Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 11]

Over de klacht van een oud Nieuw-Linkser
W. Drees Sr

Van het geschrift Tien over rood, dat ruim tien jaar geleden verscheen en dat de eerste stoot gaf tot de verandering in de verhoudingen binnen de Partij van de Arbeid, die onder de invloed van Nieuw Links is tot stand gekomen, is de eindredactie in hoofdzaak verzorgd door Van den Doel en Han Lammers.

Laatstgenoemde vermeldt dit in het interview dat Mark Kranenburg met hem had en dat in De Nieuwe Linie van 11 mei is weergegeven. Na Van den Doel over wiens biecht ik schreef in het nummer van dit maandblad van januari van dit jaar, heeft nu ook Lammers een nabetrachting gegeven. Het is geen biecht, wel een klacht. Terwijl in de jaren zestig de eis van meer democratie opgeld deed, is naar zijn mening de parlementaire democratie ernstig geschaad.

De concrete eisen van Nieuw Links

Lammers treedt niet in beschouwingen over de doeleinden, die verborgen werden gehouden achter wat gepubliceerd werd. Interessant echter is hoe kritisch hij staat tegenover de geestesgesteldheid in de Partij van de Arbeid en in de politieke verhoudingen in het algemeen, een geestesgesteldheid, die het resultaat is van een ontwikkeling, waartoe de beweging, waarvan hij een der voornaamste leiders was, zoveel heeft bijgedragen. Die ontwikkeling is van belang, niet het program van concrete eisen van Nieuw Links.

Over de eis bijvoorbeeld, dat Nederland een republiek zou worden als het koningschap van Juliana een eind neemt, een punt, dat, als het ernstig was genomen, in het middelpunt van de belangstelling zou hebben gestaan, is het stilzwijgen gevallen. Loonbeheersing, ook allerminst een geringe zaak, was, zoals Lammers bevestigt, een wens van Van den Doel, waarvoor Lammers niet voelde, wat hem niet belette er zijn naam onder te zetten.

Ook de opvallende eis, dat het successierecht boven de f 100.000 op 99% zou worden gebracht, heeft geen andere rol gespeeld dan op het papier van Tien over Rood. Zo is er meer.

Lammers noemt als één van de punten, die tenslotte zouden zijn verwezenlijkt, de eis van een minimumprogram vóór de verkiezingen. Nieuw Links formuleerde dat aldus: daarvan zou niet mogen worden afgeweken, dus daarover kon ook na de verkiezingen niet meer worden onderhandeld. In wezen heeft de PvdA dit standpunt, dat men aanvankelijk overnam ten opzichte van ‘Keerpunt 72’, in 1973 moeten prijsgeven. Men heeft onder leiding van Burger langdurig onderhandeld, al mocht het die naam niet hebben. Wat niet mocht worden aangetast, heeft men aangepast. En ditmaal heeft men bij het onlangs door mij besproken regeerakkoord, uitdrukkelijk vastgesteld, dat het voor bespreking vatbaar zal zijn.

Het eerste punt op het program van Tien over Rood luidde: ‘De PvdA neemt slechts deel aan de regering als vast staat, dat de ontwikkelingshulp in 1970 twee procent bedraagt’. Men neemt sinds jaren deel aan de regering en wil dat opnieuw doen, terwijl zelfs voor 1978 dit percentage niet wordt geëist.

De wens zelf was niet nieuw. Hij was reeds door Den Uyl bepleit, die daarbij echter stelde dat men dan ook bij binnenlandse eisen beperking moest betrachten. Tot dit laatste is men allerminst geneigd geweest. De formulering echter in Tien over Rood wordt duidelijk nu we van Van den Doel weten, dat het doel van Nieuw Links was niet in de regering te komen, voordat ‘de oude garde’ was weggewerkt. Vandaar een eis, waarvan men niet verwachtte dat hij zou worden ingewilligd en die men niet meer stelde toen men mee ging regeren.

Een overzicht van het geheel der eisen is niet indrukwekkend. Naast de spectaculaire missers ging het om punten zonder wezenlijke betekenis omdat men verlangde wat al bestond of wat reeds tot het beleid van de PvdA behoorde.

De D.D.R.

