Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 22]

Enige tijd geleden, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Enige tijd geleden heb ik een theorie bedacht, die ik niet heb opgeschreven omdat ik hem eerst nader wilde uitwerken. Bij dat uitwerken verbleekte hij steeds meer, zodat er nu niet meer dan een schim van over is. Voordat hij helemaal verdwijnt schrijf ik hem nu maar op. Hij viel mij in toen ik las hoe Tolstoj Bertha von Suttners Die Waffen nieder! las en me opeens realiseerde hoe in de decennia vlak voor de eerste wereldoorlog wat je zou kunnen noemen de ‘vredesbeweging’ opkwam. Vóór die tijd zag men wel in dat oorlog iets gruwelijks was, maar men beschouwde het toch als iets normaals. Maar omstreeks 1900 krijg je een soort anti-oorlogshysterie, die volstrekt nieuw lijkt. Vredescongressen, vredesprijzen, vredespaleis etc. Vaak wordt die vredesbeweging genoemd als het over de eerste wereldoorlog gaat en dan wordt altijd gezegd dat die oorlog is uitgebroken ondanks die vredesbeweging. Mijn theorie zegt tot op zekere hoogte het omgekeerde: die oorlog, en vooralde geestdrift waarmee men die oorlog inging was het gevolg van die vredesbeweging. En wel op de volgende manier. Je hebt in een samenleving verschillende stromingen. Laat ons ze voor de aardigheid verdelen in stromingen ten goede en stromingen ten kwade. In een bepaald soort situaties, je zou haast zeggen in ‘normale’ situaties, houden die stromingen elkaar in bedwang, of heeft een van die stromingen een zeker overwicht, waardoor hij de hele maatschappij een beetje zijn kant uittrekt. Nu kan het gebeuren dat een bepaalde stroming te hard gaat, te weinig weerstand ondervindt. Dan krijg je het verschijnsel dat je het ‘wegvallen van het centrum’ zou kunnen noemen. Een gematigde, ‘redelijke’ houding ten aanzien van oorlog maakt plaats voor een hysterische houding tégen de oorlog en een hysterische houding vóór de oorlog. Een van die twee houdingen won het in 1914, met alle gruwelijke gevolgen van dien. Je zou kunnen zeggen dat de massa des volks, depublieke opinie of of hoe je het noemen wilt in een bepaalde situatie, wat een bepaalde zaak of groep zaken betreft niet in staat is om op ‘gezonde’ wijze weerstand te bieden aan een bepaalde gedachte. Zij trekt zich uit het gevecht terug, die gedachte lijkt met vlag en wimpel te winnen - zoals die vredesgedachte omstreeks 1900 - maar dat is niet zo. Zoals een meisje in een roman in een situatie verkeert of gemanoeuvreerd wordt waar ze geen nee kan zeggen op een aanzoek. De man denkt dat hij haar gewonnen heeft, maar als ze getrouwd zijn loopt ze weg, of ze ‘bedriegt’ hem of iets dergelijks. Er was in die vredeszaak geen werkelijke discussie mogelijk, lijkt het. Als iemand zei: oorlog is slecht, dan wist de ander daar niets op te zeggen - zo stel ik het me tenminste voor. Het gevolg daarvan was dat die ander zijn eigen oorlogsgevoelens onbeschadigd mee naar huis nam, met een grote domper er op. En in 1914 vloog die domper er met een verschrikkelijke knal af.

Iets dergelijks heb ik wel eens gedacht als ik las over het Duitsland van de Weimarrepubliek. Allerlei dingen had je daar die nu, een halve eeuw later, nog voor zeer modern gelden: Bert Brecht, naaktlopen, scholen waar uitsluitend aan vormingswerk, bewustwording en creativiteit gedaan werd, mensen die in vreemde pakken rondliepen. Allerlei linkse columnisten die in gewone kranten schreven, zoals Tucholsky in de Vossische Zeitung. Er was zo weinig wrijving, contact, strijd, wederzijdse beïnvloeding tussen het Duitse publiek en die naaktlopers, abstracte schilders en homosexuele dichters die geen hoofdletters gebruikten, dat het Duitse publiek zich in zijn holen terugtrok, waaruit het pas weer tevoorschijn kwam toen de nazis aan al dat dekadente gedoe een einde hadden gemaakt.

