Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 36]

De dood van Dolly
J.J. Peereboom

‘Weet je wie d'r dood is?’ vroeg Anneke die in de slaapkamer terugkwam met een grijsomrande overlijdensannonce.

‘Nee.’

‘Dolly.’

‘Wat... Dolly? Gotverdomme! Tjezes. Sodemieter! - Maar het ging juist beter, op dinsdag.’

Anneke bleef naast haar bed staan en staarde naar de kaart zonder te antwoorden.

‘Blijkbaar ging het dan toch niet goed genoeg,’ zei ik. ‘God allejezes, is ze dood. Jezus mina.’

Anneke zuchtte of snikte. ‘Ik vind dat...,’ zei ze. ‘Ik weet helemaal niet... Wat ontzettend.’

‘Ja. Ja. En je begrijpt ook niet... Ik dacht, iemand die Dolly heet die gaat niet zomaar dood. Dan zou ze eerst van naam moeten veranderen. Een Dolly sterft niet.’

Anneke gaf weer geen antwoord, en ik had dat ook niet verwacht. Als er iets ernstigs aan de orde komt wordt zij sprakeloos van gevoel, en ik sla er maar wat uit. Wij zijn niet vervuld van bewondering voor elkaars stijl. Wel zijn wij bereid om stilzwijgend van elkaar aan te nemen dat wij meer of iets anders bedoelen dan wij zeggen, dus onthouden wij ons van aanmerkingen.

‘Verdomme zeg,’ zei ik, ‘wat ze bij zo'n ziekenhuis in dienst hebben zijn wel koekebakkers hè? Zo kan ik het ook.’

‘Hoe kan dat nou toch. Ik begrijp het niet.’

‘Nee. Nou ja... Zij had die interne bloeding, daarom was ze naar intensive care overgebracht. Maar hoe lang is dat ongeluk geleden, veertien dagen of zo, dan denk je natuurlijk het zit wel goed; en dan potverdomme zeg, kristus nog aan toe.’

‘Hoe oud was ze nou?’

‘Negen-en-twintig, of zo; een-en-dertig.’

‘En met twee kinderen... Ach wat erg. Wat moeten die nou.’

‘Hij moet maar gauw weer trouwen.’

‘Ja - wie wil dat.’

‘Met Peter trouwen? Dat zou toch niet iets ontstellends zijn, voor een handige vrouw? Een open natuur; je moet alleen alles geloven wat hij zegt. Dat heeft ook zijn voordelen.’

‘Dat is het punt niet. Het gaat juist om die kinderen. Daar hebben vrouwen geen zin in.’

‘Nee... Tenzij ze natuurlijk zeggen, voor Peter... Pierre vaut bien deux gosses. Dat is nogal goed: Paris, une messe; Pierre, deux gosses.’

Anneke staarde en sloeg geen acht op mij. ‘Ik ga brood halen,’ zei ze. ‘En meteen de rest. Als je op zaterdag niet vroeg komt duurt het overal twee keer zo lang.’

Even later stond zij onder aan de trap te roepen. ‘Luister even! Kees! Luister je? Jij gaat toch straks ook weg, en wie belt dan Peter op, of hoeft dat niet vind je.’

‘O. Ik wil het wel doen, maar niet vanmorgen. Dat moet maar later. Vanmiddag.’

‘En moeten we dan naar hem toe?’

‘Dat hangt van hem af. Ik denk het niet.’

‘O.’

Ik begon mij aan te kleden. Erg, dacht ik, heel erg. Het zal je gebeuren. En wat gebeurt je dan? Weet ik veel. Anneke was boodschappen gaan doen, en mijn gedachten neigden alweer tot afdwalen. Het leven moet door. Zo hoort het. Stel je voor dat wij allemaal gingen kwijnen omdat er hier en daar een jonge moeder sterft. Dolly zou bij mij niet eens een lelijke open plek achterlaten. Ik had geen band met haar.

