Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 43]

Iedere Heinelezer, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Iedere Heinelezer loopt rond met een probleem: in de Vermischte Gedanken und Einfälle, waarvan het manuscript niet meer schijnt te bestaan, komt een fragmentje voor dat luidt: Ich hatte ihn outside of a stage-coach. Reeds als kind vroeg ik mij af wat dit toch in vredesnaam te betekenen mocht hebben. Wie of wat is ihn? En hoe kun je iets hebben buiten een diligence? Iets nader tot de oplossing bracht mij de autobiografie van Trollope, hoofdstuk 4, waar staat: ‘I have often had to travel all night outside a mailcoach in order that I might hunt the next day’. Blijkbaar kon je een zitplaats buiten en een zitplaats binnen hebben. Maar wat Heine daar buiten op die wagen had weten we niet. Ik denk een verkoudheid - einen Schnupfen.

In zijn inleiding tot The natural history of nonsense schrijft Bergen Evans dat de status van redelijke mensen tot voor ongeveer honderd jaar vergeleken kon worden met die van spionnen in een vijandelijk land. Vandaag, zegt hij - dat waren de jaren veertig van deze eeuw - is hun status meer die van partisanen: ‘they snipe from cover, ambush stragglers, harass retreating rearguards, cut communications, and now and then execute swift forays against detached units of the enemy. But they dare not yet risk an open engagement with the main force; they would be massacred. Their life is dangerous but exciting and is warmed by a sense of cameraderie not often known among the dull conscripts of orthodoxy’.

Dat laatste is geloof ik niet waar. Er bestaat een warmte, een cameraderie onder de conscripts of orthodoxy waar de partisanen weinig tegenover kunnen stellen, al was het maar omdat die partisanen elkaar zelden ontmoeten en de conscripts of orthodoxy voortdurend bij elkaar over huis komen.

Leo Strauss gaf in onze klas enige tijd Duits. Hij was altijd in smoking gekleed en droeg veel voor. ‘Ei, Vater, sieh den Hut dort auf dem Stange!’ liet hij het kleine jongetje tegen zijn vader zeggen, en de vader, niemand minder dan Wilhelm Tell, antwoordde dan grimmig ‘Ach, was schert uns der Hut!’ Zo citeerde hij ook stukjes uit het toneelstuk Faust van W. Goethe, en een paar regels maakten diepe indruk op me en ik herinner me ze nog precies:

Die wenigen, die was davon erkannt,

Die töricht gnug ihr volles Herz nicht wahrten,

Dem Pöbel ihr Gefühl, ihr Schauen offenbarten,

Hat man von je gekreuzigt und verbrannt.

Dat ziet er verleidelijk uit, dat wil zeggen het heeft iets troostrijks, net als de uitspraak dat de mens geneigd is tot alle kwaad. In werkelijkheid is het minder romantisch en eigenlijk veel ontmoedigender. De mens is niet alleen geneigd tot alle kwaad, maar ook tot alle goed. Wie met iets origineels en interessants aankomt wordt soms inderdaad door het gepeupel gekreuzigt en verbrannt. Maar soms ook wordt hij door datzelfde gepeupel toegejuicht. En soms ontmoet hij alleen onverschilligheid.

Er zijn twee tegenstrijdige dingen. Enerzijds de bewering van Bonger in zijn boek over de democratie dat overal waar mensen zich uit eigen beweging organiseren zij een democratische organisatie kiezen: allerlei clubs, muziekverenigingen, beroepsorganisaties etc. Anderzijds is in de staatsinrichting de parlementaire democratie, hoe ruim je die ook neemt, een uitzondering. Hoe nu te verklaren dat de mensen, bij hun volgens Bonger zo duidelijke neiging tot een systeem van ‘meeste stemmen gelden’ en vrijheid van kritiek, niettemin bijna altijd en overal onder een dictatuur leven? Mogelijk antwoord: omdat men denkt dat de dictatuur de staatsruif dichthoudt, dat de democratie op de kreet: ik wil ook uit die ruif eten! niet nee durft zeggen. Ander antwoord: die muziekvereniging is een vereniging waar je

[p. 44]

toevallig lid van bent en waar je uit kunt lopen, terwijl je niet zo gemakkelijk uiteen land weg kunt gaan. Nog anders: in die postzegelverzamelaarsclub of zangvereniging ben je onder gelijkgezinden. Je mede-burgers echter zijn een donkere massa van mensen die allemaal op eigen voordeel uit zijn en tegen wie je in bescherming genomen wordt door de koning. Zij zijn in de meerderheid, en er moet voor gezorgd worden dat die meerderheid niet de baas wordt. Daar kan alleen de koning voor zorgen.

