurend scherp in de gaten, met de nauwelijks verhulde begeerte de medemens te betrappen op een leugen, of althans op een vergissing.

In de literatuur is het niet anders. Er zijn perioden waarin de verheven stijl de boventoon voert, het lyrische pathos van de Tachtigers bijvoorbeeld of de hooggestemde kunstverheerlijking van Dirk Coster en Just Havelaar. Dan kan het geen kwaad wanneer een spotter een ongelovige, laag-bij-de-grondse tegenmelodie begint te fluiten. Zeker wanneer de verheven toon ontaardt in de zalvende, in ‘voorgewende hoogheid (-) bij geringe waarde qua inhoud’, zoals Du Perron in 1933 over Dirk Coster schreef.

Maar zo'n periode beleven wij niet. De spotters en de realistische kankeraars beheersen het toneel. Er zijn verspreide pogingen om de lyrische toon en de gepassioneerde toon te doen herleven, maar zij maken nog weinig kans op het vinden van een ontvankelijk oor. De grote massa van het lezerspubliek verkiest de kermis van de kleinspraak.

In een onafzienbaar lange stoet trekken de spotters door het literaire land. Voorop lopen nog steeds de twee onbetwiste meesters van het genre, die ook, zo'n 25, 30 jaar geleden, de meesters waren van het eerste uur: Gerard van het Reve van De avonden en W.F. Hermans van Mandarijnen op zwavelzuur. Daarachter komen Karel van het Reve, Rudy Kousbroek, Hugo Brandt Corstius, Gerrit Komrij, Henk Hofland, Jan Blokker, Gerrit Krol, Kees van Kooten en een lange sliert navolgers van minder allooi.

Er zijn dagen dat ik zelf ook met plezier meeloop in de rij en dan geniet ik van het gulle applaus voor de kritische cabaretier. Als ik bijvoorbeeld een vrolijk stukje heb geschreven over de verpleegkunst van A. Nuis, de boekbespreker, dan moet ik mij weliswaar voorbereiden op een pijnlijk gekwetst antwoord van het slachtoffer, maar daarnaast mag ik mij baden in een stroom van bijval. Schrijf ik daarentegen zo goed en serieus als ik kan over de gedichten van Kees Ouwens of Hans Faverey, dan hoor ik boe noch ba van de omstanders.

Wij leven in de bloeitijd van de conférencier-columnist, zo kun je het ook zeggen, net zoals de negentiende eeuw de gouden tijd was van de domineedichter. De spot staat op een uitzonderlijk hoog literair peil, zelden hebben de schrijvende kankeraars op een zo geperfectioneerde wijze de vloeren aangeveegd met de voorwerpen van hun ergernis.

Er zou dan ook geen reden tot klagen zijn als er daarnaast voldoende ruimte was voor andere literatuursoorten. Maar die is er niet. Iedereen die schrijven kan, schrijft op dezelfde manier: grappig en uit de hoogte. De spotters van gisteren zijn de mandarijnen van vandaag, maar dat niet alleen: de mandarijnen van vandaag zijn ook nog altijd de beste spotters. Zij hebben, bij het stijgen der jaren, het wapen van hun denigrerende stijl steeds scherper geslepen.

Het is een stijl waarop niet gemakkelijk valt te antwoorden, althans niet in ernst en met beleefde bedoelingen. Het enige wat de aangevallene kan doen is zelf ook weer de kleineermachine uit het schuurtje te voorschijn halen om de vijand plat te rollen, tot tevredenheid van het gulzige publiek en ter ontsmetting van het eigen blazoen.

Leedvermaak is het dominerende sentiment binnen de lezende gemeente. ‘Het is natuurlijk heel gemeen wat zoen-zo schrijft, maar ik heb wel verschrikkelijk hard moeten lachen’. Zo gaat het al jaren. Wie iets anders probeert te bedenken, iets ingewikkelders, iets ongewoners, praat voor lege zalen. Er zijn trouwens steeds minder schrijvers die het proberen. De armzalige lijst van nieuwe voorjaarsboeken laat zien waar dat toe leidt. Geen lang gedicht, geen lang essay, vrijwel geen romans, weinig verhalen - wat in het oog springt zijn alleen de boeken met verzamelde leuke stukjes.

Wat is er mis met die leuke stukjes? Wat is er mis met de humorist? Niets natuurlijk. Het wordt alleen vervelend als de leuke, kleinerende toon te hard gaat klinken, als andere tonen worden weggedrukt. Dat gebeurt op het ogenblik.

