Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 11]

De smalle marges van de partijendemocratie
P. Bordewijk

Met het optreden van het kabinet-Van Agt is gebeurd waarvoor velen bang waren toen in oktober 1976 het bestuur van de Partij van de Arbeid het ontwerp voor de zogenaamde meerderheidsresolutie naar buiten bracht: de PvdA is buiten de regering gebleven. Het zijn echter niet de in die resolutie genoemde voorwaarden voor hernieuwde regeringsdeelname geweest die Den Uyl de das om gedaan hebben. Aan die voorwaarden is namelijk ruimschoots voldaan: ondanks het verlies van de PPR hebben PvdA en PPR samen gewonnen, en de PvdA is zelfs zonder meetellen van de PPR groter geworden dan het CDA. Maar wat niemand kon voorzien, is dat de formatie juist zou stuk lopen op een afzwakking van die voorwaarden die door Den Uyl geforceerd was in een tot half vijf in de nacht durende vergadering van het partijbestuur: de eis dat PvdA en PPR samen ten minste acht van de zestien ministersposten zouden kunnen bezetten, waaronder die van minister-president. Achteraf moet men constateren, dat wanneer Den Uyl toen minder vasthoudend geweest was, er een grotere kans was geweest dat hij weer als minister-president was opgetreden.

Aan de z.g. meerderheidsstrategie lagen twee, gedeeltelijk strijdige overwegingen ten grondslag. Aan de ene kant was de strategie gebaseerd op afkeer van de situatie, waarin het CDA uitmaakt of de PvdA al of niet in de regering komt. ‘De kiezer moet nu maar uitmaken of we regeren’, zei Ed van Thijn in een interview in de Haagse Post van 30 oktober 1976. Maar hij voegde eraan toe: ‘En we willen regeren.’ Daarmee zette hij zich ook af tegen de gedachte, dat de Partij van de Arbeid alleen zou moeten regeren met partijen waarmee men voor de verkiezingen tot overeenstemming gekomen was. Dat laatste had men bij de vorming van het eerste kabinet-Den Uyl al niet vol kunnen houden; het zou bovendien, wanneer onverhoopt de mogelijkheid zich voordeed met het CDA tot een dergelijk akkoord te komen, aan de kiezers weinig meer te beslissen laten.

Hoezeer ook de meerderheidsstrategie te begrijpen was als een poging uit het dilemma te geraken van enerzijds overgeleverd te zijn aan een centrumpartij die pas na de verkiezingen haar partner kiest, en anderzijds zich al voor de verkiezingen praktisch buiten spel te zetten, dat wil nog niet zeggen, dat het ook een geslaagde uitweg uit dat dilemma was. De meerderheidsstrategie trachtte van de verkiezingen een referendum te maken over het beleid van het kabinet-Den Uyl, waarbij een stem op PvdA en PPR gold als te zijn uitgebracht voor dat beleid, en een stem op het CDA als tegen. Dat betekende, dat tegenstanders van dat beleid beter op het CDA dan op de VVD zouden kunnen stemmen, terwijl de PvdA toch streefde naar voortzetting van het beleid met het CDA, en niet met de VVD. Hierdoor was de strategie weinig consistent, al heeft deze inconsistentie waarschijnlijk weinig invloed gehad op het stemgedrag van tegenstanders van het kabinetsbeleid, omdat die, wanneer ze al geloofden dat de PvdA zich zou houden aan de voor de verkiezingen gedane uitspraken, toch weinig bereid geweest zullen zijn om zich door de PvdA te laten voorschrijven, op welke wijze ze hun afkeer van het kabinetsbeleid het beste konden uiten.