Er was één uitzondering en juist die blijkt

[p. 12]

door Lammers als beslissend te zijn gezien. ‘Erkenning van de D.D.R.’ zo zegt hij, ‘was indertijd het gezicht van Nieuw Links’. Dat maakte het niet tot een aantrekkelijk gezicht, achteraf zelfs niet voor de mederedacteur Van den Doel, die, zoals ik in mijn meergenoemde artikel opmerkte, Lammers zijn sympathie voor de D.D.R. verweet. Waarom verzette in 1966 de partijleiding zich tegen aanvaarding van dit punt (waarbij overigens ook erkenning van de Vietcong werd geëist, die geen staat was, maar een communistische opstand)? Waarom was de erkenning van Oost-Duitsland een vraagstuk van nationaal en internationaal belang, waartegenover niet alleen de PvdA, maar regering en parlement een ander standpunt innamen dan ten aanzien van andere communistische Oostbloklanden? Het ging om onze verhouding tot West-Duitsland. Nederland was bondgenoot van West-Duitsland in de Europese Gemeenschap en de Navo; de PvdA was met de West-Duitse S.P.D. verbonden in de Socialistische Internationale en in de Europese socialistische parlementaire fractie. We wisten, dat de Duitse sociaal-democratie, hoe kritisch ze ook gestemd was tegenover de D.D.R., de noodzaak inzag tot een dragelijker verhouding te komen en dat ze bereid was tot een overleg, dat tenslotte tot erkenning zou moeten leiden. Het lag niet op de weg van Nederland, noch van de PvdA, West-Duitsland voor te zijn en daarmee het overleg eerder moeilijker dan gemakkelijker te maken. Wat we in redelijkheid konden doen, was de kwestie bespreken met de West-Duitse socialistische partij, niet over haar heen lopen. Dat was een normale eis van behoorlijk internationaal gedrag. Nieuw Links echter had haast en Lammers was een van de drijvers. Hij had reeds eerder blijk gegeven van zijn sympathie voor Oost-Duitsland dat hij had bezocht. Ik zou geen behoefte hebben gehad hieraan te herinneren, nu Lammers zich zo sterk uitspreekt voor de parlementaire democratie, als hij niet nu nog de houding tegenover de D.D.R. als het meest karakteristieke element in de voorstellen van Nieuw Links had aangeduid.

Nog altijd trouwens bestaat bij een deel van de vroegere Nieuw Linksen een beschouwing over het communisme als een progressieve beweging, waartegenover men met een zeker begrip moet staan, een begrip dat er zelfs toe heeft geleid dat we ontwikkelingshulp verlenen aan Cuba en dat zelfs zijn blijven doen nadat het een leger over de Atlantische Oceaan stuurde om in Angola een communistische dictatuur te vestigen. Indirect verlenen we zo daaraan een bescheiden bijdrage.

De kwestie van de erkenning van Oost-Duitsland heeft haar natuurlijke oplossing gevonden, toen West-Duitsland onder overwegend socialistische leiding tot een regeling van de verhoudingen met Oost-Duitsland kwam.

De parlementaire democratie

Wanneer het zin heeft nog eens bij de geschiedenis van Nieuw Links stil te staan, is het niet om het program, al blijft het laatst besproken punt belangrijk om de strekking ervan, maar om de gevolgen van haar agitatie, die overigens samenging met andere tendensen en bewegingen, die eveneens in de jaren zestig opkwamen. Nieuw Links is intussen het belangrijkste geweest, omdat het het overwicht verkreeg in congres, partijraad en verscheidene gewestelijke raden en in het partijbestuur van de PvdA. Eén van de gevolgen is de schade, toegebracht aan onze parlementaire democratie, die Lammers nu zo betreurt. Wel zegt hij dat Nieuw Links indertijd versterking van het parlement als een van de eerste prioriteiten stelde, maar anderzijds erkent hij dat hij sinds 1970 steeds meer voor een volwaardige parlementaire democratie is gaan gevoelen. In de praktijk was Nieuw Links er op uit de ministers en het parlement zo weinig mogelijk zelfstandigheid te laten. Men bepleitte een democratie, waarbij de ‘basis’ zich sterk zou kunnen doen gelden. Lammers heeft dat ondervonden toen hij als wethouder van Amsterdam te maken had met gewestelijke vergaderingen, die zoveel mogelijk bevoegdheden van wethouders en raadsleden naar zich toe trachtten te trekken. Nu, pleitend voor een volwaardige parlementaire democratie, komt Lammers op voor zelfstandigheid van ministers, natuurlijk verantwoordelijk aan het parlement, en van de leden van het parlement. Anders gaan steeds meer, zo betoogt hij, de pressiegroepen invloed uitoefenen.

