Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 25]

De gevoeligheidsindustrie
Karel Soudijn

Toen de televisie in de kinderschoenen stond, werden er cartoons gepubliceerd van de toekomstige mens. Op één van die plaatjes zit iemand te genieten van het gezang van een merel in zijn tuin. Beeld en geluid worden de huiskamer binnengevoerd via een op het grasveld neergezette televisiecamera. De natuurgenieter is slaaf van de techniek.

Wie tegenwoordig de mens van de toekomst wil tekenen, kan een mooie vervolgserie maken. De zojuist geschetste slaaf krijgt via de televisie een training toegediend om hem te leren hoe hij weer contact met zijn eigen tuin kan krijgen. En het blijft niet bij de tuin. De bevrijding gaat verder. De verslaafde consument wordt geleerd hoe hij moet genieten, hoe hij moet voelen wat er binnen en buiten hem gebeurt, en hoe hij zijn eigen mogelijkheden kan gebruiken om een volwaardig mens te worden.

Cartoons zijn karikaturen en berusten op overdrijving. Toch is er een ontwikkeling gaande in de richting van de zojuist geschetste paradox. Met behulp van allerlei trainingen en therapieën krijgen mensen technieken toegediend waarmee ze minder afhankelijk worden van andere technieken. Sommige therapieën zijn bedoeld voor mensen die het extreem moeilijk hebben; andere soorten richten zich ook op mensen die niet het gevoel hebben, dat ze met speciale problemen kampen.

Er worden bijvoorbeeld veel trainingen gegeven in het intensiveren van normale zintuiglijke waarnemingen. In een boek van C.V.W. Brooks (Sensory awareness: the rediscovery of experiencing) staan oefeningen die er op neerkomen, dat je met je blote voeten over het gras loopt, terwijl je je daarbij intensief concentreert op de ervaring van het met blote voeten over het gras lopen. Plat op de vloer liggen en voelen hoe dat voelt: ook iets, dat als heel bijzonder wordt gepresenteerd, omdat bijna niemand dat meer uit zichzelf doet.

Wie al dit soort dingen goed wil leren, kan een training volgen. Wie het wat kalmer aan wil doen, kan een boekje kopen. Ze verschijnen in grote hoeveelheden en liggen zelfs in de stationskiosken, de boekjes waarin oefeningen staan beschreven voor zelfontplooiing en bewustzijnsveranderingen.

Veel van die oefeningen doen mij denken aan het dansen op de Paasheuvel met de A.J.C., of aan het met padvinders rond het kampvuur gezeten aan een ideaal leven werken. Dansen op de Paasheuvel: in het boekje High worden zonder worden onder meer de volgende technieken aanbevolen (ik doe nu een greep uit 252 oefeningen): draaien (derwisj-dansen), aanhoudend zingen, orgiastische of corybantische dansen, op-enneer springen, hardlopen, gymnastiek, bergbeklimmen, dans-therapie, en intensieve bespeling van instrumenten. Ook het kampvuur is in dit boek terug te vinden: in oefening 52 wordt het vuurlopen beschreven. In oefening 226 wordt het langdurig kijken naar een radarscherm als bewustzijnsveranderende oefening aanbevolen; een moderne versie van het gestaar in de vlammen van het kampvuur, dat bij padvinders zo populair was.

Padvinders en A.J.C.-ers deden wel wat meer dan rondspringen en vuurtje stoken. Men probeerde aan persoonlijkheidsvorming te doen. De verhalen die A.J.C.-ers te horen kregen, en de idealen die zij nastreefden, klonken anders dan de verhalen en idealen die elders opgeld deden. In de methode zijn echter grote overeenkomsten te vinden. Men kwam in groepen bij elkaar, het liefst in de vrije natuur, afgezonderd van de vunzige maatschappij. Bij zowel de A.J.C. als de padvinderij herkent men iets van de Duitse Wandervögel, die de natuur in en de maatschappij uit trokken.

