Hollands Maandblad. Jaargang 1979 (374-385)

[p. 42]

Toen de evolutionisten, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Toen de evolutionisten het praten over de schepping van de theologen overnamen maakten zij de fout dat zij ook de doelmatigheid van de schepping van de theologen overnamen. Die theologen hadden daar geen enkele moeite mee gehad - als de mensen niet al aan die doelmatigheid hadden geloofd zouden de theologen hem hebben moeten uitvinden, zo mooi kwam hij hun te pas. De vogels hebben vleugels. Waarom? Om mee te vliegen. Hoe komen ze aan die vleugels? Die heeft God hun gegeven, want Hij wilde dat ze zouden vliegen.

Geloof je niet in het bestaan en in het hierboven omschreven optreden van die God, dan kom je voor de moeilijkheid te staan dat je die vleugels moet verklaren. Eigenlijk is die moeilijkheid niet groter dan de moeilijkheid om het heelal te verklaren. Je kunt zeggen: dat weet ik niet. Maar je moeilijkheid wordt groter als je wat die vleugels betreft pas afhaakt als die God erin gebracht wordt, want dan krijg je dit: de vogels hebben vleugels. Waarom? Om mee te vliegen. Hoe komen ze aan die vleugels? En om dat te verklaren moeten de evolutionisten met een heel kromme redenering komen, en zeggen dat er vroeger beesten waren die dingen hadden die een beetje op vleugels leken maar je kon er niet mee vliegen. En de beesten die die dingetjes hadden waren beter uitgerust voor de strijd om het bestaan dan de beesten, die die dingen niet hadden, en daarom overleefden zij (survival of the fittest), en hoe meer van die elementaire vleugels ze hadden, des te ‘fitter’ waren zij en des te meer overleefden zij, en tenslotte, door steeds maar survival of the fittest, ontstonden de vogels die met die vleugels ontzettend fit waren.

Deze redenering is zeer aanvechtbaar. Waarom is een vogel zo vreselijk fit met die vleugels? En alle dieren zonder vleugels dan? En wat heb je aan twee aanhangsels, waar je noch mee lopen, noch mee zwemmen, noch mee vliegen kunt? Of neem de giftand. Dat schijnt een mechanisme te zijn dat enigszins op een injectienaald lijkt: een loszittende tand, die bij het bijten op een met gif gevuld blaasje drukt. Door die tand loopt een buis, waardoor het door die tand uit het blaasje geperste gif door die tand heen in de wond gedrukt wordt.

Desnoods is het aannemelijk dat dit mechanisme voor die slang van voordeel is: hij kan er vijanden en prooien mee doden. Hoewel je je dan toch meteen afvraagt hoe het met die duizenden soorten slangen moet die geen giftanden hebben. Maar de vervelendste vraag van al is: hoe is dat mechanisme ontstaan? Antwoord: bij stukjes en beetjes. Eerst een loszittende tand, toen een buisje door die tand, toen zo'n gifklier, toen zo'n gifblaas in verbinding met die tand en dat buisje. Vraag: hoe kunnen al die stadia enig nut hebben opgeleverd? Waarom had een slang met een losse snijtand meer overlevingskansen dan een zonder? Als de natuur, of de Schepper, niet wist dat aan het eind van dat evolutieproces dat ingewikkelde mechanisme zat, hoe komt het dan dat de natuur die weg is ingeslagen?

Al deze moeilijkheden worden mijns inziens veroorzaakt doordat men destijds van de theologen die doelmatigheid heeft overgenomen. Zolang je toegeeft dat die giftand dient tot verlamming of doding van de prooi zit je fout. Beter lijkt mijn theorie, die zegt dat niet die dingen blijven bestaan en zich ontwikkelen die het bestaan van die soort bevorderen, maar die dingen die dat bestaan niet onmogelijk maken.

