Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 34]

Hoe armoedig zijn de sociale wetenschappen?
A.J.F. Köbben

Nogal wat beoefenaars van de sociale wetenschappen zijn behept met een inferioriteitscomplex ten aanzien van hun eigen vak. Maar al evenzeer is het waar dat bij veel lieden uit andere disciplines een superioriteitscomplex bestaat ten aanzien van de sociologie en aanverwante vakken. Een voorbeeld daarvan is Gerard de Vries met zijn artikel over ‘De armoede van de sociologie’ in het januarinummer van dit tijdschrift. Dat gevoel van superioriteit blijkt al uit de vermakelijke wijze waarop hij (in zijn stuk) mij het verschil uitlegt tussen een noodzakelijke voorwaarde en een voldoende voorwaarde (de cursivering is van hem; zo van: ‘Köbben, jongen, let daar nou eens op’).

Waar gaat het om? Karel van het Reve heeft eens met zijn bekende en ons allen dierbare aplomb beweerd dat de sociologie enkel ‘Binsenwahrheiten’ (dan wel onzin) produceert. Ik heb daarover opgemerkt dat dit grotendeels gezichtsbedrog is. Juist als de uitkomsten van een onderzoek goed en overtuigend gepresenteerd worden, geeft dat de lezer een vals gevoel van vanzelfsprekendheid. Als voorbeeld noemde ik een onderzoek naar discriminatie van etnische minderheden op de arbeidsmarkt, uitgevoerd door de antropoloog Frank Bovenkerk. Als deze eenvoudigweg de resultaten van zijn onderzoek vermeld had, dan zouden velen uitgeroepen hebben: ‘maar dat spreekt toch vanzelf! heb je dáár nu een duur onderzoek voor nodig?’. Bovenkerk heeft echter een interessant experiment ondernomen: hij heeft, met de uitkomst in zijn hoofd, zijn vakbroeders en enkele buitenstaanders (waaronder Van het Reve) gevraagd de uitkomst te voorspellen. Veertien mensen (waaronder weer Van het Reve) hebben zich eraan gewaagd en niemand bleek zelfs maar bij benadering in staat de resultaten juist aan te geven.

Kijk, zegt nu De Vries, hier maakt Köbben een ‘voor de stand van de sociale wetenschappen typerende vergissing’. Immers in een echte wetenschap, of, zoals hij het fijntjes uitdrukt, ‘in de intellectueel beter ontwikkelde takken van wetenschap’ gaat het er niet alleen om te voorspellen, nee, veel belangrijker is dat die voorspelling gebaseerd moet zijn op een theorie.

Wat mij nu opvalt - en dat vooral spreekt voor het hovaardige in zijn houding - is dat hij niet eens de moeite genomen heeft het betrokken werkstuk van Bovenkerk eens in te zien. Had hij dat gedaan, dan zou hij bemerkt hebben dat Bovenkerk wel degelijk van theoretische noties is uitgegaan. Allicht! Juist iemand als De Vries, die wetenschapsfilosofie doceert en de namen van Popper en Lakatos in zijn stuk aanroept, had dat kunnen bedenken. Immers pure descriptie bestaat niet. Er moet dus een aanleiding geweest zijn voor Bovenkerk om precies uit te zoeken wie nu meer speciaal op de arbeidsmarkt gediscrimineerd worden: bijvoorbeeld de ongeschoolden onder de etnische minderheden of nu juist de geschoolden. Welnu, daarover bestaat een gangbare, min of meer Marxistisch angehauchte, en trouwens heel plausibele theorie (zo plausibel dat Karel wel weer ‘Binsenwahrheit!’ zal roepen). Op grond van die theorie kan men voorspellen dat ongeschoolden niet, maar geschoolden wel degelijk gediscrimineerd zullen worden. Het aardige is dat Bovenkerk's uitkomst nu juist het tegenovergestelde laat zien. Daarmee is die gangbare en plausibele theorie voor het hier en nu en tot nader order weerlegd. Bovendien heeft Bovenkerk een rivaliserende theorie, die zijn uitkomst verklaren kan. Ik mag De Vries en andere geïnteresseerden daarvoor verwijzen naar Bovenkerk's verslag in een recent nummer van een in alle wetenschappelijke bibliotheken aanwezige tijdschrift (Sociologische Gids 1977, no 1-2, pp. 58-75).

De Vries spreekt verder van het empiricisme dat de sociale wetenschappen eigen zou zijn. Het beeld dat hij ophangt van sociologen en soortgelijk volk is er een van volstrekte nitwits die een volstrekt naïef naturalisme huldigen. Daardoor zouden zij

[p. 35]

bijvoorbeeld niet eens in de gaten hebben dat er verschil is tussen wat respondenten zeggen en wat zij doen. Misschien geldt dat voor sommige sociologen, ja, maar nu juist dit verschil - namelijk tussen wat mensen zeggen en wat zij doen en hoe daar achter te komen - is al een generatie lang (wat zeg ik? al langer dan dat) een centraal discussiepunt binnen de sociale wetenschappen.