Het samen op een wat primitieve, maar dus ook ongekunstelde wijze met elkaar optrekken, heeft een zuiverende werking. De ruwe bolster die het dagelijks leven is, wordt voor een belangrijk deel weggenomen. De blanke pit van de persoonlijkheid of het karakter komt te voorschijn en krijgt de ruimte om uit te groeien. Door samen dingen te doen leer je niet alleen elkaar beter kennen, maar ook jezelf. Je kunt je niet met behulp van stereotype gedragswijzen en conventies

[p. 26]

aan het oordeel van anderen onttrekken. Het in de gaten krijgen hoe anderen jou waarderen (wat in het dagelijks leven achter conventies verborgen blijft), het ontdekken wat jijzelf waard bent, als je samen met anderen iets moet doen (wat in het dagelijks leven door vaste taakverdelingen minder duidelijk wordt), de omgang met anderen (die iets vrijer is dan in het dagelijks leven), dat alles wordt van belang geacht voor de gezonde persoonlijkheidsontwikkeling. Het voor enige tijd iets terzijde van de maatschappij staan (bijvoorbeeld door het verblijf in de vrije natuur) schept ruimte voor het experimenteren met gedragingen en gevoelens: de regels die voor de eigen groep zijn opgesteld, zorgen ervoor dat dit experimenteren niet ongeremd en in het wilde weg plaatsvindt. Niet alles mag, maar er is wel ruimte voor activiteiten waar je normaal niet aan toekomt.

Sterker dan in boekjes vind je dergelijke ideeën terug bij sensitivity training (en bij de vele varianten daarvan). De trainer structureert het gedrag van de groepsleden misschien minder dan de hopman dat deed, maar dat betekent alleen dat een aantal grenzen wat meer uit elkaar is komen te liggen. Ook nu zondert een groep zich af (tehuizen die ver van de stad in het bos liggen, zijn ook hier populair). Samen ‘werk je aan elkaar’. Door bepaalde remmingen weg te nemen (bijvoorbeeld door bepaalde vormen van conventioneel reageren te verbieden), leert men zichzelf en anderen beter kennen. Soms structureert de trainer die leer-ervaringen wat meer door het laten uitvoeren van een oefening.

Het verschil met Wandervögel, A.J.C. en padvinderij is vooral, dat deelnemers aan zo'n training niet meer aan een bepaalde leeftijdsfase (de puberteit) gebonden zijn: men is nooit te oud om te groeien.

Variaties op het basisthema van de sensitivity training zijn legio. Ik zou niet in algemene zin durven zeggen, hoe goed of slecht dit soort trainingen is. Wel zijn er zwakke punten aan te geven in de redenering die aan dergelijke trainingen ten grondslag ligt. Door het leerproces slechts op bepaalde punten bij te sturen, geeft de trainer de ‘gezonde krachten’ in de mens de gelegenheid zich zelfstandig te ontwikkelen. Het niet al te veel sturen van het leerproces vergroot de kans dat een individu niet in één training zal leren hoe hij blijvend (dus ook buiten de groep) de verworvenheden kan handhaven. Een ander zwak punt is te vinden in de duur van de trainingen. Enkele uren, of hooguit enkele dagen, moeten een tegenwicht bieden tegen gewoontes van mensen die in een vele jaren durende ontwikkeling zijn aangeslibd. Zonder sterke sturing van het leerproces is de kans groot dat men in zo'n korte tijd niet verder komt dan het blijvend wijzigen van ‘een paar’ denkbeelden of gewoontes. Iemand kan tijdens een training tot de schokkende ontdekking komen, dat een bepaalde manier van reageren heel vervelend voor anderen is. Maar de ontdekking op zichzelf zal zelden voldoende zijn om een gewoonte blijvend te veranderen door een radicaal andere gewoonte.