Wel met Peter, hoewel niet van louter vriendschap. Wij hadden een tijd lang een kamer gedeeld op kantoor, en met elkaar leren omgaan, en met elkaars vrouwen ook. Ruzies waren voorkomen. Spanningen niet, soms hevig, maar in bedwang gehouden. Als ik precies had moeten zeggen wat ik gewoonlijk van hem vond zou het ingewikkeld geworden zijn. En wat vond ik nu hij zwaar getroffen was? Ik wist het niet, en moest de vraag maar van mij afzetten, tenzij ik bereid was tot een bijzondere inspanning van de verbeelding. Ik zou kunnen proberen te ontdekken hoe het voelt, een zware slag. Meestal begin je daar niet aan, maar er is geen noodzaak om al je eentonige denkgewoontes heilig te verklaren. Bij de dood van Dolly mocht er verdomd wel eens iets bijzonders gedaan worden.

Ik werd zo geanimeerd door deze opwelling dat ik meteen begon. Een half uur later moest ik weg, ook een paar boodschappen doen, en een kopje koffie met iemand drinken op het Leidseplein. Toen had ik al verscheidene tafrelen ontworpen, zoals Peter

[p. 37]

aankomend in het ziekenhuis voor het avondbezoekuur, na wat gegeten te hebben in een snackbar. Hij werd tegengehouden door een zuster die vroeg of hij even wilde wachten op de chirurg. In het kleine spreekkamertje kwam die meteen binnen en zei: ‘Ik moet u meedelen dat het misgegaan is met uw vrouw. Het is pijnloos geweest; niet meer dan een schokje van leven naar dood. U wist dat de mogelijkheid er was, maar we dachten natuurlijk allemaal dat het terecht zou komen. Het is niet gelukt. Het is erg teleurstellend. Ik kan u alleen sterkte toewensen.’

En Peter: ‘O. Hoe kwam dat dan?’

‘Een inwendige bloeding. Dat zijn dingen die heb je niet in de hand. Je kan er eigenlijk haast niets tegen doen. Alleen hopen dat het niet gebeurt.’

‘O. Zal ik... mag ik... gaan kijken, bij haar?’

‘Ik geloof dat dat zo kan, ja. Wacht u nog even.’

Daarna keek Peter de tuin van het ziekenhuis in, waar een paar oude bomen in de grasperken staan, en banken langs de paden, leeg want het was een regenachtige najaarsavond. Hij wist niet waar hij aan moest denken: Dolly of zichzelf, toekomst of verleden, gevoelens of praktische problemen. Hij herkende zijn leven niet. Niets zou meer zo zijn als vroeger, dat was zijn enige gedachte terwijl hij uit het raam staarde.

Toen de verpleegster hem kwam halen en hij een eindje achter haar aan door de gang liep werd hij zich voor het eerst bewust van eenzaamheid. Het was een vluchtige ondervinding, verdwenen zodra hij bij Dolly stond, in een raamloos kamertje. Zij lag alsof zij onbeweeglijk ingeslapen was. Hij vroeg zich af of hij haar aan wou raken, en werd afgeschrikt door de gedachte dat zij koud zou zijn. ‘Dag... dag’, zei hij op een toon die hij had kunnen gebruiken tegen iemand die hij nog niet lang kende. Toen wilde hij toch iets doen; hij stak een gespreide hand uit en legde die even over haar neus en voorhoofd.

Daarna had hij eindeloos naast het bed kunnen blijven staan. Dat leek het enige te zijn wat de natuur hem aanried, maar er was een drijfveer in hem die hem zonder wil of bedoeling terugvoerde naar de gang. Hij werd opgewacht door de verpleegster die hem vroeg om naar de administratie te komen.

Zoiets moest het geweest zijn, dacht ik. Bij de administratie belde hij naar huis op en lichtte zijn schoonmoeder in, die op de kinderen paste. Zij klonk minder ontsteld dan hij verwacht had. Hij dacht dat het misschien kwam doordat zij zich niet dadelijk kon uitdrukken. Zo bleef het bij hemzelf voorlopig ook. Hij overwoog om in Amsterdam een eindje te wandelen voordat hij naar Overveen ging, maar liep toch naar zijn auto en reed weg.