De inconsistentie van de meerderheidsstrategie werd aanvankelijk nog versterkt, doordat de strategospelers in de top van de PvdA nog een andere strategie op tafel hadden gelegd, die de ‘waarheidsstrategie’ genoemd werd. Daarmee duidde men aan, dat verdere samenwerking met de christendemocraten afhankelijk zou moeten zijn van het lot van een viertal hervormingsvoorstellen, op het gebied van de grondpolitiek, de ondernemingsraden, de vermogensaanwasdeling, en de investeringsregeling. Tezamen werden deze voorstellen aangeduid als het ‘hervormingskwartet’, en men zag in gedachten de PvdA-top bijeen: ‘Stan, mag ik van jou van de Maatschappelijke Hervormingen, de Ondernemingsraad?’ - ‘Nee Ed, mag ik dan van jou van de Historische Vergissingen, het Kabinet-Den Uyl?’

[p. 12]

Eind 1974 riep de Tweede-Kamerfractie van de PvdA 1975 uit tot het Jaar van de Waarheid, omdat in dat jaar zou moeten blijken wat het kabinet-Den Uyl aan structurele maatschappelijke hervormingen te bieden had. En nadat voor drie van de vier beoogde hervormingen wetsvoorstellen waren ingediend, schreef Ed van Thijn (in het voorwoord voor het verslag van de Tweede-Kamerfractie over 1975/6), dat nu het jaar van de waarheid voor het parlement aanbrak, want dat voor mei 1977 deze voorstellen aangenomen zouden moeten zijn. ‘Alleen dan is het echt de moeite waard geweest dat we met KVP en ARP regeringsverantwoordelijkheid zijn gaan dragen. Alleen dan kan de voortzetting van deze combinatie in een tweede kabinet-Den Uyl zin hebben.’ Dit standpunt is overgenomen in de door het congres van januari 1977 aangegane samenwerkingsovereenkomst met de PPR. In combinatie met de meerderheidsstrategie betekende het, dat men eerst van het CDA verwachtte, dat het mee zou werken aan de door links nagestreefde hervormingen, maar dat men daarna desondanks een stem op het CDA als een stem tegen voortzetting van de coalitie zou beschouwen.

Het is zover niet gekomen, omdat al bij de behandeling van het eerste van de vier hervormingsvoorstellen, dat over de grondpolitiek, het kabinet gevallen is. Had men toen aan de eerder ingenomen standpunten vastgehouden, dan had men, in plaats van de zaak over de verkiezingen heen te tillen, moeten concluderen dat het eerste kabinet-Den Uyl geen zin gehad had, en dat van verdere samenwerking met het CDA geen sprake kon zijn. De partijraad van de PvdA van 4 april 1977 heeft dat echter niet gedaan, en daarmee, in tegenstelling tot de PPR, de gedane verkiezingsbeloften al voor de verkiezingen verbroken, en dat zonder dat Piet Reckman zich zorgen maakte over de interne partijdemocratie. Gelukkig bleken op 25 mei een kleine drie miljoen kiezers meer waardering op te kunnen brengen voor de overige beleidsdaden van het kabinet dan Ed van Thijn toen hij de hierboven aangehaalde regels over het belang van de vier hervormingsvoorstellen neerschreef.

De gesignaleerde inconsistentie en de onverenigbaarheid met de waarheidsstrategie waren niet de enige bezwaren die aan de meerderheidsstrategie kleefden. Impliciet ging de strategie ervan uit, dat wanneer PvdA en PPR samen acht ministerszetels konden claimen, het vanzelf sprak, dat het CDA ook van de partij zou zijn, en niet op grond van een eigen meerderheidsstrategie voor de VVD zou kiezen. Dat kon niet in 1973, omdat de CDA-partijen en de VVD toen samen geen meerderheid hadden, en men de buik vol had van DS'70; maar het bleek in 1977 wel degelijk te kunnen. Meer dan de krachtsverhouding tussen PvdA en CDA, is bij de kabinetsformatie de vraag of CDA en VVD samen een meerderheid hebben van beslissende betekenis gebleken. Toch hield de meerderheidsstrategie min of meer de belofte in, dat de PvdA zou gaan regeren, wanneer men sterker uit de verkiezingen zou komen dan het CDA. Dat bleek uit de in het begin geciteerde woorden van Van Thijn, ‘De kiezer moet nu maar uitmaken of we regeren’, het bleek ook uit de verkiezingsleuze van de PvdA, ‘Kies de minister-president’. Daarmee betekende bij de verkiezingsuitslag van 25 mei, niet deelnemen aan de regering voor de PvdA het niet inlossen van voor de verkiezingen gewekte verwachtingen, en dat heeft de onderhandelingspositie van de PvdA verzwakt.