Zoals gezegd: je kunt ook gewoon een boekje kopen. Dat scheelt in ieder geval veel geld. Voor een paar tientjes haal je al een rijke verzameling oefeningen voor zelfontplooiing of bewustzijnsverandering in huis. Sommige van die oefeningen moet je samen met anderen doen, maar er zijn er ook heel wat, die je in je eentje kunt afwerken. Het idee van de ruwe bolster en de blanke pit is ook in veel van deze oefeningen terug te vinden. Achtergrondideeën worden vaak poëtisch uiteengezet: mensen moeten leren om met zichzelf in contact te komen; ieder mens heeft kennelijk een ‘ware kern’ die meestal verborgen blijft onder een hoop aanslibsel.

De boeken suggereren dat je geweldig interessante ontdekkingsreizen kunt maken, zonder dat je ver van huis hoeft te gaan. In plaats van naar verre en onherbergzame streken af te reizen, daal je af in de onbekende diepten van je eigen persoon. Ook dat idee is dubbelzinnig. Wie zijn eigen persoonlijkheid exploreert, komt tot de ontdekking dat hij meer kan dan normaal gedacht wordt. Tegelijk echter, is er een niet geringe kans dat de ontdekkingsreiziger een passieve genieter wordt. Voor de grootste avonturen hoef je niet eens je pantoffels uit te doen. De oefeningenboekjes komen daarmee gemakkelijk op één lijn te staan met doktersromans en detective-verhalen; de grootste bangerik kan zich voor een paar uren een held voelen zonder er wezenlijk door te veranderen. Je hoeft alleen maar zo nu en dan een bladzijde om te slaan.

Wie zijn gevoelens wil veranderen, kan in plaats van een boek lezen of een kortdurende training volgen, ook voor langere tijd bij een echte psychotherapeut in behandeling gaan. Het aantal soorten therapie dat gegeven wordt, is zeer groot. Therapeuten plakken uiteenlopende etiketten op hun werk. Ik zal ze niet opnoemen: het zou een opsomming van zo'n grote hoeveelheid namen worden, dat hier op zichzelf al een bewustzijnsveranderende werking van uit zou gaan.

Het ziet er naar uit dat therapeuten vaak

[p. 27]

één of meer van de volgende methoden in de praktijk willen brengen:

1. Men kan de cliënt een uitlaatklep bieden, een mogelijkheid geven tot catharsis, het vrijelijk kunnen uiten van gevoelens, zonder dat dit door een toehoorder bestraft wordt. De cliënt lijkt de spreekkamer van de therapeut te kunnen huren als een plaats waar hij allerlei onlustgevoelens kan spuien.

2. De therapeut kan de cliënt in een situatie brengen waarin deze (alweer: zonder gestraft te worden) kan experimenteren met eigen gevoelens, of met de waardering van die gevoelens.

3. De therapeut kan de cliënt ook in een situatie brengen, waarin een ‘gewoon mens’ (de therapeut zélf) op een gewoon menselijke manier reageert op wat de cliënt zegt. In het dagelijkse leven komen natuurlijk ook gewone mensen voor: het belangrijkste verschil tussen het leven en de therapie is dan, dat de therapeut één soort van reacties stelselmatig nalaat. Hij kan zichzelf getraind hebben in het niet boos worden, het niet veroordelen, het niet bedreigen; het soort van reacties dat nagelaten wordt, kan overigens weer van therapeut tot therapeut verschillen.

4. Therapie kan dienen om de cliënt voorbeelden te geven van hoe ‘het’ (voelen, reageren) anders kan. De voorbeelden kan de cliënt ontlenen aan de manier van praten of doen van de therapeut. Als de cliënt aan een groepstherapie deelneemt, kan hij zijn voorbeelden ook zoeken in de manier van praten en doen van andere cliënten.

5. De cliënt kan in een situatie gebracht worden waarin bepaalde, door de therapeut geselecteerde gedragingen of gevoelens ‘ingeoefend’, aangeleerd of afgeleerd kunnen worden.