Conferentie onder voorzitterschap van Marga Klompé. In de hoek der linkse jongens wordt iedere keer hard gelachen als Klinkenberg een grapje maakt. Die grapjes zijn zeer oude communistische grapjes die ik me nog uit de jaren dertig herinner en die toen al uit de jaren tachtig dateerden. Dat lachen doet een beetje denken aan het lachen bij inaugurele redes: wat de spreker zegt is niet echt grappig, maar het wordt aangeboden als geestigheid, als bon mot, als woordspeling, en de collega's van de spreker reageren er op als ware het een echte geestigheid. Hun gelach heeft iets gematigds: zij lachen uit beleefdheid om een collega. Het lachen van die journalisten om grappen van Klinkenberg heeft echter, bij alle holheid, toch ook iets uitbundigs en oprechts: het is de manier waarop de ondergeschikte in Rusland om de grappen van zijn superieur lacht.

Er zit iets vervelends en storends in de manier waarop sommige zangers zingen, vooral wanneer ze geloof ik Schubert zingen. Maar het komt ook voor bij cantates van Bach of bij middeleeuwse muziek. Vooral bij tenoren hoor je het duidelijk. Ik noem het altijd ‘klagende tremolo’, hoewel ik niet weet wat tremolo precies is. Maar wat ik bedoel is dat zij blijkbaar geleerd hebben om als zij iets zingen dat dan op klagende toon te doen, waarbij je de indruk krijgt dat die klacht altijd ongeveer dezelfde is: ze hebben in hun broek gescheten en durven niet naar huis.

‘Quand la sage-femme prononce que “l'argent ne fait pas le bonheur” et que le marchand de tripes lui répond avec astuce que “néanmoins, il y contribue”, ces deux augures ont le pressentiment infaillible d'échanger ainsi des secrets précieux, de se dévoiler l'un à l'autre des arcanes de vie éternelle, et leurs attitudes correspondent à l'importance inexprimable de ce négoce’, zegt Léon Bloy in zijn Exégèse des lieux communs. Mij heeft die gewoonte nog op een andere manier getroffen. Er zijn wachtwoorden die men elkaar toewerpt terwijl men, onuitgesproken of in zoveel woorden, erkent dat men gemeenplaatsen uitwisselt. Men gebruikt daarvoor een schertsende toon. Dat gebeurt wanneer men bijvoorbeeld zegt ‘tijd is geld’ of ‘hoe groter geest hoe groter beest’. Maar dezelfde mensen die bepaalde loci communi met enige ironie noemen hebben weer andere loci communi die ze met even dodelijke ernst aan elkaar toewerpen als de sage-femme en de marchand de tripes van Bloy het doen met uitspraken als ‘geld alleen maakt niet gelukkig’. Bloy ergerde zich over die uitspraak en die gewoonte, terwijl ik me niet erger, maar me er vreselijk voor interesseer. Dat doet mij enigszins verschillen van Bloy en Evans en Burnam. Zij wilden, zo lijkt het althans, niet anders dan van een aantal dingen die door velen voor waar gehouden worden aantonen dat ze uiterst aanvechtbaar en vaak absurd zijn. Ik heb die neiging ook, maar er is meer. Mij interesseren die uitspraken ook om andere redenen. Welke redenen dat zijn kan ik niet zeggen. Het gaat mij eigenlijk niet om de waarheid of onwaarheid van die uitspraken, maar om die uitspraken zelf, hun functie, en waarom juist zij algemeen bekend zijn en door iedereen herhaald worden. Af en toe merk je dat Evans die belangstelling eigenlijk ook wel heeft. Hij merkt bijvoorbeeld op dat de Encyclopaedia brittannica in 1911 het verhaal van de arke Noachs als een mythe presenteert, maar dat in de editie van 1943 de ‘expression of scepticism’ ‘more guarded’ is. Evans schrijft die verandering mijns inziens terecht toe aan de ‘susceptibilities of a wider circle of subscribers’. Ook is mijn irritatie selectiever. Evans maakt zich vrolijk, Bloy wordt razend om de meest vulgaire gemeenplaatsen. Die kunnen mij juist helemaal niet schelen. Het denkbeeld bijvoorbeeld dat een zwangere vrouw die een aap ziet een kans loopt een kind met een apegezicht te baren laat mij koud. Maar de gedachte dat plotselinge afkoeling tot verkoudheid leidt prikkelt mij tot tegenspraak.