Als laatste bezwaar tegen de meerderheidsstrategie is naar voren gekomen, dat te weinig mogelijkheden werden open gelaten om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen, en met name op de herrijzenis van D'66. Het zou eenvoudig geweest zijn om te komen tot een kabinet waarin de PvdA acht van de zestien zetels bezette, wanneer men D'66 buiten spel had gezet. Er waren voor de PvdA echter verschillende redenen om dat niet te doen. Ondanks de onafhankelijke positie die D'66 gekozen had, en zonder welke die partij zich niet had kunnen handhaven in het krachtenveld tussen PvdA, CDA en VVD, was het duidelijk, dat er meer overeenstemming bestond in politieke doelstellingen tussen PvdA en D'66 dan tussen PvdA en CDA. Dat maakte het op zichzelf al slecht verkoopbaar om D'66 buiten spel te zetten. Maar daarbij kwam, dat D'66 consequent geweigerd heeft deel te nemen aan een kabinet zonder PvdA, en daarmee de totstandkoming van zo'n kabinet aanzienlijk bemoeilijkt heeft. Dat zou het uitermate onfatsoenlijk gemaakt hebben, wanneer de PvdA wel in een kabinet zonder D'66 was gaan zitten. Het zou ook zeer onverstandig geweest zijn, omdat het een opschuiven van D'66 in de richting van de VVD bevorderd had.

De opstelling van de PvdA heeft geleid tot een kabinetsformatie waarbij door elkaar Stratego en Kwartet gespeeld moest worden, en het resultaat leek nog het meest op Mens Erger Je Niet met zes deelnemers: een spel dat pas ophoudt wanneer een van de deelnemers van louter wanhoop het bord om-

[p. 13]

keert en de pionnen op de grond gooit. Bij alle persoonlijke eigenaardigheden en wederzijdse irritaties van de onderhandelaars die een rol gespeeld hebben, en waar men als buitenstaander alleen maar naar kan gissen, lijkt toch de conclusie verantwoord, dat het breekpunt heeft gelegen bij de partijraad van de Partij van de Arbeid op 25 oktober, toen de door Van Thijn en Van Agt overeengekomen samenstelling van het kabinet volgens de formule 7-7-2 werd afgewezen, en uitsluitend de formule 8-7-1 aanvaardbaar werd geacht, zodat het uiteindelijk 0-16-0 geworden is.

De argumenten die voor de samenstelling 8-7-1 werden aangedragen, waren onderling tegenstrijdig: aan de ene kant werd de verkiezingsuitslag genoemd - wanneer men zestien zetels verdeelt in de verhouding 53:49:8, komt men op 8-7-1 uit - maar aan de andere kant werd verwezen naar de meerderheidsstrategie, terwijl de verkiezingsuitslag juist niet rechtvaardigde, dat de PvdA in de ministerraad CDA en D'66 gezamenlijk zou kunnen overstemmen. Het congres dat aan de partijraad vooraf ging, was op 15 oktober niet verder gegaan dan 8-7-1 te bepleiten op grond van de verkiezingsuitslag, zonder de meerderheidsstrategie aan te halen, en had 7-7-2 een ‘weeffout’ genoemd, daarmee die samenstelling niet uitsluitend. Bovendien had dat congres uitdrukkelijk zijn vertrouwen uitgesproken in Ed van Thijn, die uiteindelijk in de onderhandelingen met Van Agt genoegen genomen had met 7-7-2. Het congres dat op de partijraad van 25 oktober gevolgd is, op 5 november, heeft het negeren door Den Uyl en de Tweede-Kamerfractie van de partijraadsuitspraak geaccepteerd. De dicussie over de vraag, hoe het toch gekomen is, dat de partijraad op een beslissend moment zo'n star standpunt innam, is dan ook nog niet verstomd. Daarbij is het goed aandacht te schenken aan de representativiteit van de partijraad, en aan de omstandigheden waaronder de partijraad bijeen kwam.

