Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 26]

Adagio en niet zo krampachtig
Anne Marie Baart

De nieuwe pianolerares was niet jong meer, maar ook nog niet oud, haar leeftijd was moeilijk te schatten. Ik staarde naar haar, behalve als ik dacht dat ze opzij zou kijken, dan deed ik of ik aandachtig zat te luisteren. Haar vingers zonder één enkele ring gleden soepel over de toetsen. ‘Zo zou deze passage ook kunnen klinken,’ zei ze toen het stuk uit was. Ze stond op ten teken dat ze weer op de stoel waar ik zat plaats wilde nemen. Ik schoof achter haar langs terug naar de pianokruk. Daarbij stootte ik met m'n arm per ongeluk tegen haar plooirok. Tot m'n schrik bemerkte ik, dat wat eronder zat niet egaal hard aanvoelde zoals bij m'n moeder, maar dat het zacht en bibberig meegaf. Ze draagt geen corset, wist ik ineens, en bij die gedachte bloosde ik.

‘Hindert niet, we proberen het gewoon opnieuw,’ zei ze kennelijk in de veronderstelling dat ik zo'n kleur had vanwege de aangebrachte correcties in m'n pianospel.

Ik was blij toen die eerste les er eindelijk opzat. Ze bracht me naar de gang, waar ik m'n jas van de kapstok greep. ‘Tot volgende week,’ zei ze in de deuropening. Ze keek erbij alsof we heel ergens anders stonden dan in ons dorp in een saaie rijtjeshuizenbuurt.

‘Een hoela,’ zei ik tegen m'n vriendje Jonas, toen die vroeg hoe de nieuwe lerares was. Jonas knikte wijs. Hij was nog maar pas elf, bijna een jaar jonger dan ik, maar we trokken samen op alsof we allebei jongens waren en even oud. Hoewel we geen van tweeën zouden kunnen zeggen wat een hoela precies betekende, en of het een bestaand woord was dan wel eentje van eigen vinding, wist hij direct wat ik bedoelde. Hij had een tante die zo was, die altijd vroeg in welke klas je zat zonder verder naar je te luisteren als je antwoord gaf. De vrouw van de banketbakker was zo en trouwens de banketbakker zelf ook een beetje. En in het kippenhok van onze buurman een hen die kon rondstappen alsof het hok van haar alléén was. En dan nu dus juffrouw Insinger.

Dat ze geen corset droeg, vertelde ik er maar niet bij. Jonas zou waarschijnlijk niet weten wat dat betekende en bovendien was ik niet echt zeker van m'n ontdekking. De stof van haar plooirok had alles voor het oog verborgen, er was slechts die bibberige gewaarwording geweest toen ik achter haar langs liep.

De volgende les vergat ik erop te letten, omdat er iets anders gebeurde. Ze liet me een sonatine spelen van Clementi, één van de favoriete componisten van mijn vroegere leraar, maar dat wist zij natuurlijk niet.

‘Je speelt het te braaf, te ingehouden,’ zei ze toen ik ermee klaar was. ‘Laten we nu eens helemaal opnieuw beginnen.’

M'n handen leken geen deel te hebben aan het notenschrift op de piano, noch aan de klanken die ik in m'n hoofd hoorde. Vanuit m'n ooghoeken kon ik zien, hoe zij gespannen voorover op haar stoel zat te luisteren alsof haar leven ervan afhing. ‘Stop!’ riep ze ineens. ‘Wat staat erboven?’

‘Adagio,’ las ik gehoorzaam voor.

‘Spéél het dan ook adagio. En niet zo krampachtig.’

Ik moest denken aan de oude leraar, door wie ik nooit op zo'n abrupte manier was onderbroken. Hij had altijd naar een mengsel van haarlotion en zware tabak geroken en was de vriendelijkheid zelve geweest. Ik wist niet of hij dood was of dat hij nog leefde. Het heette, dat hij verhuisd was naar een rijkgeworden familielid aan de overkant van het water.

‘Hou vast die stemming, goed zo. En nu nog een keer van voren af aan,’ zei juffrouw Insinger.