De Vries vindt het tweemaandelijkse SISWO-bulletin, Berichten over onderzoek, een deprimerende publikatie (sterker: één van de meest deprimerende publikaties die hij kent). En wel omdat het daarin vooral om nieuwe feiten, niet om nieuwe inzichten of theorieën zou gaan. Op zichzelf is die laatste constatering misschien wel grotendeels juist. Maar is het met toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek zo heel veel anders? Wie bijvoorbeeld een verslag van lopend landbouwkundig onderzoek doorkijkt, wordt ook niet voortdurend getroffen door een Einsteinse gedachtenvlucht.

Ik geef graag toe dat het voorspellend vermogen van de sociale wetenschappen achterblijft bij dat van de natuurwetenschappen, tenminste sommige takken daarvan. De Vries schrijft dat al te grif toe aan de intellectuele minderwaardigheid van de sociologen. Was het maar zo eenvoudig, dan lag de oplossing voor de hand! Gemakshalve laat hij na de belangrijkste verschilpunten tussen die wetenschappen te noemen. Bijvoorbeeld dat we bij sociaal onderzoek bijna nooit onder laboratoriumomstandigheden kunnen werken. Verder ook dat we daarbij te maken hebben met finale oorzaken (om een ouderwetse Aristotelische uitdrukking te gebruiken): wij bestuderen mensen, d.w.z. wezens die bepaalde doeleinden nastreven, en die strevingen hebben hun effecten op de sociale werkelijkheid. Vandaar dat wij in ons vak moeten rekenen met het lastige verschijnsel van de self-defeating prophecy. Een astronoom die een zonsverduistering voorspelt, beïnvloedt daardoor het gedrag van zon, maan en aarde niet. Een socioloog die voorspelt dat er over vijf jaar teveel wetenschapsfilosofen op de arbeidsmarkt zullen komen (ik noem maar wat) beïnvloedt daarmee het gedrag van zijn onderzoeksobject wel, tenminste die kans bestaat.

Een volgend verschil is gelegen in de aard van de onderzoekseenheden bij respectievelijk de natuur- en de maatschappijwetenschappen. De natuuronderzoeker bestudeert bijvoorbeeld moleculen of bijen, wij kijken naar menselijke wezens of sociale instituties. Moleculen of bijen zijn nu eenmaal uniformer en minder veranderlijk in de



tijd: een suikermolecuul anno 1879 was gelijk aan een suikermolecuul nu. Daardoor is hun gedrag voorspelbaarder dan dat van mensen of instituties. De natuuronderzoeker is bovendien in het voordeel omdat hij meestal (ik weet wel, niet altijd!) over miljoenen onderzoekseenheden kan beschikken, wij meestal slechts over een handjevol. Daardoor kan de eerste tot preciezere statistische regels komen. Bij dat alles komt nog een psychologische factor. Weinig mensen zijn geïnteresseerd in het gedrag van één individuele bij of één individueel molecuul, maar bij maatschappelijke verschijnselen is dat anders: dáár is de brandende vraag vaak juist hoe het in één speciaal geval zal gaan. Stel: ik heb een aardige theorie over de factoren, die tot terrorisme leiden; ik toets die theorie en hij blijkt in het gros van de gevallen op te gaan. Wetenschappelijk is dat best bevredigend. Maar de vraag die de gewone man mij stelt is of wij in onze maatschappij nog weer met terroristische acties te maken zullen krijgen. Ja, dan sta ik toch weer met de mond vol tanden. Dat leidt dan weer tot boze uitroepen over de armoede van de sociale wetenschappen.

Men begrijpe mij goed: Ik heb mijzelf in

[p. 36]

woord en geschrift vaak danig kritisch uitgelaten over allerlei aspecten van het sociaal-wetenschappelijk bedrijf, en daar zal ik wel mee doorgaan ook. Kritiek, ook en met name van buitenaf, is welkom, ja, is het zout in de pap. Maar die kritiek moet dan wel op iets degelijks gebaseerd zijn; niet op losse babbels.

Antwoord
Gerard de Vries

Kijk, daar kan ik nu werkelijk heel verdrietig van worden: dat Professor Köbben wanneer hij iemand tegenkomt die er een wat andere kijk op de sociologie op na houdt, maar meteen aanneemt dat deze zijn huiswerk wel weer niet gedaan zal hebben. Wat is echter het geval?