6. De cliënt kan in een situatie gebracht worden waarin bepaalde (door de therapeut geselecteerde) informatie gegeven wordt. Bijvoorbeeld over hoe andere mensen reageren, of over wat rationeel of irrationeel genoemd kan worden, of over hoe de therapeut een bepaald soort reactie van de cliënt interpreteert.

7. De aandacht van de cliënt kan door de therapeut stelselmatig op iets gericht worden. Sturen van de aandacht kan betrekking hebben op bepaalde uitspraken, maar ook bijvoorbeeld op de lichaamshouding, of op de discrepantie tussen uitspraak en lichaamshouding.

Een aantal van de hierboven genoemde methoden kan deel uitmaken van een leerproces dat door de therapeut gestuurd wordt en waarvoor hij ook van tevoren een duidelijk

[p. 28]

plan heeft ontworpen.

Therapeuten verschillen in hun ideeën over de waarde van therapieplannen. Een aantal therapeuten is van mening, dat je bij een cliënt niet een duidelijk veranderingsplan moet opstellen; deze therapeuten geven alleen in heel globale term n aan wat zij doen. Ze zeggen bijvoorbeeld, dat ze het belangrijk vinden om een persoonlijke relatie met de cliënt aan te gaan. Verder wordt dan alleen gespecificeerd, dat de therapeut bepaalde dingen niet zal doen. Het warme, menselijke, persoonlijke contact, waarin de therapeut optreedt als een begrijpende kameraad, wordt dan voldoende geacht om de positieve krachten ‘in’ de cliënt tot ontplooiing te brengen. Ook hier weer: als de ruwe bolster (het koud en vijandig reageren van de buitenwereld) voor een tijdje weggenomen wordt, dan zal de blanke pit op eigen kracht groter worden.

Anderen vinden dat het niet voldoende is, om de cliënt in de therapeutische situatie slechts een soort ‘warme broeikas’ te bieden. Deze therapeuten benadrukken, dat alles wat verder gedaan wordt dan alleen maar ‘meeleven’, een specifieke invloed heeft. Die invloed moet niet aan het toeval overgelaten worden. De therapeut moet de gegevens die de cliënt levert, gebruiken om hem planmatig bij te sturen.

Sommige therapeuten menen, dat je in een therapie een duidelijk gespecificeerd doel moet zien te bereiken. Andere therapeuten vinden, dat over effecten alleen maar in heel globale termen gesproken kan worden. Uit wat therapeuten zeggen en schrijven, wordt lang niet altijd duidelijk wat zij nu eigenlijk doen. Soms is de terminologie die een therapeut hanteert, voor diverse interpretaties vatbaar. Soms propageert één en dezelfde therapeut in een boek of artikel ideeën die met elkaar in strijd zijn.

Therapeuten kunnen zich bij hun werk op één of andere persoonlijkheidstheorie beroepen. Ze kunnen ook een wat vager, metaforisch mensbeeld hanteren. Theorieën en mensbeelden die bij psychotherapie een rol spelen, lopen sterk uiteen. Aan die theorieën en mensbeelden zit een vervelende kant: ze zijn allemaal in zulke algemene termen gesteld, dat er nooit precies uit af te leiden valt, wat een therapeut in een concrete situatie nu moet doen of laten. Theorieën en mensbeelden geven wel enige richting aan het handelen van de therapeut, maar dan slechts in zeer globale zin.

Het vervelende hierbij is, dat kritiek op een bepaalde theorie nooit moordend zal zijn voor dat deel van de therapeutische praktijk dat onder die theorie geschoven is. Eén van de gevolgen van het inzicht in de losse band tussen persoonlijkheidstheorie en therapeutische praktijk is, dat die praktijk de laatste jaren steeds eclectischer is geworden. Wie zich eenmaal realiseert dat het mensbeeld dat hij aanhangt, hem veel vrijheden in het werk laat, zal minder beschroomd zijn om technieken en methoden te ontlenen aan therapeuten die eerst gezien werden als leden van een vijandige ‘school’.