Misschien is het fortuinlijk voor ons dat onze revolutie, die van de jaren zestig, zich zo geleidelijk voltrokken heeft en zo algemeen is geweest. Er wordt, bij wijze van

[p. 23]

spreken, bij de padvinders evenveel naakt gelopen als bij de AJC. Het studentencorps organiseert evenveel protestmarsen als de studentenvakbeweging of hoe ze heten mogen. De rector magnificus slaat dezelfde wartaal uit als de militante student. De vrouw van de ministerpresident loopt mee in een optocht van rode vrouwen of dolle Mina's. Er wordt over bijna het gehele strand naakt gelopen, van de Dollard tot de Schelde. De minister van defensie doet mee aan een demonstratie tegen de atoombom. Waanzinnige toneelgroepen die voorstanders zijn van de stadsguerrilla of van de halsafsnijders van Viet-Kong of RAF krijgen vele tonnen regeringssubsidie. Op de militaire academie wordt college gegeven in marxisme-leninisme. Terwijl in het Duitsland van 1930 de corpsstudenten zich precies zo gedroegen als in 1910 of 1810 en de voorstellingen van de Dreigroschenoper alleen bezochten om er de boel kort en klein te slaan. (Ik geef nagenoeg allemaal fantastische voorbeelden, uitsluitend om mijn gedachten te illustreren. Wie van de toestand in Nederland 1960-1970 op de hoogte is, of iets weet van Duitse toestanden omstreeks 1930, mag de desbetreffende werkelijke voorbeelden invullen).

Dit was, zoals gezegd, niet precies mijn eigenlijke gedachte. Maar het is misschien beter een gedachte in ruwe vorm en misschien een beetje vertekend te noteren dan hem te laten ontsnappen, of hem zich te laten verkriechen in een ordinair gat, waar je hem als een gemeenplaats terugvindt.

Men zou de volgende redenering op kunnen zetten. Feministen verklaren nogal eens het ontbreken van grote vrouwelijke prestaties in kookkunst, filosofie, natuurwetenschappen, muziek, wiskunde, schaken uit ‘onderdrukking’, waaraan de vrouwen onderworpen zijn. Hiertegen laten zich twee dingen inbrengen. Ten eerste de prestaties van vrouwen op ander gebied: toneel, muziekuitvoering, literatuur, politiek. Waarom wordt een dichteres, een journaliste, een actrice, een violiste niet onderdrukt, en een kokkin en een beoefenaarster der theoretische fysica wel? De tweede tegenwerping is, dat in gevallen van gewone, ordinaire onderdrukking er altijd enkele vertegenwoordigers van de achtergestelde groepen zijn die het ver brengen. Russische lijfeigenen die groot aanzien verwerven. Lieden van proletarische afkomst en welhaast analfabete ouders die beroemde geleerden worden. Krantenjongens die het tot miljonair brengen. Een negerslaaf die dominee wordt in Harderwijk. Waarom is er dan althans niet één schaakster van wereldklasse? Op die twee vragen zijn de aanhangers van de onderdrukkingstheorie het antwoord schuldig gebleven. Dat wil zeggen zij beperkten zich bij hun antwoord meestal tot het met klem wijzen op de slechte karaktereigenschappen van hen die die vragen stellen.

Zo blijf je dus zitten met de ‘natuurtheorie’, dat wil zeggen de opvatting die zegt dat vrouwen van nature, genetisch of hoe je het noemen wilt niet geschikt zijn voor bepaalde dingen. Voor die theorie heb ik nooit veel gevoeld, maar daarom kan hij wel waar zijn. Maar met de nu volgende redenering probeer ik hem een beentje te lichten en de terugkeer mogelijk te maken, op een wat redelijker niveau, van die onderdrukkingstheorie.

Kijk je rond in de cultuurgeschiedenis, dan word je getroffen door de ongelijkmatige verdeling van de beroemde mannen. De grote componisten zitten allemaal op een kluitje, geografisch en historisch. Nederland in de zeventiende eeuw zat vol schilders die nu nog wereldberoemd zijn. In de negentiende eeuw is hier nauwelijks een schilder te bekennen, vooral als je die eeuw een paar decennia eerder laat beginnen en ophouden. Tussen 1790 en 1830 worden zowat alle grote Russische schrijvers geboren. Tussen 1830 en 1870 alleen Tsjechov. Je zou kunnen denken dat er toevallig tussen 1790 en 1830 wel en in de veertig jaar daarna geen literair begaafde mensen in Rusland geboren werden, maar dat lijkt me zo onwaarschijnlijk. Het lijkt me veel waarschijnlijker dat het aantal begaafde dichters of schilders per tienduizend inwoners of per honderdduizend inwoners min of meer constant is. Wat die onvruchtbare Russische periode betreft kan nog worden opgemerkt dat de in die tweede periode geborenen minder last hadden van censuur, meer uitgeverijen, kranten en tijdschriften en een groter publiek tot hun beschikking hadden. Ook konden zij gerecruteerd worden uit een grotere bevolking, en binnen die bevolking uit een grotere groep geletterden. Ik ben geneigd te vermoeden dat er in die tweede periode (of beter gezegd in de periode 1845-1885, waarin die generatie begon te schrijven) iets heel geheimzinnigs bestond dat aan opkomende talenten dat opkomen onmogelijk maakte (Tsjechov,