Niet die reacties, die besluiten, die mutaties overleven die geschikter zijn, die een beter antwoord geven op een ‘uitdaging’ dan andere. De enige selectie die plaatsheeft is de selectie die de niet voor herhaling vatbare besluiten, regels, mutaties vernietigt. Een zoogdiervariant zonder longen sterft meteen. Het religieuze voorschrift om alle

[p. 43]

mannelijke kinderen te doden leidt tot uitsterven van de gemeenschap waarbinnen die regel geldt. Maar alle andere mutaties, theorieën, gewoonten (hoorn op neus, besnijdenis, theorie dat zwemmen bij eb gevaarlijker is dan bij vloed) kunnen best blijven bestaan en danken hun bestaan niet aan het nut dat zij brengen, maar aan het feit dat zij geen dodelijk nadeel brengen.

Zolang de varianten die tenslotte tot de giftand of de vleugel leiden niet dodelijk zijn, zolang de mutaties die onderdelen daarvan hebben zich kunnen voortplanten is, bij voldoende tijd, alles mogelijk, ook die vleugels of die giftand. Als er geen giftand was geweest maar een tand waarmee een anti-tb serum werd ingespoten zou men daar ook een verklaring voor hebben gevonden. Denk eens aan al die varianten die niet ontstaan zijn! Inplaats van vliegen (zwaarder dan lucht) zweven (lichter dan lucht: beest maakt gas en blaast zich op tot soort zeppelin, eigenlijk technisch veel gemakkelijker dan vleugels). En denk eens hoe de biologen de metamorfose rups-vlinder onmogelijk zouden hebben verklaard als iemand hem als mogelijk verschijnsel zou hebben genoemd in een wereld zonder die metamorfose - zoals zij nu waarschijnlijk een beest op wielen onmogelijk zouden verklaren.

Wil men volhouden dat de overlevers overleefd hebben omdat ze superieur waren aan de anderen, en wil je als bewijs van die superioriteit het overleven aanvoeren, dan moeten op zijn minst die anderen niet overleefd hebben. Hoe kun je beweren dat de vogels zijn ontstaan omdat zij geschikter waren voor de strijd om het bestaan, als die andere dieren in die strijd om het bestaan niet ten onder zijn gegaan maar naast die vogels zijn blijven bestaan?

En als die tussenliggende stadia allemaal zoveel voordelen boden, waarom zijn ze dan zo vaak verdwenen? Ik heb het angstige vermoeden dat de redenering zal zijn: tegenover het voorgaande stadium bood zo'n tussenstadium telkens voordelen, maar tegen het volgend stadium moesten die dieren het afleggen. Dat lijkt mij onhoudbaar. Dat moge gelden voor opeenvolgende modellen van machines, computers bijvoorbeeld of stoommachines, want tussen hen is de concurrentie heel eenvoudig: wie bij minder gebruik meer oplevert heeft gewonnen. Maar waarom zou een dier dat bewezen heeft te kunnen bestaan uit moeten sterven omdat naast hem een ander dier ontstaat?

Hoe stelt men zich dat voor? Een vogelvariant die diep kan duiken en lang onderblijven is ‘beter’ uitgerust voor het vangen van vis en ‘wint’ de ‘strijd om het bestaan’ van de vogel die niet zo diep en lang onder water kan zwemmen? Dat klinkt aannemelijk: ze vangen de vis weg van de anderen en die anderen sterven uit. Alleen: het is in werkelijkheid blijkbaar anders gelopen, want de eend leeft nog steeds. Misschien eet de eend helemaal geen vis? Maar de meeuw dan?