Köbben meent dat het feit dat een aantal leken de resultaten van een onderzoek van Bovenkerk niet konden voorspellen laat zien dat de sociologie niet uitsluitend Binsenwahrheiten oplevert. Ik heb dat bestreden en betoogd dat Köbben, om zijn gelijk te krijgen, ‘de theorie (moet) specificeren die diepgang aan die resultaten geeft. En (dat) hij zou moeten laten zien dat die theorie vruchtbaar is: hij moet laten zien dat de theorie ons in staat stelt problemen te localiseren die we nog niet eerder hadden onderkend; de theorie moet ons op het bestaan van fenomenen wijzen die ons tot nu toe waren ontgaan, en een antwoord geven op (allerlei) vragen (betreffende de aan zulke fenomenen ten grondslag liggende) mechanismes’. Dat is wat Köbben had moeten laten zien. Nu zegt Köbben: maar Bovenkerk hééft toch een theorie! Dat was mij niet ontgaan. Maar snapt Köbben dan niet dat het feit dat hij niet die theorie naar voren bracht om het niet-triviale karakter van de resultaten van Bovenkerks onderzoek aan te tonen, maar met een niet ter zake doend argument aankwam, mijn stelling onderstreept dat in de sociologie de verkeerde standaarden worden gebruikt voor het beoordelen van voortgang? Overigens is Köbben ons nog een bespreking van de vruchtbaarheid van Bovenkerks theorie schuldig. Dat het vermoedelijk niet aan gebrek aan tijd te wijten is dat deze ook in zijn reactie op mijn artikel nog achterwege is gebleven, zou uit het volgende kunnen worden afgeleid.

Köbben geeft (‘graag’) toe dat het voorspellend vermogen van de sociale wetenschappen achterblijft bij dat van sommige takken van de natuurwetenschappen. Kennelijk is het hem ontgaan dat dit niet het punt was waaraan in mijn ogen de sociologie haar armoedig karakter toont. Die armoede blijkt niet uit een gebrekkig voorspellend vermogen (want dat doet vaak niet onder voor dat van bijvoorbeeld delen van de chemie), maar uit het achterwege blijven van (al was het maar: enkele) interessante voorspellingen, dat zijn voorspellingen van nooit eerder opgemerkte of zelfs maar vermoede verschijnselen. Het soort voorspellingen dus waarvan het - zoals ik schreef - ‘per definitie geen zin heeft om (...) Karel van het Reve te vragen of hij ook eens een gokje wil wagen’, omdat deze geleerde niet

[p. 37]

zou weten wat er te voorspellen valt. Om tot zulke voorspellingen te komen zul je afstand moeten doen van de alledaagse vorm van de ervaring, van alledaagse vraagstellingen, kortom: er moet gefantaseerd en gespeculeerd worden. Dat dit achterwege blijft is - zo heb ik betoogd - te wijten aan het gangbare empirisme.

Köbben meent echter dat de oorzaken van het achterblijven van de sociologie op een ander vlak gezocht moeten worden en daarom brengt hij een home-cooked filosofie van de sociale wetenschappen ter tafel. Wat die waard is blijkt bijvoorbeeld wanneer Köbben schrijft mensen te bestuderen, ‘d.w.z. wezen die bepaalde doelstellingen nastreven, en die strevingen hebben hun effecten op de sociale werkelijkheid’. Het gehele vierde deel van mijn artikel De armoede van de sociologie was o.m. een poging om aan de hand van een gedachten-experiment te laten zien dat deze veronderstelling minder vanzelfsprekend is dan zij lijkt, en dat wie deze veronderstelling uit een empirische claim legt, die rechtvaardiging behoeft.

Rutger Kopland schreef onlangs: ‘Als een gedicht nieuws oplevert, dan komt dat omdat het vragen oproept. Hetzelfde is het geval in de wetenschap: het zijn niet de gegevens die de wetenschap verder helpen, het zijn de nieuwe veronderstellingen, de nieuwe vragen’. Zo is het precies. Köbben lijkt echter meer geïnteresseerd in antwoorden. Bijvoorbeeld op vragen die de ‘gewone man’ hem stelt. Maar Köbben vergeet dat de chemie nooit was geworden wat zij nu is, wanneer zij was begonnen met een antwoord te zoeken op bijvoorbeeld de vraag van de huisvrouw wat er toch precies gebeurt als zij pap kookt. Het is geen schande wanneer een onderzoeker moet bekennen tegenover sommige kwesties slechts met een mond vol tanden te staan; de socioloog hoeft niet het antwoord te weten op iedere maatschappelijke vraag. Het lijkt mij niet zo'n groot verlies voor onze cultuur als er af en toe een gebeurtenis voorbijgaat zonder dat een socioloog er op radio of tv zijn zegje over doet.

De geschiedenis van de wetenschappen laat zien dat er vaak heel wat onalledaagse stappen nodig zijn voordat enig licht kan worden geworpen op alledaagse fenomenen. De intellectuele ontwikkeling van de natuurwetenschappen bestaat daarin dat in deze disciplines zulke stappen zijn gezet. De sociologen die werkelijk iets van belang te vertellen hadden (Marx, Durkheim, Simmel, Elias), hebben tenminste nog de poging ondernomen dit goede voorbeeld te volgen.