[p. 24]

de enige uitzondering, is trouwens ook geheel en al buiten de literatuur opgekomen. Hij wist niet dat hij een schrijver was en iets met de Russische literatuur te maken had. Hij schrok zich een ongeluk toen hij die brief van Grigorovitsj kreeg). Je zou kunnen zeggen dat het dat geheimzinnige ‘iets’ is, dat die opkomende literatoren ‘onderdrukt’, hen décourageert om te gaan schrijven.

Ander voorbeeld: tussen 1880 en 1933 was Duitsland het grote land van de theoretische natuurkunde. Ernst Mach, Albert Einstein en zo. In 1933 maakte Hitler aan deze bloei een einde. Beroemde natuurkundigen emigreren. Einstein wordt tot een joodse zwendelaar verklaard. Dat duurt twaalf jaar. Het is aan te nemen dat het onderwijs in de natuurkunde in Duitsland niet meteen ophield in maart 1933. Het moet tot op zekere hoogte zijn blijven bestaan. En in 1945 was er al niets meer wat een nieuwe bloei van de Duitse natuurkunde in de weg stond. En gedurende meer dan dertig jaar sinds 1945 is de natuurkunde ongehinderd op alle Duitse universiteiten onderwezen. De boekjes waar de Duitse studenten dat vak uit leren zijn precies dezelfde boekjes als die in Leiden of Moskou worden gebruikt. Maar niettemin heeft Duitsland sinds 1945 geen natuurkunde van betekenis voortgebracht. De Duitse bijdrage tot de theoretische fysica, aldus verklaarde mij een Nederlandse fysicus, is te verwaarlozen, is te vergelijken met de bijdrage van Pakistan. Een Russische fysicus die ik hierover aansprak bevestigde dit. Dat er opeens geen goede natuurkundigen meer in Duitsland worden geboren geloof ik niet. Ik ben geneigd te geloven dat we hier meer te maken hebben met een geheimzinnig iets, dat verhindert dat jonge mensen, die in aanleg goede natuurkundigen zijn, tot goede natuurkundigen worden.

Derde voorbeeld: de joden. De staat Israël bestaat zowat dertig jaar, en telt enige miljoenen joodse inwoners. Het is waar dat in Israël minder joden wonen dan in de rest van de wereld (USSR, USA). Maar de hoeveelheden zijn van dezelfde orde van grootte: enige miljoenen. Welnu, buiten Israël struikel je bijna over de beroemde joden. Hun percentage bij de Nobelprijswinnaars en bij de mensen wier portret je in de krant aantreft is vele malen hoger dan het percentage joden op de wereldbevolking. Maar hoeveel van deze beroemde joden komen uit Israël? Kan iemand een beroemde Israeliër noemen die geen militair of politicus is? Ook hier ben ik geneigd te vermoeden dat er iets onbekends is, dat een Nederlandse, Amerikaanse, Russische jood in staat stelt wereldfaam te verwerven als acteur, regisseur, musicus, componist, schaker, natuurkundige, filosoof, wiskundige, schrijver, dichter, zanger, maar dat zijn Israëlische collega die faam onthoudt, of liever gezegd de ontplooiing tegenhoudt die de Israëliër tot die faam zou brengen. Zo zou er ook iets geheimzinnigs kunnen zijn dat vrouwen verhindert op bepaalde gebieden grote prestaties te leveren.