Een hinderpaal bij wat ik maar zal noemen de vooruitgang van het menselijk inzicht is het te laat afhaken, het te laat verwerpen van een tot dusverre voor waar gehouden stelling. De moeilijkheid is dat men niet iedere keer alles kan verwerpen omdat men nu eenmaal niets kan beginnen als men niet uitgaat van een aantal dingen die men voor waar houdt. De grote kunst is om als men een bepaald ding verwerpt, om dan in te zien welke andere dingen men moet laten vallen, wil men aan het laten vallen van dat ene ding iets hebben. Zoals het enerzijds de verdienste is van de ontdekker om in te zien welke van de oneindig vele feiten hij moet nemen om die theorie waar te maken, zo is het anderzijds zijn verdienste om in te zien welke tot dusverre door iedereen aangehangen beweringen losgelaten moeten worden.

Het heeft heel lang geduurd voor ik besefte dat je ergens geen oordeel over kunt hebben. Dat de vraag of Jan of Piet gelijk heeft - bij een wetenschappelijke theorie, bij de uitleg, gegeven aan een bepaalde zaak, bij rechtszaak of misdaad: heeft hij het gedaan of niet etc. - je kan interesseren zonder dat je voor een van de beide oplossingen, meningen, partijen geporteerd bent. Ik ben zo opgevoed - niet door mijn ouders, maar door de dingen die ik las en geloofde - dat ik het vanzelf vond spreken dat ik óf heftig voor Jan, óf heftig voor Piet moet zijn, en dat de toestand waarbij ik niet weet wie gelijk heeft zo spoedig mogelijk moet worden beëindigd. Ik geloof niet dat in de communistische literatuur (Marx, Engels, Lenin, Kautsky) ook maar één passage voorkomt waarin met fairness beide kanten van een twist worden uiteengezet. Zoals Tsjechov, die de zoon of kleinzoon was van een ex-lijfeigene, naar zijn eigen zeggen druppel voor druppel de ‘slaaf’ uit zichzelf weg moest wringen, zo moet ik uit mezelf de man wegwringen die onmiddellijk partij wil kiezen - wat trouwens een echte neiging is van slaven, geloof ik.

Over lelijkheid is geloof ik weinig geschreven. Terwijl de ethica zich bezighoudt met goed en kwaad, houdt de esthetica zich niet

[p. 44]

met mooi en lelijk bezig, maar alleen met mooi. Lelijke boeken horen niet tot de literatuur. Toch is lelijkheid iets heel interessants dat er op verschillende gebieden verschillend uitziet. Je zou zelfs kunnen denken aan die eerste zin van Anna Karenina: alle mooie dingen lijken op elkaar, maar alle lelijke dingen zijn op hun eigen manier lelijk. Wat is bijvoorbeeld lelijkheid in de natuur? Terwijl schoonheid in de natuur veel lijkt op schoonheid in de beeldende kunst is dat met lelijkheid niet het geval. Een goed voorbeeld van lelijkheid in de beeldende kunst is Anton Pieck. Als je naar zijn werk kijkt heb je niet het gevoel van hij heeft het geprobeerd maar hij kan het niet, maar meer het gevoel: hij wilde iets lelijks maken en is daarin geslaagd. Een ander aardig voorbeeld van lelijkheid zijn de meeste dingen die je aantreft in het Guggenheimmuseum in Venetië. Ik kan me maar één ding herinneren dat ik mooi vond: een schitterende tekening van Klee, die meen ik ‘portret van mevrouw P. in de zomer’ heet. De rest maakt de indruk te zijn gemaakt door mensen die vrij precies wisten van welk soort dingen Peggy Guggenheim onder de indruk kwam en daarom die dingen ook gemaakt hebben. Het lelijke in de muziek is weer iets heel anders dan het lelijke in de beeldende kunst. Ik zou zelfs geen voorbeelden kunnen geven zo gauw. Alleen tegen een flinke vergoeding ben ik bereid nog een keer de hele Traviata uit te zitten, maar om nu te zeggen dat het lelijk is, nee. Ook zou ik zo gauw geen voorbeeld van een lelijk gedicht kunnen noemen, maar dat komt misschien omdat er geen lelijke gedichten zijn die je steeds hoort citeren en steeds weer in bloemlezingen tegen komt. Het enige echt lelijke citaat dat ik me te binnen kan brengen is ‘a rose is a rose is a rose’, waar ik me altijd mateloos aan geergerd heb omdat die zin niets betekent. Misschien ga je iets pas lelijk noemen als andere mensen het mooi vinden? Van lelijke literatuur en muziek kun je je afsluiten (dat laatste trouwens alleen als je genoeg geld hebt om een geluidvrije woning te huren of te kopen) maar lelijke architectuur is haast niet te vermijden. Wat Anton Pieck betreft: mijn angst als ik iets van hem zie is altijd dat ik jarenlang ondergedoken moet zitten bij mensen die iets van hem aan de muur hebben hangen. Die angst is niet zo gek als je zou denken, want mensen die onderduikers opnemen hebben eerder iets van Anton Pieck hangen dan van Peter Vos.

