Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 55]

Begrijp me goed
J.J. Peereboom

Het komt nogal eens voor dat ik uit het veld geslagen word door iemand die in gesprek met mij een gemeenschappelijke bekende uitmaakt voor vervelend of onaangenaam, of een zak of een rotzak. Daar had ik dan niet aan gedacht. Soms had ik zelf nietsvermoedend de naam van de bekende laten vallen; en ineens ligt zijn reputatie KO tussen ons op de grond.

In enkele gevallen kan ik ongeveer vermoeden wat de argumenten zijn voor de lage waardering. Vaak zou ik alleen kunnen zeggen dat mij nooit was gebleken dat de menselijkheid van de spreker meer waard was dan die van de besprokene. Wat veroordeel jij precies in de arme besprokene, en wat zie je in jezelf dat daartegen afsteekt? - zou ik wel willen vragen, maar er komt zelden iets van zo'n onderzoek. Je mag er niet aan denken dat alle grieven en bezwaren die de mensen tegen elkaar hebben bij hun naam genoemd zouden moeten worden. Niemand heeft daar de tijd voor.

Er blijft onzekerheid niet alleen over wat iemand tegen iemand heeft; ook over zijn vertrouwen dat ik zijn antipathie deel, of tenminste begrijp. Als ik het in het algemeen overweeg denk ik gewoonlijk dat de veroordeelde zich waarschijnlijk heeft doen kennen als een draaier. Hij heeft tegen A. gezegd: ik ben het met je eens dat B. niet te vertrouwen is en dat wij ons niet met hem moeten encanailleren. Vervolgens is hij bij herhaling in gemoedelijk gesprek met B. gezien; waarschijnlijk heeft hij B. verteld wat A. van hem gezegd had, hoewel hij dat ontkende toen A. hem ervan beschuldigde; maar C. heeft het gehoord, en die zou zulke dingen niet verzinnen. Een onzindelijke wereld, en onze veroordeelde is er een typische vertegenwoordiger van.

Toch zijn er aardige draaiers. Of iemands draaien onvergeeflijk is hangt minder af van wat hij doet dan van de manier waarop hij bekeken wordt. Bijna niemand is zo gek of zo puur dat hij hetzelfde oordeel over een karakter uitspreekt tegen een buitenstaander en tegen de betrokkene. Soms maakt een draaier het te bont, maar het is moeilijk om dat te beoordelen, en hoort nooit gedaan te worden in een verhitte stemming. Bovendien, zelfs een draaier die het bont maakt kan deugden hebben: belangstellend en toegankelijk zijn misschien, of heel intelligent zodat de wereld in zijn gezelschap rijker lijkt aan betekenissen dan anders. Om zijn toegankelijkheid en intelligentie nietig te verklaren op grond van zijn draaierij lijkt mij het wegspoelen van het kind met het badwater.

Het kan zijn dat de veroordeelde geen draaier is maar een tiran, die zijn opinies en voorkeuren oplegt aan zijn naasten en omgeving. Hij heeft altijd twee of drie feiten te citeren om zijn visie te staven, op de cultuur of de economie of de toekomst; als er feiten ingebracht worden die een andere visie lijken te rechtvaardigen windt hij zich op, en krijgt zijn zin omdat het gezelschap de goede stemming niet wil bederven. Als hij met een paar mensen op stap gaat moet altijd zijn programma gevolgd worden; op het ogenblik dat het hem uitkomt moet er geluncht worden, of geroeid, of bier gedronken. Tirannen klinken iets minder verwerpelijk dan draaiers, maar zijn naar mijn smaak erger. Ik zou liever een tiran zien sterven dan een draaier; toch moet toegegeven worden dat er tirannen zijn met een aardig gevoel voor humor, en ook met een schappelijke, humane, liberal visie op de samenleving. Als iemand dan in zo'n man alleen de tirannie telt en hem dus verwerpt is dat begrijpelijk, maar het is niet een beter standpunt dan het tegenovergestelde.

Misschien is de veroordeelde evenmin tiran als draaier: hij kan een vleier zijn. Het ergste is dan niet de primaire vleierij, zijn manier van bekwaamheden en charmes aanwijzen bij mensen die daar niet van terug hebben en liever gewoon stug doen. Het ergste is de manier waarop hij zichzelf in de aandacht dringt met voorbarige toespelingen op wederzijds begrip en vriendschap, met als stok achter de deur dat gebrek aan respons op zijn tegemoetkoming het teken

[p. 56]

is van een beklemde of kille natuur.