Wat betreft de representativiteit van de partijraad, is van verschillende kanten gewezen op de rol van de nieuwe vrijgestelden, de sterk ideologisch gemotiveerde, drammerige gogen en logen. Die verklaring is echter niet houdbaar, sinds uit een door Herman Vuijsje voor zijn boek Nieuwe Vrijgestelden gehouden enquête gebleken is, dat niet meer dan zo'n 16% van de partijraad uit het wetenschappelijk onderwijs en het welzijnswerk afkomstig is. Wel bleek, dat de partijraad in zoverre niet representatief is, dat twee derde van de leden tenminste de middelbare school heeft doorlopen, en een daarmee overeenkomende maatschappelijke positie bekleedt. Men zou op grond daarvan kunnen zeggen, dat de leden van de partijraad een veel geringer persoonlijk belang hebben bij de komst van een tweede kabinet-Den Uyl; kwaaddenkenden zouden zelfs kunnen constateren, dat het nivelleringsbeleid in strijd is met de persoonlijke belangen van de meerderheid van de partijraadsleden. Mijn indruk is niet, dat in dat opzicht het gebrek aan representativiteit van de partijraad een rol gespeeld heeft; op grond van eigen ervaring neig ik tot de veronderstelling dat er geen significant verschil in stemgedrag geweest is tussen diegenen die persoonlijk belang hadden bij voortzetting van het nivelleringsbeleid, en diegenen die dat niet hadden.

Er zijn echter andere aspecten aan het probleem van de representativiteit van de partijraad. Een voor de hand liggend verschil tussen leden van de partijraad en andere leden en kiezers van de Partij van de Arbeid is, dat de eersten veel meer tijd aan politiek besteden, en zich veel meer identificeren met het functioneren van de PvdA als machtsapparaat dan gewone leden, en juist daarom veel gewicht hechten aan het bezetten van een ministerszetel meer of minder. Dat zou ook kunnen verklaren, waarom voor de partijraad het niet realiseren van de hervormingsvoorstellen vóór de verkiezingen van mei 1977 geen reden was samenwerking met het CDA uit te sluiten, maar het overgaan van de ministerspost voor het wetenschapsbeleid van de PvdA naar D'66 een onoverkomelijk beletsel vormde, en dat nog wel, nadat overeenstemming was be-

[p. 14]

reikt over realisering van de hervormingsvoorstellen door het beoogde tweede kabinet-Den Uyl. Zonder dat met zoveel woorden uit te spreken, heeft de partijraad daarmee tevens aangegeven, hoe weinig waarde men eigenlijk aan die hervormingsvoorstellen hechtte, zonder welke volgens Van Thijn regeringsdeelname geen zin had.

Is het niet te vermijden, dat een partijraad niet representatief is, in zoverre dat de leden ervan meer tijd besteden aan politiek dan het gemiddelde lid, er is nog een ander aspect aan de representativiteit van de partijraad, waar wel wat aan te doen zou zijn. Elke beweging, en dus ook een politieke partij, bestaat uit mensen die sterk absoluut denken, en mensen die meer geneigd zijn het eigen standpunt te relativeren. In een politieke partij zijn de eersten minder geneigd tot regeringssamenwerking met anderen dan de laatsten. Het systeem waarmee de partijraad gekozen wordt, heeft de tendens in zich diegenen die sterk absoluut denken, oververtegenwoordigd te doen zijn. Bij elke verkiezing van personen in de PvdA, krijgt men op het stembiljet even veel namen in te vullen als er plaatsen in de betreffende afvaardiging of bestuur te vergeven zijn. Absoluut denkende mensen vullen dan alleen namen in van mensen die er ongeveer net zo over denken als zij zelf, relativerende mensen proberen hun stembiljet zodanig in te vullen, dat het in hun eigen ogen een redelijke afspiegeling geeft. Daardoor raken de absoluut denkenden sterk oververtegenwoordigd, zeker wanneer de verkiezing ook nog getrapt is, zoals voor partijraad en partijbestuur. Dit verklaart het gebrek aan waardering, dat het eerste kabinet-Den Uyl vaak in de partijraad ten deel is gevallen, en het is een van de factoren waardoor het tweede kabinet-Den Uyl er niet gekomen is. Er zou wat aan te doen zijn door herziening van de interne verkiezingsprocedures in de PvdA, maar dat zou moeten gebeuren door organen die op de aangegeven wijze tot stand gekomen zijn, en het is weinig waarschijnlijk, dat die daartoe bereid zijn.