In Overveen stapte hij uit aan de Hoge Duin en Daalse weg, die een eind lang naar het westen een uitzicht geeft over de duinen. Hij slofte daar op en neer met zijn handen in zijn zakken, keek naar het blauw van de avondlucht en de lichtjes van Zandvoort, en dacht aan Dolly's dood als een verschrikkelijk onrecht tegen haarzelf en de kinderen. In een wereld waar zulke dingen voorkomen kon je nergens op vertrouwen, en het deed er verder allemaal niet meer toe. Hij ging op een bank zitten die met de rug naar de weg staat en roerde met een takje in het duinzand. Ontroostbaar, dacht hij; ik ben nu ontroostbaar, verder valt er niets te zeggen.

Daarna ging hij naar huis, en ik moest bijna uit voor mijn boodschappen en mijn koffie-afspraak. Ik was onder de indruk van de tafrelen die ik had opgeroepen. Toen ik alleen mijn linker schoenveter nog moest strikken haalde ik Peter opnieuw in mijn verbeelding zoals hij op die bank zat en in het zand roerde. Ik bleef een tijd lang voorover hangen, net zoiets als hij, zonder de strik te leggen, met mijn oor gericht op de stilte in huis en mijn innerlijke oog op de duinrand.

Als je tenslotte opstaat en je het huis uithaast zijn zulke hersenschimmen al gauw weg. Ik dacht weinig meer aan Peter totdat ik 's middags thuiskwam. ‘Jij hebt toch niet ook al opgebeld?’ vroeg Anneke. Nee, ik had niets gedaan. Zij wel. Zij kon het niet uithouden; zij wilde iets tegen hem zeggen, en het was nu afgesproken dat wij morgen aan het eind van de middag bij hem aan zouden lopen, als ik dan kon.

Ja, ik kon wel. Ik vond het een zwak gemotiveerd bezoek, maar waarom niet. Anneke zou hem omhelzen; dat maakte het begin makkelijk voor mij, want dan hoefde ik alleen zwijgend een hand te geven, en op de rest was ik mij aan het voorbereiden.

Die hele dag had ik van alles te doen, en pas aan het eind van de avond keerde ik bij Peter terug. Ik vroeg mij af hoe hij zich zou voelen als hij ons op zijn stoep zag, en of hij zich vroegere bezoeken zou herinneren, toen hij Dolly naast zich had. Hij zou aan de eerste keer kunnen denken, toen hij pas een paar maanden op kantoor werkte. Ik weet nog hoe zij in de gang stonden om ons te begroeten, Dolly grijnzend met haar spitse kin vooruit, en knikkende buiginkjes makende tegen ons, met een stijf bovenlichaam. Haar golvende blonde haar was het

[p. 38]

mooie wat zij had. Dat zag je vooral van achteren; haar achteraanzicht was prachtig, omdat zij ook altijd heel goed gekleed was. Van voren moest je een beetje lachen, en je dacht dat zij vast heel vriendelijk zou zijn.

Peter stond naast haar, met de rechte lippen netjes dicht in zijn ronde hoofd, en zijn handen op zijn rug. Die houding kan hij niet lang volgehouden hebben toen wij binnen waren, maar zo zie ik hem in gedachten het makkelijkst, met zijn mond dicht in afwachting van het ogenblik dat hij hem opendoet om het gezag over te nemen.

Wat hij zag was Anneke stralend van het lachen zoals altijd wanneer zij mensen voor het eerst ontmoet, met haar hoofd scheef en haar hand een heel eind uitgestoken; en dan mij, lang en slordig, met mijn benige fatsoenlijke gezicht dat te jong is voor mijn leeftijd.

Eigenlijk denk ik niet dat hij ons nog voor zich zou zien van jaren geleden; alleen een indruk van Dolly, hoe lief en zorgzaam zij was, alles deed en kookte voor mensen die zij nooit ontmoet had, omdat hij het wou. Gelukkig was dit niet meteen de keer toen zij struikelde bij het binnenkomen met een schaal waar alle vlees en groenten en aardappelpurée op waren gerangschikt. Dat gebeurde bij een later bezoek. Peter sprong toen op als een kat en bereikte haar net gauw genoeg om een ravage te voorkomen. Hij nam de schaal over en zette hem op tafel. De enige schade was een besmeurde mouw aan zijn jasje. Dolly pakte hem van achteren om zijn middel en knuffelde hem van opluchting. Hij stak zijn handen achteruit om haar kalmerend op de heupen te kloppen.