Het eind van de jaren zestig was de tijd van de permanente revolutie; het eind van de jaren zeventig is de tijd van het permanente cabaret. Tien jaar gele-

[p. 5]

den werd de zuiverheid van openbare discussies bedorven door de onuitgesproken angstige vraag: zijn mijn meningen wel links genoeg. Nu wordt diezelfde zuiverheid bedorven door de niet minder angstige vraag: zijn mijn woorden wel leuk genoeg, laat ik wel geestig genoeg merken hoe diep ik de sukkels veracht die met mij van mening verschillen.

Het gaat om de overdaad. Een kwartier Simplisties Verbond is aardig; een oudejaarsavond van drie uur lang is niet meer om aan te zien. Een column kan een groot genoegen zijn om te lezen; een serie van die columns, met steeds weer dezelfde zorgelijke of opgewekte, maar altijd nogal opdringerige, autobiografische toon, steeds dezelfde trucs om de lezer te paaien, dat begint op jodelen te lijken. Eén enfant terrible is een rijk bezit voor een literatuur. Twee ook nog. Drie, vooruit. Maar een school vol van die parmantige, stoute kinderen, waaronder veel kinderen op leeftijd - dat is een ramp.

Wij lijden dagelijks onder de gevolgen van de onvoldoende doordachte culturele revolutie uit de jaren zestig: onder de verkeerd begrepen gelijkheidsgedachte, de verkeerd begrepen welzijnsgedachte, de verkeerd begrepen creativiteitsgedachte, de verkeerd begrepen democratiseringsgedachte. Zoals het nu gaat, zullen wij over tien jaar zeggen: wat waren wij toch onvoorstelbaar dom en onvoorstelbaar ijdel aan het eind van de jaren zeventig, in een periode van stevige vrede en ongekende welvaart, toen wij de kans hebben gemist om te komen tot een houdbare arbeids- en vrijetijdsfilosofie, tot een zinnige ideeënwisseling over de toekomst van het onderwijs, over arbeidsplaatsen voor vrouwen, over de verhouding tussen poëzie en wetenschap.

Polemiek is prachtig, maar wie probeert zijn tegenstanders zo diep te vernederen, dat zij niet hoger reiken dan zijn enkels, gaat de perken van de polemiek te buiten. Hij overschrijdt de fair limits of controversy, zoals F.H. Bradley dat in 1876 noemde.

Een voorbeeld van briljante kleinspraak was de Huizinga-lezing die Karel van het Reve eind vorig jaar in Leiden heeft gehouden, Literatuurwetenschap: het raadsel der onleesbaarheid. Zelden zal een kenner van de literatuur zo vermakelijk en zo neerbuigend hebben gesproken over andere kenners van de literatuur. Ieder woord, iedere wending van de redevoering vervulde perfect zijn dubbele functie: de luisteraars te behagen en de beoefenaars van de literatuurwetenschap klein te krijgen.

Over Frank C. Maatje en zijn boek Literatuurwetenschap zei Karel van het Reve:

‘U zult het misschien niet willen geloven, maar het algemeen geachte, door talloze studenten voor hun tentamen bestudeerde, verscheidene malen herdrukte handboek van Maatje bevat aan het begin een definitie van wetenschap. Een onzinnige definitie, maar daar gaat het niet om. Men stelle zich een handboek over meetkunde of embryologie of numismatiek voor dat met een definitie van wetenschap begint!’

‘Een onzinnige definitie, maar daar gaat het niet om.’ Die zin getuigt van een mateloze minachting. De spreker vindt het niet de moeite waard te vertellen hoe de definitie luidt. Hij legt ook niet uit wat er mis is met de definitie, ‘want daar gaat het niet om’. Hij deelt alleen even, in het voorbijgaan, een harde klap uit: onzinnig. Ook voor de rest is

[p. 6]

het citaat uiterst honend van toon. Die Maatje is blijkbaar niet goed wijs, en al die domme leermeesters van al die zielige studenten evenmin. Na dit bijzonder krachtige beroep op de bereidheid tot leedvermaak kost het enige moeite te bedenken dat in een handboek van een wetenschap, van wat voor wetenschap dan ook, een omschrijving van het algemene begrip ‘wetenschap’ natuurlijk helemaal niet hoeft te misstaan.