Je kunt je afvragen wat nu eigenlijk de rol is van de columnist Jan Blokker bij de Volkskrant. Houdt hij met zijn stukjes de neo-tofelemonen bij elkaar of veroorzaakt hij in die kringen juist afvalligheid? Ik zou het niet weten. Onwillekeurig dringt zich de vergelijking op met de columnist van de Volkskrant toen de lezers nog geen brave vormingsleiders en baardige onderwijzers, maar brave katholieken waren. En als je dan de ineenstorting van het katholicisme in Nederland bekijkt komt een interessante cultuur-sociologische vraag op: welke rol speelde Bomans bij de ontkerstening van Nederland? Hier doemen als vanzelf twee theorieën op. De eerste is deze: die ontkerstening is bewerkstelligd door bisschop Gijsen en de uitgeverij SUN (beide voorbeelden zijn een beetje anachronistisch maar u begrijpt wat ik bedoel). Die twee samen hebben de katholieken de kerk uitgejaagd en de jezuieten tot marxisten gemaakt. Gijsen door een zo bescheten conservatisme dat zelf de rekkelijkste katholiek het gevoel kreeg: nu moet ik weg, en de SUN door al die door Gijsen aan het twijfelen gebrachte gelovigen een nieuw evangelie, dat van Ger Harmsen, voor te houden.

De enige die nog geprobeerd heeft iets te redden en die daar gedeeltelijk nog in geslaagd is ook is Godfried Bomans: door namelijk de lezers een stukje katholicisme voor te houden waar ze iets voor konden blijven voelen.

De tweede theorie is juist omgekeerd: Gijsen en de SUN hielden het zaakje nog zo'n beetje bijeen: Gijsen door de gelovigen met het eeuwig hellevuur te dreigen als ze niet in de pas bleven lopen en de SUN door zo absurde alternatieven voor te stellen dat menige katholiek dacht: dan blijf ik toch maar liever in de kerk. De enige die de kerk ondermijnde was Godfried Bomans, door op gemoedelijke, niemand kwetsende wijze te laten merken dat een redelijk mens in die kerk toch echt niet thuishoort.

Mijn nadeel is - blijkt uit reacties van studenten op mijn colleges en uit reacties op mijn Huizinga-lezing - dat ik duidelijk ben. Je kunt wat ik zeg of schrijf begrijpen. En als dat het geval is ben je al half verloren. Ik begrijp het, denkt de lezer of toehoorder, dus kan het nooit wat zijn. Een tweede ding komt daarbij. Anderen zijn imitabel. Zij doen iets, en na een tijdje kunnen hun studenten dat ook. Na een tijdje kan een leerling van Maatje of Sötemann of Fokkema of Ibsch net zo'n boek schrijven als zij. Maar geen van mijn leerlingen zal ooit een boek schrijven zoals ik.