Hij zag er ongemakkelijk uit toen, want hij houdt niet van incidenten, en ook vond hij het geloof ik niet prettig dat Dolly hem zomaar beetpakte. Daar zou hij dus niet in ontroering aan terugdenken. Misschien wel aan later die avond, toen zij in bed lag en hij binnenkwam in zijn wijnrode kamerjas. Zij zei toen dat zij zich schaamde voor haar onhandigheid en dat het dank zij hem nog net terecht was gekomen. Hij vond haar begeerlijk, en boog zich over haar heen.

Daar zag ik hem aan denken op zijn slaapkamer. Terwijl ik in een diepe stoel zat en de lichtval bekeek in mijn glas whisky, zat hij op de rand van het bed waar Dolly nooit meer in zou liggen. Hij had zijn schoonmoeder gezegd dat hij zich uitgeput voelde en moest gaan slapen, maar hij verwachtte niet dat het hem zou lukken. De kinderen wisten nog van niets. Zij sliepen al toen hij thuiskwam, en hij was even bij ze gaan kijken. Morgen moest hij hun zeggen hoe het zat.

Zou hij nu begeerte voelen, en een zwellend lid, terwijl hij naar het bed keek en bedacht hoe zij het gedeeld hadden? Als hij dat had, zou het misschien minder zijn door de herinnering aan Dolly dan door een neiging die denk ik vaak bij mannen optreedt, om als de ondervinding te moeilijk wordt toevlucht te zoeken in een eenvoudig lustgevoel. Waarschijnlijk zou hij het maar even hebben, en zich zo'n vrijheid verder niet gunnen. Hij wilde van haar afwezigheid vervuld blijven. Als hij zijn aandacht ergens anders op richtte zou hij zichzelf niet meer zijn.

Zou je dat zo kunnen beschrijven? Het bleef onzeker voor mij hoe iemand zich voelt als zijn vrouw dood is. Ik weet niet hoe ik mij zelf zou voelen als het Anneke gold, en dan moest ik mij van Peter nog weer andere dingen voorstellen. Of zouden wij in zulke omstandigheden allemaal hetzelfde reageren? Nee, de accenten moeten verschillend liggen.

Het enige wat ik in ieder geval bereikt had was dat ik mij begaan voelde met Peter. Als ik hem op de rand van het bed gezet had voelde ik met hem mee. In zoverre was het gelukt. Je leeft mee met een verzinsel, zou hij misschien gezegd hebben als hij in mijn verbeelding had kunnen kijken. Wat wil je? De bereidheid, daar gaat het om. Je zou je nooit iemand precies kunnen voorstellen, al had hij je alles verteld wat hij van zichzelf wist.

Wel vond ik dat je je een paar dingen moest voorstellen die anders waren dan bij jezelf, niet in de ander als in een spiegel jezelf bekijken. Ik probeerde dat met hun eerste ontmoeting, die als ik het goed had aan het water was, in Friesland of aan de Kaag, bij het zeilen. Dolly was toegevoegd aan twee vriendinnetjes van Peter's vrienden. Iedereen moest altijd om haar lachen, met haar vreemde kin en haar volgzaamheid, en de jongens zeiden: Sorry Peter, ze brengen Dolly mee, dus je moet maar een weekendje doorbijten.

Een vrouwtje met een puntige kin was net wat Peter zocht. Binnen een jaar was hij met haar getrouwd. Zou hij zich nu nog kunnen voorstellen hoe zij er uitzag de eerste keer dat hij haar mee uitnam? Ik dacht het niet. Hij zou zich liever zijn ongelovige blijdschap herinneren toen hij voor het eerst ondervond hoe zij altijd met hem instemde, en bij hem paste als een grote zachte matras.

Dat was dan inderdaad anders dan mijn ervaring met Anneke, die een enkele keer volgzaam gestemd is maar gewoonlijk mijn

[p. 39]

nut ziet in het leveren van uitgangspunten voor tegenspraak. Als Peter zijn verlies onder woorden bracht zou je horen dat hij vreesde nooit meer iemand te zullen vinden a) die alles belangrijk vond wat hij zei, en b) met wie hij graag naar bed wou.