Al is de vleier in actie geen verkwikkend gezelschap, zijn andere kanten zijn misschien heel mooi. Hij kan wel - zulke verhoudingen komen voor - bescheidener en genereuzer en scherpzinniger en sterker zijn dan degenen die hem veroordelen. Hij kan best meer waard zijn dan u of ik, of dan een van ons beiden.

Zo is er haast niemand die in een woordomdraai veroordeeld kan worden. Misschien als iemand de karakteristieken van de draaier, de tiran en de vleier in zijn persoon verenigde, dat dan ieder beroep op compenserende deugden vergeefs zou zijn. Misschien toch nog steeds niet. Zoveel onvoordelige eigenschappen samen in een man zouden bewondering afdwingen. Je zou je ogen niet van hem af kunnen houden terwijl hij het leven om hem heen verziekte. Er zou geen gevaar bestaan van teleurstelling, want iedereen zou van het begin af aan merken wat er voor vlees in de kuip lag; en het minste wat voor zo iemand gezegd moet worden is dat hij altijd weer nieuwe verhalen oplevert om door te vertellen.

Het zou geen zin hebben op grond van deze redenering te verlangen dat wij ophouden met het veroordelen van onze medemensen. Iedereen is betrokken in de rusteloze harde rivaliteit van de samenleving, en wij moeten elkaar dwars zitten, op losse gronden als wij geen betere hebben. Alleen schijnheilige politici en opvoeders proberen ons sinds enige tijd te overreden om onze geldingsdrang op te geven; aangezien zij tegelijk het bewijs leveren dat zij die leer niet op zichzelf toepassen zal niemand er inlopen.

Het recht om elkaar te veroordelen kan je de mensen niet ontnemen zonder hun hersens te spoelen. Bij normale geestelijke gezondheid kunnen wij er niet buiten. Op straat en in cafés en winkels vinden de meeste onbekenden geen genade in onze ogen. Hun gezichten, houdingen, stemmen, kleren en partners bevallen ons zelden; daarbij komt de indruk dat zij niets beter te doen weten dan ons in de weg zitten, al is het maar met een achterdochtige oogopslag. Ook zij veroordelen ons, dat is aan ze te zien. Overal schieten de schichten van afkeuring heen en weer. Als wij ze niet alleen konden opmerken maar ook voelen zouden de au's niet van de lucht zijn.

Binnen in de huizen zitten dezelfde mensen intussen aanmerkingen te maken op hun familieleden en vrienden, die er soms iets van mogen horen, maar natuurlijk lang niet alles. Geen wonder dat het niet altijd bij te houden is wie er net weer bezwaar heeft tegen wie, of net weer niet. Erger nog, het vereist inspanning om op het gewenste ogenblik meteen te bedenken met wie wij zelf niet zo goed zijn als anders, en waarom dan.

De hele dag knetteren de veroordelingen van mens tot mens, nu en dan onderbroken door een opwelling van goedkeuring of genegenheid die de spanning verbreekt. Wie het wil veranderen zou de mens van de grond af aan opnieuw moeten opbouwen. Dat kan nog niet, en in afwachting is het nuttig om in te zien hoe beperkt deze menselijke functie in haar uitwerking is. Wanneer wij onze veroordelingen richten op cultuurvormen: op socialisme of liberalisme, op voetballen of moderne kunst, kunnen wij een maatstaf opgeven bij onze kritiek. Het wordt gewoonlijk slordig gedaan, maar de criteria bestaan en zijn bekend: ik vind dat de beschaving zus en zo zou moeten zijn, en daarom veroordeel ik dit en dat want het gaat de verkeerde kant op.

Zulke maatstaven bestaan niet voor individueel gedrag, behalve voor een paar extreme vormen van geweldpleging. Zij kunnen wel opgeroepen worden in onze verbeelding, maar geen stand houden in de werkelijkheid. Wij mogen geen eisen stellen aan de mensen; zij hoeven aan geen voorwaarden te voldoen om als leden van de maatschappij mee te tellen. Hoeveel gebreken en ondeugden ik ook aan de dag leg, en hoe voortreffelijk u ook bent, wij zijn elkaars gelijken. Als iemand iets aan zichzelf moest veranderen, dan zou u dat zijn, liever dan dat u elitaire praatjes staat te verkopen. Ik met al mijn tekorten ben een gewone jongen, en ik hoef mij door u niets te laten zeggen.