In de echte wetenschappen is het zo, dat men

[p. 45]

moeilijke, geheimzinnige, intrigerende, onbegrijpelijke dingen probeert te beschrijven op een zo eenvoudig mogelijke wijze. In de literatuurwetenschap daarentegen is het zo, dat men eenvoudige, banale, niet zo erg interessante dingen zo ingewikkeld en onduidelijk mogelijk probeert te beschrijven. Voorbeeld: klankherhaling. Het moeilijke, geheimzinnige, intrigerende, onbegrijpelijke is, dat die klankherhaling zowel bij slechte als bij goede gedichten optreedt. Men zou willen weten waarom drie p's in de ene regel iets schijnen te ‘doen’ en in de andere regel niet. Wanneer je voorstelt dat men zich met deze vraag gaat bezighouden word je door de beoefenaars der literatuurwetenschap verontwaardigd teruggewezen. Maar met het tellen, verzamelen, meten en signaleren van klankherhalingen in het algemeen houden zich duizenden van deze mensen bezig, zonder ooit een stap verder te komen en zonder te merken dat zij geen stap verder komen. Het is alsof ik mij tot de natuurkundigen wend en zeg: moet je horen, het heeft mij getroffen dat als dingen vallen, dat dan een cent sneller lijkt te vallen dan een lucifer. Ook lijkt het me dat de snelheid waarmee iets valt niet constant is. Of lijkt dat maar zo? Is er een maximumsnelheid die voor alle dingen gelijk is? Wanneer wordt die bereikt? En zo heb ik nog meer vragen. En wat doen die natuurkundigen? Ze antwoorden: de vraag waarom het ene voorwerp sneller valt dan het andere valt buiten ons vak. Dan zouden wij immers een waardeoordeel moeten uitspreken, en dat mogen wij niet, want wij zijn een wetenschap! Wat immers voor de een snel is, is voor de ander juist langzaam. Vergeleken met een straalvliegtuig gaat een trein langzaam, maar voor iemand die zich nooit sneller dan per kameel voortbewogen heeft gaat een trein juist reusachtig snel. Wij doen heel andere dingen. Wij houden ons bezig met de vraag: wat is val? Ook onderzoeken wij de frekwentie waarmee dingen vallen. Tafels en auto's bijvoorbeeld vallen veel minder vaak dan pennen en potloden. Wat dat betreft onderzoeken wij of de theorieën van Freud ons misschien kunnen helpen. Ook Gibbon (Decline and fall) en Nietzsche (Der Fall Wagner) en natuurlijk Shakespeare (‘O

[p. 46]

medeburgers welk een val was dat!’) hebben ons iets te zeggen. Ook Marx met zijn theorieën over de koersval ter beurze onderzoeken wij. Al die studies zijn jou, Van het Reve, onbekend. Dus waar praat je eigenlijk over? Wat je zelf op dit gebied beweert raakt kant noch wal. Bijvoorbeeld je veronderstelling dat de maan voortdurend bezig is op de aarde te vallen. Metingen hebben immers uitgewezen dat de afstand maanaarde constant blijft. In deze vergelijking worden mijn tegenstanders en ik beiden te gunstig voorgesteld: zo slimme voorstellen doe ik niet, en zo leesbare antwoorden geven zij niet.

De regering van de Chinese Volksrepubliek heeft het plan bekend gemaakt om Taiwan bij China in te lijven. Daarbij wordt opgemerkt dat men niet van plan is een einde te maken aan de op Taiwan bestaande ondernemingsgewijze productie. Dat moet voor de echte Maoisten als Wertheim een slag zijn. Alle gruwelen van een communistisch bewind worden immers gerechtvaardigd doordat, wat je verder van die landen ook kan zeggen, dat verfoeilijke kapitalisme er verdwenen is. En nu wil men in een land met miljoenen inwoners dat kapitalisme laten bestaan!