Wou hij dat inderdaad? Mijn indruk was dat hij nooit naar een andere vrouw had omgekeken, in de acht jaar van zijn huwelijk. Hij zou het vreselijk gevonden hebben als zijn huwelijksleven verstoord was. Zijn huis en vrouw en kinderen, dat was allemaal hijzelf. Als hij zich in bed op Dolly legde werd hij opgestuwd door het besef dat alles in orde was, en dat vierde hij tot in de laatste diepe zucht.

Er is of was een hotel in Saint-Rémy de Provence waar Peter en Dolly eens een nacht of twee geslapen hebben in hun vacantie. Daar had hij een foto van meegebracht waar Dolly zit te lezen onder een reusachtige plataan in de tuin. ‘Ik kwam het hotel uit en daar zat ze,’ vertelde hij; en zonder aarzeling had hij die foto gemaakt. ‘Vind je hem niet goed?’ vroeg hij. Wij prezen hem, maar ik zag er niets bijzonders aan. Je moest weten dat het Dolly was om haar te herkennen, en hoewel er een boel ruimte om haar heen te zien was kreeg je geen indruk van de tuin. Dat Peter er zo tevreden mee was kwam denk ik door de schok die hij had ondervonden toen hij het hotel uitkwam. Hij zag haar zelden als een zelfstandig wezen, zomaar een blonde vrouw onder een boom in de tuin; en het wond hem op als hij bedacht dat hij maar hoefde te kuchen om haar terug te hebben.

Zou hij aan die foto gedacht hebben toen hij op zijn bed zat, en hem te voorschijn zijn gaan halen? Ik zag dat niet gebeuren. Liever wilde ik hem naar de kast laten lopen waar de broekjes en panties en truitjes en bloesjes op de planken lagen, en hem er zijn gezicht mee laten strelen; of hij ging naar de kast van de handdoeken en de washandjes, minder intiem maar dingen van hun samen, en door haar opgevouwen en neergelegd.

Toch ook niet, vermoedde ik. Hij bleef op de rand van het bed zitten en hoorde zichzelf zwijgen. Net zo had hij op de bank aan de Hoge Duin en Daalse weg gezeten; en zo zweeg het beeld van zijn toekomst nu Dolly hem niet meer kon horen. Ontroostbaar, ontroostbaar: telkens als dat woord bij hem opkwam leek het hem weer beter op zijn plaats dan de vorige keer.

Dat zouden sommige mensen niet hebben. Bij mij zou het anders gaan. Ik zou mijzelf van mooipraten beginnen te verdenken; maar Peter heeft het geluk dat hij door zijn eigen uitspraken overtuigd wordt. Als hij praat creëert hij zijn eigen rol, en de relaties met de bijrollen om hem heen. Je kon dat in zijn optreden op kantoor goed bestuderen, aan zijn overgave wanneer hij bezig was mensen te overtuigen of voor zich te winnen, en zijn onopmerkzaamheid wanneer ze even geen functie hadden in zijn spel. Sommigen vonden hem onbetrouwbaar, maar hij is geen intrigant en laat zich niet door anderen ompraten: alleen door zichzelf, in het openbaar. Het leek mij een onhollandse manier. Een echte Hollander maakt zichzelf niet, hij heeft zichzelf kant en klaar bij zich, in zijn innerlijk. ‘Maar het leven is presentatie,’ liet Peter zich eens ontvallen op een vergadering. Misschien schrok hij daar zelf even van, maar niet lang vrees ik, hoewel velen van ons nadenkend en afkeurend keken. Onze traditie wil dat wij wars zijn van uiterlijk vertoon. Oppervlakkigheid was hem een gruwel, kunnen ze van ons zeggen op jubilea en begrafenis; maar niet van Peter.

Ik vraag mij af of hij zichzelf ook zou kunnen overtuigen terwijl hij alleen tegen de gordijnen praatte. Ik denk dat het niet voldeed en dat hij van het bed opstond met het voornemen om tegen zijn schoonmoeder aan te gaan praten. Het wil nog niet met slapen, zou hij haar uitleggen, en zij zou dat natuurlijk begrijpen.