Dat deze ijzeren wet overal in de maatschappij in acht wordt genomen zou teveel gezegd zijn. Er zijn altijd mensen die eisen stellen aan zichzelf en anderen met een objectieve pretentie die in hun omgeving door enkelen wel aanvaard wordt. Wat zij ook niet hebben zijn eisen die in het algemeen door de mondige samenleving, hoewel misschien niet goedgekeurd, toch voor volwaardig aangezien worden. De mondige samenleving windt zich op over sommige levensomstandigheden, en verlangt verbetering of vervanging van de maatschappij; zij zegt nooit dat iemand iets aan zichzelf moet doen. Een middelbare scholier die ontevreden is over zichzelf en de ambitie ondervindt om zijn natuur bij te werken (bij jongeren komt dat wel eens voor) zal tevergeefs naar een aanvaardbaar doel zoeken. Als hij de hele wereld wil verbeteren is hij dadelijk opgenomen in de gemeenschap; als hij zichzelf wil verbeteren lijkt hij een excentrieke

[p. 57]

poseur. Of hij eerlijker wil worden, of gevoeliger, of flinker, of ijveriger, of meer begrip wil ontwikkelen of meer concentratie, het klinkt allemaal even onzinnig. Het zou hem kwalijk genomen worden als hij in een van die richtingen zichzelf boven zijn gelijken probeerde te verheffen. Hij hoort te zijn zoals hij al is.

Wij kunnen geen eisen stellen aan de mensen individueel: maar dan hebben wij ook geen objectieve criteria om iemand mee te veroordelen. Wij kunnen alleen zeggen dat iemand ons niet bevalt, of verveelt, of van weerzin vervult. Dat hij op andere mensen dezelfde uitwerking heeft komt wel eens voor. Meestal ligt het anders. Wij kunnen dan bewijzen aanvoeren dat hij een draaier, een tiran en een vleier is, en met enig recht het objectieve gelijk opeisen; maar het blijft een beperkt gelijk, want de waardenschaal ontbreekt waaraan de ernst van verschillende ondeugden gemeten kan worden, zodat het toch aan ieder van ons wordt overgelaten om uit te maken wat wij er toevallig van vinden.

Ik wou daarom voorstellen de resten van objectieve pretentie in ons mensoordeel geheel en al op te ruimen. Het heeft geen zin om mij te vragen of ik A. niet ook een onaangenaam mens of een zak vind. Ik begrijp niet wat daarmee bedoeld wordt, evenmin als ik een inhoud weet voor het tegenovergestelde: A. is een sympathieke man. Voorzover ik de inhoud van dat woord kan schatten betekent het dat A. ongeveer zegt wat je hoort te zeggen in de demi-monde intellectuel, met ernst en spot verdeeld volgens de mode van het seizoen. Ik vind dat toevallig een onuitstaanbare manier van denken, zodat voor mij een sympathiek mens hetzelfde betekent als een rotzak.

Uit die begripsverwarring kunnen wij ons het best redden door alleen aan het subjectieve oordeel geloof te hechten. De zwaksten onder ons, die bepaald steun nodig hebben in hun waardering, kunnen zich blijven bedienen van oneigenlijke hulpmiddelen zoals of iemand van hun politieke richting is, of van hun godsdienst, of van hun club. Voor vele anderen moet het een opluchting zijn om niet meer overvallen te worden met ondoorgrondelijke opinies over niet erg duidelijk kenbare mensen. Ze zijn wel eens gezellig en vertrouwelijk bedoeld, maar ze werken in de praktijk van het sociale verkeer als verlammende injecties. Iemand die eenmaal gekwalificeerd is wordt niet meer besproken en onderzocht. Inzicht is verder onnodig. De vreemdeling is nu ingedeeld, en ontstegen aan de onzekerheid van de concrete gegevens; hij zweeft geëerd of gesmaad tussen de abstracties.

Pas als wij ons over de abstracties heen-

[p. 58]

zetten kunnen wij ons ongegeneerd bezighouden met de onvoorzienbare mélanges waartoe de onuitstaanbare en uitstaanbare elementen zich in verschillende mensen verenigen. Het mooie is dan dat wij op den duur waarschijnlijk niet een grondig, maar tenminste een algemeen ontwikkeld begrip krijgen van de menselijke natuur. Sommige mensbeschouwers willen van begrijpen niet weten, omdat zij menen dat het betekent alles vergeven en lief vinden. Wie zich ooit in ernst moeite geeft om mensen te begrijpen weet dat het heel anders uitpakt. Er komen verbazende monsters aan het licht, gedreven door onontwarbare behoeftes aan succes en genot en gemak en inspanning en afstraffing. Onder een bepaalde gezichtshoek is het allemaal vergeeflijk: de mensen hebben zichzelf niet gemaakt. Dat het ooit lief wordt, behalve als wij het omhulsel ervan begeren, lijkt mij onwaarschijnlijk. In sommige combinaties werkt het beter op mij dan in andere, dat is alles wat ervan te zeggen valt.