Het parlement is de afgelopen tien jaar zijns inziens ‘alleen maar verzwakt’. Hij ziet niet hoe men het proces zou moeten stuiten. Informele politieke besluitvorming is voor sommigen prettig, omdat men zich dan kan onttrekken aan zijn verantwoordingsplicht. ‘De door de bevolking gekozen organen zouden wat meer op hun strepen moeten gaan staan’. Dit geldt, blijkens zijn beschouwing, zowel voor de volksvertegenwoordiging in land, provincie en gemeente als voor de bestuurders, de ministers en wethouders. Het partijbestuur van de PvdA

[p. 13]

mengt zich te zeer in zaken van de ministers.

Het is allemaal juist en deze ontwikkeling heeft de besluitvaardigheid der verantwoordelijke organen vaak ernstig verzwakt. Dit is echter het soort democratie, dat vooral in de jaren zestig op gang werd gebracht. Het is althans een van de uitlopers ervan. Men richtte zich niet op een volwaardige parlementaire democratie, zoals Lammers die nu voorstaat, maar op ‘participatie-democratie’ om te spreken met Ed. van Thijn, de voorzitter van de Tweede Kamer-fractie van de PvdA. In het meinummer van Socialisme en democratie geeft hij een beschouwing over ‘Democratisering van het bestuur’, die een geheel andere geest ademt dan het interview van Lammers.

Hij wilde verandering in ons staatsrechtelijke bestel, maar voor hem is het niet de bestuurder, maar de burger, die nog niet tot zijn recht komt. Deze moet zich in heel ons maatschappelijke en staatkundige leven kunnen doen gelden. Hoe moeilijk dit is, gegeven de ingewikkeldheid der verhoudingen, ziet hij overigens wel.

Welke invloed het in de Partij van de Arbeid heeft gehad dat men er naar streeft de leden via steeds langer en ingewikkelder wordende programs en ook incidentele besluiten over alles wat zich in de politiek kan voordoen mee te doen beslissen, komt in de beschouwingen van Lammers goed tot uiting. Als hij er kritisch over spreekt wie nu in de Partij van de Arbeid het heft in handen hebben en ook meer dan hij verantwoord acht parlement en ministers willen beïnvloeden, is het of men professor Daalder hoort. Lammers gebruikt weliswaar niet de term ‘nieuwe vrijgestelden’, maar met de ‘nieuwe middengroep’, in de eerste plaats bestaande uit studenten, die de vergaderingen beheersen, is in wezen hetzelfde bedoeld.

En de arbeiders? Lammers antwoordt op een vraag: ‘In de beginjaren van Nieuw Links kwamen er nog wel arbeiders naar de vergaderingen, maar naarmate in de afdelingen een meer intellectuele groep het steeds meer te zeggen had, is het aantal arbeiders afgenomen’.

In Socialisme en democratie van januari van dit jaar werd reeds geconstateerd dat in partijcongressen, partijraden enz. ‘amper nog een arbeider te ontdekken is’. Arbeiders stemmen in grote getale op de PvdA, maar hebben bijna geen bemoeiing meer met de opstelling van de programs en andere besluiten. Ook vroeger was de invloed van anderen dan handarbeiders groot, bijvoorbeeld van onderwijzers en ambtenaren. De toestand was echter toch anders dan nu. De beslissingen komen nu vooral te liggen bij jongeren, met idealen en ambities, maar zonder ervaring. De pretentie dat men over alles mee moet kunnen beslissen, is er vaak te groter om.

Het is deze, vooral door Nieuw Links in beweging gebrachte categorie, die de uiterste democratie eist, maar de doelmatige werking van een parlementaire democratie vaak belemmert. Daarbij doen zich ook de gevolgen voor van de niet door Lammers besproken polarisatie, de toespitsing van de tegenstellingen tussen de partijen, die evenzeer een element is geweest in het optreden van Nieuw Links.