Karel van het Reve brengt ook het boek Theories of literature in the twentieth century ter sprake, van D.W. Fokkema en Elrud Kunne-Ibsch, een helder geschreven overzicht van literatuurtheorieën en een mooi voorbeeld van vruchtbaar gemaakte belezenheid. Hij zegt daarover:

‘Een andere treurige denkfout die men maakt, is dat je alvorens een wetenschap te gaan beoefenen eerst een theorie van die wetenschap moet hebben. “De makers van dit boek”, staat in het Engels op de flap van een verleden jaar verschenen handboek, “beschouwen het zoeken naar een literatuurtheorie als een voorwaarde voor de wetenschappelijke bestudering van literaire teksten”. Niets is minder waar. Zoals een fysicus eens tegen mij zei: “Sommige mensen denken dat er een theorie der natuurkunde bestaat. Dat is niet zo. Er bestaat alleen natuurkunde.”’

Eerst leest Van het Reve niet goed wat er op de flaptekst staat en daarna spreekt hij zijn apodiktische oordeel uit: ‘Niets is minder waar’.

Zelfs uit het citaat blijkt namelijk al - en uit de inleiding blijkt het nog duidelijker - dat de schrijvers van dit boek niet praten over een theorie van de literatuurwetenschap, maar alleen over een theorie van de literatuur. Het zou trouwens ook nog niet gek zijn geweest als ze wel hadden geschreven over een wetenschapstheorie - maar dat staat er niet. Ze hebben het alleen over literatuurtheorieën, zoals de bevriende fysicus zou kunnen spreken over de verschillende natuurtheorieën die in de loop der tijden opgang hebben gemaakt bij de bestudering van natuurverschijnselen.

Het idee is dat een onderzoeker niet zomaar in het wilde weg begint met onderzoeken. Hij moet eerst iets bedenken over het voorwerp of het terrein van onderzoek: een theorie, een samenhangend geheel van veronderstellingen, en dan gaat hij vervolgens kijken of zijn waarnemingen overeenstemmen met zijn vermoedens.

Er valt wel een en ander af te dingen op dit nogal bazige, wetgevende onderzoeksprincipe. Maar een treurige denkfout is het niet. Zeker een Popperiaan als Van het Reve - ook Fokkema en Kunne-Ibsch beroepen zich in hun inleiding op Popper - zou toch op zijn minst enige serieuze aandacht mogen besteden aan het idee van theorievorming die aan de bestudering van literaire geschriften voorafgaat. Maar nee, ‘niets is minder waar’, want, ‘zoals een fysicus eens tegen mij zei’ - en daarmee is dan ook het boek van Fokkema en Kunne-Ibsch weer genadeloos verwezen naar de vuilnisbak.

De kleinerende toon van de humoristische columnist doet niet alleen een beroep op de behoefte aan leedvermaak, maar ook op het talent voor onverschilligheid. De mensen vinden het heerlijk om wekelijks de amusante, boze, goedgeschreven, denigrerende stukken te lezen waarin Rudy Kousbroek fulmineert tegen het onderwijs, Renate Rubinstein tegen het feminisme, Gerrit Komrij tegen de televisie, W.F. Hermans tegen Nietzsche, Jan Blokker tegen het welzijnswerk, en wie al niet tegen wat al niet. Die weekendlezers hoeven zich nergens meer serieus in te verdiepen, want alles is even belachelijk. De machtige stroom van de kleinspraak past uitstekend bij hun verlangen naar rust, bij hun voornemen om zo zuinig mogelijk om te springen met eigen lichaam en geest en bij een algemeen gebrek aan nieuwsgierigheid. Waarom zouden zij zich inspannen om iets te weten te komen over ‘het binnenzeetje van het Nederlandse literaire leven’, zoals A. Nuis dat noemt? Waarom zouden zij Peerebooms dagboek lezen als Hermans hun verzekert dat het ‘niks’ is? Waarom zouden zij Sötemans boek over de Max Havelaar kopen als Van het Reve botweg beweert dat er niet ‘één originele gedachte’ in dat boek is te vinden?

Rudy Kousbroek klaagt herhaaldelijk over het ontbreken van belangstelling voor cultuur in Nederland. Voor zo'n algemene stelling zijn altijd legio voorbeelden te vinden. Het kan geen kwaad als wij elkaar over dit onderwerp van tijd tot tijd bezorgd toespreken. Alleen, waar ligt het aan? Het zou best kunnen dat de oorzaken van de misère de laatste jaren eerder moeten worden gezocht bij de spelers dan bij het publiek.