Als ik mij de mensheid probeer voor te stellen, de onafzienbare menigte der millioenen met vooraan de enkele die ik ken, lijkt niemand op de droge goedwillende types die op de televisie zitten te betreuren dat er nog altijd onrecht voorkomt. Mijn mensheid vertoont niets dan schelmenkoppen. Dat betekent niet dat zij allemaal uitsluitend kwaad in den zin hebben; het geeft alleen aan dat zij geen van allen passen in de vrome patronen van fatsoen, verantwoordelijkheidszin en sociaal gevoel. Sommigen vertonen onregelmatigheden die mij aardig lijken; anderen zien er gevaarlijk uit, en ik merk op dat ze conclaafjes vormen waarvan mij niets goeds te wachten staat.

Zeker weet ik het niet. Het is waar dat als er meer aan begrip gedaan moet worden ikzelf wel eens een begin mag maken. Treedt dan naar voren, gij bekenden van de eerste rij, en laat mij U de tekenen van mijn belangstelling toedienen!

Van degenen die opvallen wil ik niet nalaten U te noemen, verbeeldingskrachtige R., die onlangs anderhalf uur lang op grond van geheime grieven probeerde mij het gesprek uit te pesten, nog geen veertien dagen nadat ik U in een droom Uw dagelijkse milde masker had zien afwerpen en mij met een mes bedreigen.

Wellicht zou het jammer zijn als ik U niet in het vizier nam, hooggeleerde W., altijd onverschillig en afwijzend in de omgang behalve met hardnekkige lastige mensen, tegen wie U tenslotte vriendelijk wordt.

Evenmin wil ik U onopgemerkt laten, slissende K., die nooit met Uw gezellige echtgenoot getrouwd zoudt zijn als hij vijftien jaar geleden mijn raad aanvaard had, en die hem nu verlaten hebt zonder te beseffen dat hij het enige aardige aan U was.

En hoe zou ik mij voelen als ik U oversloeg, onverzettelijke L., die na een blijmoedige jeugd opgesloten leek in een norse letterlijkheid, maar U daaruit bevrijd hebt in een evenwichtige middelbare leeftijd, zodat ik verwonderd opmerk hoe U, hoewel net als iedereen niets veranderd, toch niet dezelfde gebleven bent.

Nog onvoldaner zou ik zijn als ik U vergeten leek te hebben, lieve J., die mij uit een slecht humeur soms zo onpersoonlijk aankijkt als een ambtenaar achter een loket, maar die ik niet kan begroeten, laat staan op de ene en de andere wang kussen, zonder de omstanders te vergeten.

Liever, maar toch ook ongaarne, zou ik U uitvlakken, wijdbelezen S., die gewoon bent zakelijke gesprekjes uit te rekken tot geanimeerde conversaties waarin ik soms even uit mijn rol van anoniem toehoorder val, zodat ik ontsteld ben als ik later merk dat mij geen identiteit is toegekend.

Het zou helemaal niet aangaan als ik U negeerde, welbespraakte N., die tegelijk de rollen van slapeloze intellectueel en van lief meisje heeft willen uitwerken, en woedend bent op de Natuur die te conventioneel is om dat toe te staan.

En hoe zou ik rust kunnen vinden als U niet in de overwegingen betrokken waart, hooggeleerde M., met wie ik wel enkele smaken gemeen heb, maar niets om het wonder te verklaren dat ik in het gesprek met U niet meer gevaar van misverstand loop dan met mijzelf?

En dan staan er nog allerlei anderen, meer dan ik beseft had, met vele jaren werk voor mijn hakkelend begripsvermogen. Ik vrees dat de tijd te kort zal zijn; maar er is al iets gewonnen wanneer wij elkaar tenminste niet afdoen met stopwoorden.

Misschien vindt u het anders. Het zou mij niet verwonderen als er lezers zijn die zeggen, wat moet ik met die miezerige mensbeeldjes terwijl ik vervuld ben van beginselen die ons eindelijk uit onze kleinheid zullen opheffen? Geachte lezer, doe het dan beter; maar kom liever niet aan met uw principes. Die interesseren niemand. Wereldverbeteraars gaan tegenwoordig dertien in een dozijn. Daarentegen ontmoet ik haast nooit iemand die een karaktertrek onder woorden kan brengen van een van de mensen die in die verbeterde wereld zullen moeten wonen.

Dat stemt, zoals ze vroeger zeiden, tot nadenken.