Hij kamde zijn haar recht en ging de trap op naar de logeerkamer. Toen hij voor de deur stond en zag dat er nog licht scheen veranderde hij van plan, en kondigde aan dat hij een eindje ging omlopen. Net op tijd had hij bedacht dat zijn schoonmoeder, toch al veel minder volgzaam dan haar dochter, zichzelf minstens even zwaar getroffen vond als hem, en ongetwijfeld een hoop te zeggen zou hebben.

Dan kon hij beter alleen blijven. Een weduwnaar in het donker, langzaam van lantaren tot lantaren in de herfstnacht. Zo zag hij zichzelf terwijl hij met hangend

[p. 40]

hoofd voortslofte; het licht in en het licht uit, en wanneer zou het ooit ophouden? Er was een ogenblik toen hij zoveel te zeggen had dat het leven zonder Dolly hem onmogelijk leek. Hij zou uiteen moeten spatten, of op de grond moeten vallen, of jammeren en schreeuwen door de Overveense nacht. Hij zette er zijn mond al voor open, en keek naar de huizen waar zijn getuigenis gehoord zou worden; maar het ging over en hij slofte door, nog vermoeider en treuriger dan tevoren.

Een paar lantarens verder zag hij een andere wandelaar, een man met zijn handen in de zakken van een kort jak gestoken die met regelmatige tred op hem afkwam. Dat zou best een gevaar kunnen zijn, een dief of een bezetene. Peter stelde zich voor dat hij bloedend en beroofd op het trottoir gesmakt zou worden. Misschien stervend, wie weet - de kinderen achterlatend met alleen oma. Voor mij zou het niet erg zijn, dacht hij. Eigenlijk zou het mij goed uitkomen.

Toch schrok hij toen de man op een meter of tien afstand stil bleef staan en een ketting uit zijn zak haalde. Dwars over het gezicht zou de slag aankomen! Misschien was het onzin wat hij dacht; maar was hij niet aan zijn kinderen verplicht om naar huis te hollen?

De man floot naar zijn hond, en mompelde een groet toen Peter voorbij liep. Het zou mogelijk geweest zijn om stil te blijven staan en enkele woorden te wisselen, en als het aardig ging te vertellen van Dolly. Als Peter zijn natuur gevolgd had zou hij dat gedaan hebben; maar zijn ervaring telde ook mee, en hij liep door naar huis.

Een half uur later lag hij te slapen. Zou ik hem naakt laten of in een pyama steken? Naakt maar. Arme Peter met je ronde hoofd! Wat kon iemand voor je doen? Niets, alleen meevoelen - dezelfde donkere lucht van het verdriet inademen, die gelukkig niet ongezond bleek. Bij de gedachte aan het naakte lichaam onder de dekens en het ronde hoofd op het kussen voelde ik mij menselijker dan gewoonlijk; treurig maar prettig.

Op zondagmorgen dacht ik eerst helemaal niet aan Peter. Meevoelen en meedenken waren niet aan de orde terwijl ik in een boterham met kaas hapte en de krant van de vorige avond inkeek. ‘Hoe laat wou je nou gaan?’ vroeg Anneke. - ‘Jij hebt het afgesproken,’ zei ik, ‘eind van de middag, wat is dat?’ Vijf uur, besloten wij. Ik vond het allemaal best. Mijn gedachten waren elders, nergens in het bijzonder.

In de loop van de morgen kwam ik op Peter terug. Ik had iets over ontwrichte gezinnen gelezen in de krant, en verplaatste mijn verbeelding naar Overveen om mij voor te stellen hoe hij zijn zoon en dochter had ingelicht. Het kon hem niet moeilijk gevallen zijn. Misschien zou hij er een punt van maken hoe je het op de beste manier deed, maar mislukken kon het niet. Een jonge weduwnaar tegenover zijn kinderen: dat was natuurlijk een rol om te zoenen.