Naast het gebrek aan representativiteit van de partijraad, hebben de omstandigheden waaronder de partijraad op 25 oktober plaatsvond, een grote rol gespeeld. Maandenlang hadden de leden van de PvdA te horen gekregen, dat 8-7-1 de enige redelijke formule was voor de samenstelling van het kabinet, zonder dat aandacht geschonken werd aan het probleem dat de deelname van D'66 stelde in verband met de eerder gestelde meerderheidseis. Men was in zijn opvatting gesterkt door het ondoordachte eerste voorstel van Vrolijk en Verdam, en nog op het congres van 15 oktober had Ed van Thijn de formule 7-7-2 afgewezen in stelliger bewoordingen dan van de motie die op dat moment aan de orde was, nog wel in een rede die voor Harry van Wijnen aanleiding was hem uit te roepen tot de natuurlijke opvolger van Den Uyl (in Het Parool van 22 oktober, twee dagen voor de overeenkomst met Van Agt). Weliswaar wachtte Den Uyl zich ervoor, op datzelfde congres iets te doen waaruit zou kunnen blijken dat hij de opvatting van Van Thijn ten aanzien van de zetelverdeling deelde, en beperkte hij zich er in zijn slotrede toe erop te wijzen, dat de formatie geen maanden meer mocht duren, maar meer distantie tot Van Thijn heeft hij niet genomen. De concessie van Van Thijn was daarom te weinig voorbereid, en eiste meer manoeuvreerruimte dan binnen de smalle marges van de partijendemocratie aanwezig is.

Daarbij kwam de triomfantelijke reactie van Van Agt, die, als hij op dat moment nog samenwerking met de PvdA nastreefde, zich op dat moment voor de zoveelste keer ongeschikt getoond heeft voor de politiek, en de presentatie van het geheel in de Volkskrant, het meest gezaghebbende dagblad onder het PvdA-kader, dat sinds Linggadjati over geen akkoord zo negatief geschreven heeft - het enige wat ontbrak was een nieuw commentaar onder de titel ‘De week der schande’. Maar dat alles laat de verantwoordelijkheid van Van Thijn onverlet.

Met de meerderheidsstrategie heeft de Partij van de Arbeid niet alleen zichzelf buiten spel gezet. Ook de nagestreefde politieke vernieuwing is uiteindelijk een slechte dienst bewezen: de samenstelling van het kabinet is opnieuw het resultaat van onderhandelingen tussen de partijen na de verkiezingen, en minder dan ooit een duidelijke consequentie van de verkiezingsuitslag. Het feit, dat op een essentieel moment de beslissing van 88 indirect door de leden van de PvdA gekozen vrije-tijdspolitici in de partijraad meer gewicht in de schaal gelegd heeft dan die van 53 beroepspolitici in de Tweede-Kamerfractie, met een direct mandaat van de kiezers, kan niet serieus als een verbetering beschouwd worden.

Wie werkelijk wil, dat de samenstelling van het kabinet door de kiezers bepaald wordt, kan niet om de noodzaak van staatkundige veranderingen heen. De PvdA heeft er daarom niet juist aan gedaan, bij alles wat men geprobeerd heeft het CDA door de strot te duwen, de staatkundige hervormingen, zoals die door het eerste kabinet-Den Uyl waren voorgesteld, als afgedaan te beschouwen.