R. verbaast zich over dat waanzinnige zwemrecord van Mao. Hij begrijpt niet wat de zin was van dat iedereen dwingen in dat zwemmen te geloven. Interessant zijn wat dat betreft ook de foto's van die nationale held die heimelijk, als niemand het zag, voor zijn kameraden als ze afwezig waren de was deed, waarbij vooral die bescheidenheid, die heimelijkheid geprezen werd. Terwijl toch de gedachte voor de hand ligt (niet bij Joris Ivens of mevrouw Schenk misschien, maar dan toch misschien bij Wertheim) dat iemand die heimelijk iets doet erg moeilijk kan worden gefotografeerd. Waarom wil de Chinese overheid dat iedereen zulke aantoonbare leugens voor waar houdt? Waarom niet iets wat waar is, of een leugen die aannemelijk is te maken door een min of meer redelijke redenering of door vervalst bewijsmateriaal? Het opmerkelijke van dat zwemmen en wassen is immers dat de leugenachtigheid van de bewering uit die bewering zelf volgt: Mao bereikte bij dat zwemmen een snelheid die boven die van enig Olympisch kampioen lag, en die foto's zelf demonstreren dat wat zij voorstellen niet waar is. Een mogelijke verklaring is dat die volstrekte en bewijsbare, zich aan het gezonde verstand opdringende onwaarheid juist nodig is om de volgelingen tot ware volgelingen te maken, om ze te onderwerpen, om hun verstand een slag toe te brengen die enig verraad in de toekomst onmogelijk maakt. Het geloof uitspreken in dat zwemmen is net zo iets als het neerknielen, het kussen van de voet van de paus, het onder een juk doorgaan, het strijken van de vaandels, het trouw zweren. Men kan daar geen redelijke dingen voor gebruiken, want die scheppen geen echte trouw. De volgeling - dat vergeet de uitlacher soms een beetje - ontleent ook aan dat geloven aan iets absurds een zekere waardigheid. Ik weet niet meer

[p. 25]

waar ik las van die Engelse officier uit de Amerikaanse vrijheidsoorlog, die een grote verachting had voor zijn Amerikaanse tegenstanders. Hij, die Engelsman, vocht voor zijn koning. Die Amerikanen vochten voor zichzelf en waren dus eigenlijk niet beter dan een stelletje struikrovers. Met dezelfde soort verachting kijkt een maoist of een marxist op mij neer.

Als iedereen zou schrijven wat hij dacht zou haast iedereen interessante dingen kunnen schrijven. De moeilijkheid is dat iemand die iets denkt dat niet kan opschrijven, ja het haast niet denken kan. Het menselijk denken en het menselijk schrijven is voor 90 of 99% imitatief: wij denken alleen wat anderen denken, en de enkele keer dat wij iets eigens denken zitten we met de moeilijkheid dat we het niet kunnen opschrijven. Wil een lezer - en de schrijver zelf behoort tot die lezers - begrijpen wat je schrijft, dan moet het geschrevene ‘aansluiten’ bij wat de lezer tot nu toe gelezen heeft, anders begrijpt hij het niet, anders neemt hij het niet eens op. Zelfs de meest originele denker kan niet anders doen dan een aantal op zichzelf imitatieve zinnen opschrijven die samen iets nieuws vormen. De meeste schrijvers echter moeten zo hun best doen om wat in hen borrelt te ‘vertalen’ in beweringen die al eens eerder gedaan zijn dat als zij hun gedachten op papier gezet hebben er helemaal niets interessants en origineels overgebleven is. Anderen zijn daar weer zo bang voor dat zij vluchten in duisterheid.

Het niet kennen van een taal kan soms het literaire effect van een bepaalde frase vergroten. De beroemde zin van Orwell dat alle dieren gelijk zijn maar dat sommige dieren meer gelijk zijn dan andere heb ik lang in zijn geheel als een uitvinding van Orwell beschouwd. Maar later bleek me dat het schertsend gebruik van ‘more’ in deze zin in het Engels meer voorkomt. ‘Jews are just like other people, only more so’ is een voorbeeld. Dat kan eventueel nog onder invloed van Orwell ontstaan zijn, maar nu vond ik bij Edgar Wallace in een van de beroemde Sanders-boeken, die mijn broer en ik tijdens de oorlog uit de leesbibliotheek van Koejemans haalden en die ik later in de oorspronkelijke taal bij de Slegte heb gekocht de volgende dialoog: ‘Come up tot the Residency, sir’, laughed Hamilton. ‘I'm afraid we're all Intelligence Officers’. ‘Some more so than others, of course, dear old sea-dog’, interrupted Bones etc.

Op de terugweg van de Willinktentoonstelling op het Rokin: Sandberg als directeur van het Stedelijk kocht heel weinig werk van Willink, of misschien wel helemaal niets. En hij kocht veel werk van mensen die een muur met autobanden of een plank met kopspijkers konden vullen, onder het mom dat Willink verouderd was en die kopspijkers en autobanden zo ontzettend bij onze tijd hoorden. Dat was heel begrijpelijk: museumdirecteuren volgen de mode van hun tijd, en het kan lang duren voor een schilder in de mode komt. Bij Van Gogh gebeurde dat pas na zijn dood, en de Sandbergs van Van Goghs tijd kochten geen Van Gogh. In de jaren 1950-1970 was de ‘abstracte’ kunst in de mode, en daar hield Sandberg zich aan - mode is vaak iets wat een halve eeuw geleden nieuw was.