Zulke dingen kan ik van hem zeggen zonder hem te veroordelen. Het vermogen om mijzelf telkens opnieuw uit te drukken en in te zetten heb ik niet, maar ik vind het iets moois. Ook in dit verband kon je Peter volgens mij niet onbetrouwbaarder noemen dan andere mensen. Hij speelde een rol, maar niet een vrijblijvende. Wanneer hij zich verplicht had tot een handelwijze, met wat voor willekeurige argumenten ook, dan hield hij er zich aan, behalve als hij iets beters bedacht natuurlijk.

Ik was nogal onder de indruk van de manier waarop hij zijn kinderen inlichtte, al kon ik mij niet in bijzonderheden voorstellen hoe het gegaan zou zijn. Misschien keken ze allebei naar de grond, en huilde het dochtertje een poosje, en de zoon niet, omdat hij een jongen was. Daarna gingen ze buiten spelen. Je kon moeilijk van ze vergen dat ze op hun kamertjes bleven nadenken over hun verlies.

Dat deed Peter zelf. Na zijn ontbijt trok hij zich terug op de slaapkamer, maakte het bed op voordat zijn schoonmoeder er aan kon komen, en keek met tegenzin naar de lange dag die zich voor hem uitstrekte.

Eind van de middag bezoek van Kees en Anneke, herinnerde hij zich. Hartverwarmend kon het vooruitzicht moeilijk voor hem zijn. Vriendelijk van ze, dacht hij waarschijnlijk; en misschien dat het onvriendelijk van hem geweest zou zijn om niet vriendelijk terug te doen. Aan de spanningen tussen ons was hij ontstegen, nam ik aan. Niet dat hij in alles met mij verzoend was natuurlijk. Hij bewoog zich tijdelijk op een ander plan, waar ik ook moest zien te komen als ik ongeremd wou meeleven. Ik had bijna aangenomen dat ik het al bereikt had, maar nu de eerste ontsteltenis voorbij was bleek van niet. Toen de hevigste van mijn grieven in mijn gedachten schoot werd ik er opnieuw vijandig van.

Het was iets meer dan een jaar geleden dat wij bij hen waren en dat ik vertelde over de management cursus in een hotel in de buurt van Compiègne waar ik naar toe wou. Het was logisch dat ik ervoor in aanmerking kwam, want ik behandelde op kantoor meestal de Franse zaken en kon mij het best redden in de Franse taal. Ik vertelde Peter en

[p. 41]

Dolly dat ik er waarschijnlijk heenging en dat ik mij verheugde op een weekend in Parijs, en op een bezoek aan kennissen in de buurt van Beauvais; en ik geloof dat ik mij lichtzinnig liet ontvallen dat ik van de cursus weinig heil verwachtte, maar des temeer van twee weken weg in Frankrijk.

Ik dacht er verder niet aan; wel aan het vooruitzicht, niet aan mijn aankondiging op die avond. Twee weken later hoorde ik dat het niet doorging, voor mij niet tenminste. De man die aan de cursus bij Compiègne deelnam was Peter.

Ik wist niet wat ik ervan kon zeggen; en voordat ik iets bedacht had kwam Peter mij uitleggen hoe ik het moest zien. Hij had de directie, of tenminste de heer Waterink, omgeluld; dat gaf hij toe. Hij schaamde zich er niet voor, en hoopte het mij ook te laten aanvaarden. De cursus zou voor hem veel meer waard zijn dan voor mij, die er weinig van verwachtte en die Frankrijk al goed kende. Bovendien, dat zei hij nu eens helemaal eerlijk, vond hij dat ik mij veel voordeeltjes had verschaft de laatste jaren. Het zou goed zijn als de collega's ook eens iets leuks hadden. Nu was hij het toevallig; het had ook een ander kunnen zijn, dat had hij best gevonden. Hij had er met Dolly over gesproken en zij was het met hem eens. Dat was voor hem beslissend geweest. Hij hechtte veel waarde aan haar oordeel, zoals hij meende dat ik wel wist; ook wist ik natuurlijk dat zij zeer op mij gesteld was, dus daar had het niets mee te maken.