Er is een groep gemeenplaatsen die de vorm heeft: het is zo, maar het zou eigenlijk zus moeten zijn. De gemeenplaats ‘zwangere vrouwen gaat vaak uit stelen’ wordt dan gevolgd door de tirade: ‘maar daar kunnen ze niets aan doen: dat komt niet omdat ze oneerlijk zijn maar het komt door die zwangerschap’. In tijden van revolutie hebben dit soort gemeenplaatsen de kans om ‘toegepast’ te worden. ‘Among the laws promulgated by the French Revolution’, vertelt Evans, ‘was one according special consideration to pregnant shoplifters’.

[p. 45]

Dostojevski greep van nature vaak te hoog. Hij was geestdriftig over iets wat gemaakt zou kunnen worden, maar wat hij niet kon maken. Maar zijn geestdrift was zo groot dat hij het toch maakte. Dit was niet zonder invloed op het effect dat hij op vele lezers heeft: ze worden gegrepen door het grandioze van het plan en er treedt een effect op, niet ongelijk aan wat je bij sommige lezers, toeschouwers etc. ziet als ze met ontbrekend talent geconfronteerd worden. Het afficheren van het kunstenaarschap is dan zo sterk, dat men het verwart met het kunstenaarschap zelf. Er zijn trouwens lezers, toeschouwers, luisteraars die voor dat afficheren gevoeliger zijn dan voor de kunst zelf. Bij Dostojevski ontbrak dat talent overigens niet. In mislukte werken van begaafde kunstenaars blijkt in zekere zin dat talent duidelijker dan in de ‘gelukte’ werken. ‘Ik neem altijd onderwerpen die ik niet aankan’, schreef hij in 1870 aan zijn zuster. ‘De dichter in mij heeft de overhand over de kunstenaar, en dat is beroerd’. Met ‘dichter’ is de fantast bedoeld, de bedenker, de Dostojevski die zich een roman voorstelt en daar geestdriftig over is. Het lukt daarna de ‘kunstenaar’, dat wil zeggen de man die het op moet schrijven, niet helemaal om de fantasieën van de ‘dichter’ op papier te krijgen. Zo'n boek gaat dan lijken op een reusachtige, geestdriftige, honderden pagina's durende navertelling van een boek - het boek dat de verteller had willen schrijven. Het geweldige succes van Dostojevski zou, gedeeltelijk althans, daaruit voort kunnen komen. De geestdrift van de verteller maakt zich meester van de lezer. De lezer wordt ontroerd door het boek dat de verteller had willen schrijven. Hij merkt niet dat dat boek er niet is.

‘Vaak als hij plaatsen uit het werk van Gogol ter sprake bracht zei hij dat hij wat realiteit van de uitgebeelde personen en onnavolgbare humor betreft noch in de Russische, noch in de buitenlandse literatuur iets hogers kende. Bijvoorbeeld, zei hij een keer, geen enkele schrijver heeft ooit iets karakteristiekers en scherpzinnigers kunnen uitdenken dan Gogol deed toen hij Nozdrjov na vergeefse pogingen om Tsjitsjikov kaart te laten spelen opeens aan zijn bediende opdracht laat geven: “Porfiri, ga aan de stalknecht zeggen dat hij geen haver geeft aan zijn paarden. Laten ze maar stro eten”. Dat was een geniale penseelstreek bij het karakteriseren van Nozdrjov, waardoor diens hele figuur in één keer naar voren komt en waardoor zijn gehele innerlijk wordt geschetst’. Aldus Dostojevski in de herinneringen van een tijdgenoot. Goed voorbeeld van het misverstand dat een literair effect verwart met een adequate beschrijving. Dit bevel ‘tekent’ Nozdrjov helemaal niet, al was het maar omdat iemand die optreedt als Nozdrjov zulke leuke opmerkingen niet maakt. Hij zou zoiets nooit zeggen. De kunst van de humorist is om de mensen dingen te laten zeggen die zij in het