Eclecticisme heeft grote voordelen. Wie merkt dat een bepaalde aanpak niet het beoogde effect heeft, kan nu bij een zeer gevarieerde groep van mede-therapeuten te rade gaan. In de literatuur ligt een rijke verzameling interventies opgeslagen. De eclecticus kan pakken wat hij wil. Bij het opbouwen van een eigen arsenaal hoeft hij zich niet te storen aan de beginselverklaringen en geloofsovertuigingen van de ontwerpers van die interventies. Je hoeft niet alle psychoanalytische beginselen te onderschrijven om tóch met een begrip als ‘weerstand’ te werken. De psychoanalyticus op zijn beurt kan zich tegenwoordig ook wel eens een gedragstherapeutisch trucje eigen maken, zonder zich daarbij meteen aan het behaviorisme te verkopen.

Eclecticisme betekent een doorbreken van vroegere grenzen. Het brengt echter ook gevaren met zich mee: het aan elkaar koppelen van therapeutische procedures kan ongewenste gevolgen hebben. Als twee therapeuten elkaars procedures overnemen, vergeten ze misschien, dat elk van die procedures alleen maar goed zal werken in een bepaalde context. Als therapeut A een procedure aan B ontleent, zal hij eerst moeten bepalen of de context waarin hij die procedure toe wil passen, restricties oplegt aan het effect van die procedure. Critici van het eclecticisme wijzen er op, dat veel therapeuten voor dát probleem de ogen teveel gesloten houden.

Iemand als de klinicus Barendregt verwijt de eclectici amateurisme: ze doen van alles, maar daardoor juist niets echt goed (zie Barendregts tirade in de bundel Psychotherapie in Nederland). De bezwaren betreffen niet alleen maar dat amateurisme. Voor Barendregt brengt eclecticisme ook nog een ander probleem met zich mee: als therapeuten hun procedures niet op een standaardwijze toepassen, is het moeilijk om een onderscheid te maken in soorten van therapeuten. En dat maakt het weer moeilijker om tot uitspraken te komen over categorieën van cliënten die beter door het ene soort therapeut geholpen kunnen worden dan door het andere soort.

Wetenschappelijk onderzoek rond psy-

[p. 29]

chotherapieën wordt op bepaalde plaatsen al decennia lang uitgevoerd; toch valt te verdedigen, dat dit onderzoek nog in de kinderschoenen staat.

Ruwweg zijn drie typen van onderzoek populair. Eén vorm van onderzoek is gericht op het ontwikkelen van wat je zou kunnen noemen: krachtige interventies. Procedures worden in een laboratorium beproefd (eventueel eerst op ratten). Als ze behoorlijk sterke effecten opleveren, kun je proberen ze in te passen in een therapeutisch arsenaal. Je krijgt dan weer te maken met het context-probleem: dat wat ‘ergens’ goed werkt, hoeft in een andere context niet zonder meer hetzelfde effect op te leveren. Maar je kunt natuurlijk ook weer onderzoek doen naar de context-afhankelijkheid van bepaalde procedures.

Een tweede soort onderzoek houdt zich niet bezig met afzonderlijke procedures, maar met de effecten van complete therapieën. Onderzoek naar het effect van therapieën heeft niet altijd tot vrolijke conclusies geleid. Diverse auteurs zijn van mening, dat een niet onaanzienlijk percentage van de cliënten verslechtert door wat therapeuten doen.

Het soort onderzoek naar het effect van therapieën is vrij primitief. Oordelen over de effecten die ‘soorten’ van therapeuten op ‘soorten’ van cliënten hebben, worden door het eclecticisme tegengewerkt. Voor zover die oordelen wel gegeven worden, lopen de uitspraken over de effectiviteit van bepaalde benaderingen uiteen, mede door allerlei criteriumproblemen.