Je kunt je afvragen of de Chinese communisten dat kapitalisme op Taiwan inderdaad zullen laten bestaan. Misschien is het maar een praatje voor de vaak om de bevolking te paaien. Maar het lijkt ook mogelijk dat ze dat kapitalisme wel degelijk zullen laten bestaan. Het brengt nu eenmaal een hogere productie, meer welvaart, betere en rechtvaardiger distributie en snellere technische vooruitgang. Ook willen de mensen het graag. De Sovjet-Unie doet eigenlijk iets dergelijks: in het eigen land wordt het particulier initiatief bijna volledig onderdrukt. Zelfs de wettelijk toegelaten vormen ervan (coöperatie, eenmansbedrijf) worden kapot gemaakt als ze de kop opsteken. Maar in door het Russische leger bezet gehouden landen zoals Hongarije of Polen of Oost-Duitsland laat men wel een vrij grote mate van particulier initiatief toe. In Rusland is de landbouw gesocialiseerd, met het gevolg dat op reusachtige schaal graan moet worden ingevoerd. Zowel op het platteland als in de steden is het vaak heel moeilijk om aan landbouwproducten (uien bijvoorbeeld) te komen. In Polen daarentegen is de landbouw een particulier bedrijf. Ik ben daar - ik spreek nu van een jaar of vijftien geleden - in een klein plaatsje een groentewinkel binnengelopen en heb daar een kilo kersen gekocht. Reizigers die datzeifde in Rusland is overkomen zijn heel zeldzaam. Ik kan me niet herinneren er ooit een te hebben ontmoet. In Oost-Duitsland schijnen particuliere hotels en benzinestations te bestaan. In Hongarije, heb ik me door een Hongaar laten vertellen, is de bouw gedeeltelijk in particuliere handen.

Waarom laten de Russen in het door hen bezette buitenland dingen toe die zij in hun eigen land verbieden? Een mogelijk antwoord op deze vraag zou zijn, dat de mens geneigd is om in den vreemde dingen te accepteren die hij thuis beslist niet zou dulden. En ook dat de mens geneigd is thuis dingen uit den vreemde te accepteren die hij niet zou dulden als ze van eigen bodem waren. In Rusland werd en wordt menig buitenlands boek vertaald en uitgegeven dat als het door een Rus zou zijn geschreven de censuur niet zou passeren. Een Marker of Volendammer kon anno 1900 ongestoord in zijn nationaal costuum door Amsterdam lopen. Een Amsterdammer die dat zou hebben geprobeerd zou zijn lastig gevallen. Homosexualiteit accepterende passages bij Griekse schrijvers konden eeuwenlang gedrukt en gelezen worden in culturen die een eigen auteur die zoiets zou schrijven in de gevangenis zouden stoppen. In Moskou heb ik elf jaar geleden mensen in de rij zien staan voor een Poolse winkel. Het bleek dat je daar plastic boodschappentasjes - zoals je hier vaak in winkels gratis meekrijgt - kon kopen die in Polen gemaakt waren en er aannemelijk uitzagen. Die verkoop werd door de Russische regering geduld. Een Russische ontwerper van soortgelijke zakjes zou als maker van dekadente ontwerpen misschien ontslagen zijn.

Om op Taiwan terug te komen: in ons eigen koloniale verleden vind je voorbeelden van dit soort. Volksgebruiken, wetten, godsdiensten die in Nederland nauwelijks zouden zijn toegestaan bestonden in Nederlands Indië ongehinderd. Men zou in Nederland vreemd opgekeken hebben als de uit Delft afkomstige secretaris van een kleine Drentse gemeente een Drents boerenmeisje uit een plaggenhut als bijzit zou hebben genomen en de kinderen van dat meisje vrolijk op zijn erf zou hebben laten rondspartelen. Maar een Nederlandse ambtenaar in Indonesië kon dat best doen. Een Brabantse baron of graaf die koeien liet weghalen bij de boertjes uit de omtrek zou gearresteerd zijn. Maar de regent van Rankas Bitung kon dat ongestraft doen. Trouwens, denk eens aan het cultuurstelsel. Hier werd een economisch systeem ingevoerd, dat volstrekt indruiste tegen het in het moederland zorgvuldig gekoesterde vrije ondernemerschap.