Peter wist het waarachtig zo te presenteren dat je gedwongen werd om een schijn van begrip te tonen. Later kon ik niet boos meer worden. Ik kwam terecht aan gene zijde van kalm en woedend, waar alleen nog verbluft sputteren bestaat. Dolly's oordeel, jezus nog aan toe! Hoe durfde iemand het te zeggen. Die buigende marionet had het met vlijtig aaien over Peter's edele delen waarachtig tot de positie van Hoogste Hof gebracht. Ik wist wel hoe zij die functie uitoefende. ‘Peter is geweldig strikt,’ had ik haar op een van onze avondjes horen zeggen. ‘Als hij iemand of iets niet rechtvaardig vindt, dan gaat hij er nietsontziend op af.’ - ‘Tjeetje,’ antwoordde ik, of zoiets, ‘dat is prachtig, dan merk je nog eens hoe decadent de meesten van ons zijn. Peter! Strookt het met je gevoel voor rechtvaardigheid als ik nog een halfje neem?’ Anneke, die niet zo aan de whisky was, kwam beter uit de hoek. ‘Heeft hij dan altijd gelijk?’ vroeg zij op onnozele toon. In een logische wereld zouden Peter en Dolly onmiddellijk door de grond gezakt zijn; maar wij waren op aarde. ‘Meestal wel,’ zei Dolly met een glimlach. Hun gesprek toen hij haar morele steun verlangde om naar Frankrijk te mogen zal daarop aangesloten hebben. Lieve schat, hoe vind jij dat nou, zei hij: volgens mij trekt Kees alles wat hij kan naar zichzelf toe en wordt het tijd dat iemand er eens tegen in gaat, maar misschien zie jij dat helemaal niet zo? ‘Natuurlijk,’ antwoordde Dolly. ‘Het lijkt mij juist goed voor de verhoudingen. Als je mij helemaal eerlijk vraagt wat ik vind, ik geloof dat jij hem al meer toegegeven hebt dan hij verdient.’

Zo moet het ongeveer gegaan zijn. Zo ging het altijd, en Peter had geen reden om zich met dit geval in het bijzonder bezig te houden. Hij dacht aan Dolly, en de herinnering was opgebouwd uit zulke gevallen. Altijd was zij tot steun; altijd had hij gelijk. Hij stond in de slaapkamer naast het bed dat zij nooit meer zou warmen, en luisterde naar de geluiden uit de achtertuinen: het gevloek van spelende kinderen, de popmuziek van de pukkelige jongen, en een vliegtuig dat overkwam op weg naar Engeland.

Nooit meer iemand als Dolly, dacht hij. Zij was mijn ware warme leven, en het is voortijdig afgelopen, want het lot was niet op mijn hand. Hij draaide zich om en had willen snikken bij de aanblik van het onverstoorde bed. Lot, rotlot, zou hij uitroepen: wat heb je met haar gedaan?

Arme Peter; arme mensheid. Ik ademde de donkere lucht weer in, en voelde mijn medegevoel verder de wereld in reiken dan op gewone dagen.

Tegelijk weigerde ik Peter die middag op te zoeken. Het was jammer, want ik zou betere betrekkingen met de mensen hebben als ik mij over onze rivaliteit heen kon zetten. Helaas, ik verdomde het, en veranderde niet meer van stemming.

‘Wat is dat nou weer!’ zei Anneke. ‘Is het nog om het gedoe over Frankrijk?’

‘Nee... Het is om allerlei redenen. Ik kan dat toch niet onbevangen doen. Ga jij maar. Of ga ook niet. Waarschijnlijk is het makkelijker voor hem als wij allebei wegblijven. We zien hem toch op de begrafenis.’

Anneke ging wel. Ik stond een eindje van het raam en volgde haar met de ogen terwijl zij de auto ontsloot en instapte en wegreed.

Ik hoopte dat ik nog eens spijt zou krijgen, en mij ontspannen. Ik vind mijzelf nogal goed van begrip, maar mijn verzet en verontwaardiging waren mij te machtig. Als je die niet in bedwang kan houden, en van alle verhoudingen rechtszaken maakt, ben je volgens mij een onvolwaardig mens.

Zo voelde ik mij ook. Een vervelend gevoel, hoor. Was God maar niet dood. Die had altijd genade over. Ik niet.