Grote nadruk op het vinden van een hoog percentage cliënten bij wie een positief effect van therapie geconstateerd kan worden, heeft op zichzelf weer een vervelende implicatie. Aan de ene kant is het vinden van zo'n hoog percentage natuurlijk prachtig. Aan de andere kant kan het zoeken naar zo'n magisch getal tot schijn-informatie leiden. Het is namelijk (in principe, althans) helemaal niet zo moeilijk om een hoog succes-percentage te rapporteren: je moet dan, als je een verzameling cliënten bekijkt, gewoon even met je criteria gaan schuiven. Als je maar lang genoeg zoekt, is er altijd wel iets te vinden waarbij behandelde cliënten als overwegend gunstiger uit de bus komen dan onbehandelde mensen.

Het omgekeerde geldt overigens ook. Als een onderzoeker een therapeut vertelt dat zijn cliënten op een bepaald aspect niet gunstig uit de bus komen, dan kan die therapeut daarop altijd antwoorden, dat hij tijdens zijn therapie er ook helemaal niet op uit was om dát aspect te wijzigen. De therapeut kan zich altijd verschuilen achter de mededeling, dat iets waar de onderzoeker niet op gelet heeft, véél essentiëler was.

Dit laatste probleem is in principe op te lossen door de therapeut vooraf te laten voorspellen op welke aspecten een cliënt beter zal worden. Maar ook dan is er het gevaar van een kat-en-muis spel. De therapeut kan een punt noemen dat hij helemaal niet zo essentieel vindt, maar waarop mensen gemakkelijk veranderen. Een ander probleem is, dat veel therapeuten zullen zeggen, dat je aan het begin van een therapie helemaal niet zulke duidelijke doelstellingen kunt formuleren. Een psychotherapie lijkt vaak als effect te hebben, dat doelen die in het begin van de therapie erg belangrijk leken, in de loop van diezelfde therapie onbelangrijk worden. De therapie kan er toe bijdragen, dat de doelen die nagestreefd worden, geleidelijk aan veranderen.

Dit duidt er op, dat experts vaak helemaal niet zo goed weten aan te geven wat er in een therapie zal gebeuren. De therapie als onderneming wordt daardoor avontuurlijker. Wie een Consumentenbond-achtige vraag stelt - wat kóóp ik nu eigenlijk met deze therapie? - krijgt heel vaak geen duidelijk antwoord.

Een derde vorm van onderzoek is het proces-onderzoek. Een enigszins generaliseerbare beschrijving van wat er tijdens een therapie gebeurt, wordt door het eclecticisme weer tegengewerkt: bij eclectisch opgezette therapieën gebeuren steeds heel verschillende dingen. Dit probleem is te omzeilen door het proces dan maar op een wat hoger niveau van abstractie te beschrijven. Iets dergelijks is jaren geleden al in de Rogeriaanse hoek gedaan: research leek uit te

[p. 30]

wijzen dat vooral een bepaalde manier van meelevend optreden van de therapeut erg belangrijk is. Ervaren therapeuten zouden zich van minder ervaren collega's onderscheiden door het duidelijker tot uitdrukking brengen van een bepaalde grondhouding in de therapie.

Er zijn discussies geweest over de vraag, of zo'n houding van de therapeut op zichzelf voldoende is om goed werk te leveren, of dat je meer moet denken in termen van interactie tussen die houding en de verdere procedures die gehanteerd worden. Een therapeut kan moeilijk een grondhouding tot uitdrukking brengen zonder ook nog iets anders te doen. Je kunt niet op een meelevende manier tegen iemand praten zonder inhoudelijk iets te zeggen. Wie op basis van die Rogeriaanse research zijn eigen manier van werken wil verbeteren, wordt nu gehinderd door dat hogere abstractie-niveau: hoe kan een therapeut die zich een bepaalde houding eigen wil maken, er voor zorgen dat de dingen die hij verder nog zegt of doet geen negatief effect hebben? Met die vraag heeft men zich weinig systematisch beziggehouden.

De houding die Rogerianen van belang achten, vormt niet het tovermiddel voor therapie: anderen hebben er bijvoorbeeld op gewezen, dat er situaties zijn waarin die houding juist vermeden moet worden.