[p. 46]

werkelijke leven nooit zeggen, maar die laten we zeggen de ‘stemming’ van de spreker aardig weergeven. Hoe hulpelozer en onwaarschijnlijker de uitlating, des te groter het effect. Er is iemand bij me op bezoek die ik weg wil hebben. Als ik om half vier op mijn horloge kijk en vraag ‘zeg moest jij niet om vier uur op een begrafenis wezen?’ in de zwakke hoop dat mijn bezoeker toevallig inderdaad op dat uur een begrafenis in zijn agenda heeft staan, dan is dat voor de toeschouwer of voor de lezer leuk, maar mijn karakter wordt daar helemaal niet duidelijker door, want ik zou zoiets nooit zeggen. Ander voorbeeld uit Gogol: in de Revisor beklaagt een koopman zich over de afpersing waaraan de burgemeester zich schuldig maakt: hij komt de winkel in, ziet een rol laken, prijst dat laken en zegt: breng het maar bij me thuis - en dan ben je al gauw vijftig el laken kwijt. En dan illustreert de koopman de hebzucht van de burgemeester door te zeggen: niet dat hij altijd het duurste neemt, hoor. Hij is niet te beroerd om gedroogde pruimen die al zeven jaar in het vat staan en die mijn jongste bediende nog niet zou eten met handen vol in zijn mond te proppen. Dat is een schitterende klaus, maar het is onzin om te beweren dat dit iets met ‘realisme’ te maken heeft. Ten eerste doet een corrupte Russische burgemeester dat niet, en zeker niet de redelijke, gematigde burgemeester van Gogol. Ten tweede zegt zo'n koopman dat niet als hij zich beklaagt. Wat de haver voor dat paard betreft: ik denk dat dat een oude comedietruc is. Hij komt ook voor in die eenacter van Tsjechov waar de jonge weduwe haar ontroostbaarheid markeert door het paard van haar man extra haver te laten geven.

De uitspraak ‘de kiezen dienen om ons voedsel te vermalen’ is even dwaas als de uitspraak dat de varkens bestaan om ons spek te leveren. Over die varkens-uitspraak van Pangloss wordt al tweehonderd jaar gelachen. Maar dat van die kiezen gelooft iedereen.

Als men zegt dat aan de zinnen ‘Jan slaat Piet’ en ‘Piet wordt door Jan geslagen’ dezelfde ‘dieptestructuur’ ten grondslag ligt, dan bedoelt men, lijkt het mij - ik zou tenminste niet weten wat die twee zinnen verder gemeen kunnen hebben - dat je ze kunt gebruiken met betrekking tot dezelfde situatie. De structuur van die zinnen, diep of niet, is geheel verschillend: in de ene zin slaat Jan Piet, in de andere wordt Piet door Jan geslagen. Die twee zinnen hebben evenveel gemeen als de zinnen ‘Kom, ik geloof dat ik maar eens opstap’ en ‘Och blijf nog even, het begint net gezellig te worden’. Ook die twee zinnen kunnen op dezelfde situatie slaan, en zeggen er nochtans twee geheel verschillende dingen over.

Arthur Miller moest voor het comité voor on-Amerikaanse activiteiten verschijnen. Mary McCarthy vertelt hierover dat ‘one Congressman, more sympathetic to Mr. Miller than the majority, asked him with what appeared to be genuine solicitude, ‘Why do you write so morbidly, so sadly?’ And then, offering something positive: ‘Why don't you use that magnificent talent of yours in the cause of anti-Communism?’ Wat hier treft en wat Arthur Miller en Mary McCarthy geen van beiden gemerkt schijnen te hebben is de letterlijke gelijkluidendheid van de uitspraak van dat parlementslid met wat in soortgelijke omstandigheden een Russisch parlementslid zou zeggen (als de Russische regering een parlementslid iets zou laten zeggen natuurlijk, quod non): je hoeft alleen maar het woordje ‘anti’ weg te laten en je hoort de Russische tekst.