Veel klinische literatuur heeft de vorm van gevalsbeschrijvingen. Soms laat een auteur zien dat hij met een bepaalde benadering succes heeft gehad: een bepaald type interventie wordt dan gepropageerd (een variant van het eerste type van onderzoek, dat hierboven genoemd werd). Het omgekeerde komt ook voor: casuïstiek wordt eveneens gebruikt om op onbedoelde neven-effecten van een bepaalde aanpak te wijzen. Een therapeut rapporteert dan, dat hij bij een bepaalde cliënt iets deed en dat er toen iets heel onverwachts gebeurde. Vaak eindigt zo'n gevalsbeschrijving met een globale aanbeveling of waarschuwing. Contra-indicaties voor een bepaalde aanpak worden dan bijvoorbeeld geformuleerd in termen zoals: pas de zojuist genoemde techniek niet te gauw toe op oudere cliënten die lang ongehuwd zijn gebleven, want in mijn geval ging het helemaal mis.

Therapeuten zullen in de loop van hun ontwikkeling wel een soort gevoel ontwikkelen voor het snel in de gaten krijgen van bij-effecten van bepaalde procedures. Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar mogelijkheden om dat ‘in de gaten krijgen’ te versnellen en te verbeteren.

Onervaren therapeuten leren beter werken via supervisie-gesprekken met een oudere collega (of intervisie-gesprekken met een groep van collega's) en door zelf cursussen en trainingen te volgen. Ondertussen kan de beginnende therapeut heel wat leed bij cliënten hebben aangericht; een gevaar dat vooral groot is in een periode (zoals nu) waarin in korte tijd zeer veel pas-afgestudeerden andere mensen in behandeling nemen.

Er zit iets geks aan de grote opbloei van allerlei psychotherapeutische interventies. Psychotherapieën worden ontwikkeld om mensen te helpen bij het oplossen van problemen waarvoor andere benaderingen niet geschikt gebleken zijn. Een huisarts die geen lichamelijke oorzaken kan ontdekken bij een klagende patiënt, zal geneigd zijn om toch maar een receptje uit te schrijven; terwijl een beetje praten (zoals een psychotherapeut zou doen) misschien veel beter helpt. Anderzijds heeft de opbloei van de psychotherapie ook tot gevolg, dat de vraag steeds groter wordt. Wie vroeger zelf een manier vond om met bepaalde problemen toch door het leven te komen, zal minder snel zelf een oplossing zoeken; steeds vaker zal bij de therapeut aangeklopt worden.

Lacherige verhalen uit de Verenigde Staten proberen je duidelijk te maken, dat daar ‘bijna iedereen’ nu in psychotherapie is.

De ontwikkeling van steeds nieuwe therapieën, of van steeds meer varianten op oude patronen, leidt er ook toe, dat voor allerlei soorten problemen kort durende trainingen op de markt komen. Met goede bedoelingen: wie bijvoorbeeld veel langer en intensiever dan normaal rouwt om een overleden geliefde, kan met een rouwtherapie van twee weken heel goed geholpen worden. Wie buitengewoon verlegen is, kan baat vinden bij een kort durende assertiviteits-training (het woord is lelijk, maar de bedoeling is mooi).

Het is denkbaar, dat over enige tijd voor een veel groter scala menselijke problemen speciale cursussen bestaan. Voor de werkgelegenheid van trainers en therapeuten is dat gunstig. Toch ben ik bang, dat over een jaar of wat ook vormen van verlegenheid die we nu heel gewoon vinden, maatschappelijk niet meer geaccepteerd worden. Wie verlegen is, moet dan maar een variant van een assertiviteits-training volgen. Wie daardoor te brutaal wordt, kan naar de humiliteitscursus verwezen worden. Na verloop van tijd is de cirkel rond. Wie teveel voor de televisie zit, leert om op het gras te lopen. Wie daardoor teveel buiten is, krijgt een training in teevee-genot. Overal bestaat een oplossing voor.