Toen ik in de laan tussen de hoge beuken naar huis fietste over een pad vol afgevallen bladeren, had ik werkelijk medelijden met mezelf, dat ik zo'n akelige pianolerares had en dat het herfst was en dat de bladeren zo naargeestig ritselden. Zelfs de verdwijning van de ander leek op dat moment juffrouw Insingers schuld.

Het werd winter en geleidelijk aan veranderde er iets in onze omgang, misschien te beginnen vanaf dat de schuifdeuren dichtgingen, waardoor er een zekere intimiteit ontstond. Van de oude pianoleraar z'n huishoudster had ik wel eens een stukje boterkoek gekregen of een babbelaar uit een vrolijk beschilderd trommeltje. Van juffrouw Insinger kreeg ik nooit zoiets. Het enige wat zij gaf was commentaar.

‘Méér temperament, vergéét nou even de techniek,’ viel ze op een keer tegen me uit.

[p. 27]

Ik voelde me ter plaatse diep beledigd, maar toen ik thuis was dacht ik nog eens over haar opmerking en plotseling vond ik, dat ze gelijk had. Voor het eerst begon ik over mezelf na te denken. En als ik nu een melodietje van Mozart neuriede, zag ik daarbij de gestalte van juffrouw Insinger in haar kamer met de ouderwetse schuifdeuren, de gezellige cretonnen stoelbedekking en de kachel die roodgloeiend stond.

Mozart scheen haar lievelingscomponist te zijn. Ze liet me tenminste veel van z'n rondo's en menuetten instuderen en ze kon ook boeiend over hem vertellen, niet het bekende verhaal dat hij een wonderkind was, maar over z'n latere Sturm und Drangperiode. Ze legde me uit wat dit was en ik stelde me er iets bij voor als het gedrag van Gérard, die een frietkraam had waar hij soms verschrikkelijk stond te vloeken en van wie verteld werd dat hij op maanloze nachten meehielp om koeien de grens over te smokkelen. Toen ze me daarna een moeilijk rondo liet spelen, deed ik extra m'n best. Ik dacht werkelijk dat ik de muziek in m'n vingers had, tot ze ineens riep: ‘Hoho, je raffelt het af, of je moeder je geroepen heeft voor het avondeten’. Ik was niet eens meer beledigd. Juffrouw Insinger had gelijk in wat ze zei; het was alsof ze precies begreep hoe het bij ons thuis toeging. Toen ik die middag van haar wegfietste, vroor het hard. De lucht was koud en geel van de aankomende schemering. Ik hoorde de andere kinderen schaatsen op de kreek achter de glasfabriek, maar het deerde me niet dat zij gezamenlijk pret hadden. Verwarmd door een innerlijke gloed fietste ik in m'n eentje naar huis.

En toen was het bijna ongemerkt lente. Juffrouw Insinger was een beetje afwezig geworden en ik had het druk met m'n toelatingsexamen voor de middelbare school, waar we met een kleine, geselecteerde groep door de bovenmeester voor werden klaargestoomd. In die tijd begonnen er vreemde geruchten over juffrouw Insinger de ronde te doen. Trudi Meeuwsen, het dikste meisje uit m'n klas, die op ondoorgrondelijke wijze altijd zoveel informatie over de volwassenen had, kwam als eerste met de beschuldiging:

‘Jouw pianojuf hèt een vrijer die uit Holland komt, net as jouw ouders,’ zei ze.

Op een of andere manier betrok ze mij daardoor bij de misdaad. Alle kinderen waren stil van angst en ontzag. Maar ik geloofde haar niet. Ze was vast jaloers op mij, omdat ze bij haar thuis geen piano hadden, dacht ik. En misschien ook wel omdat zij door de meester niet bij ons groepje was ingedeeld.

Tot m'n ontsteltenis hoorde ik meerdere mensen in de winkels of op straat over juffrouw Insinger praten en op een loomwarme zaterdagmiddag toen ik bij m'n vriendje Jonas aan het spelen was in hun van insekten gonzende tuin begon die er zelfs over: ‘Een vrijer uit Holland, echt iets voor

[p. 28]

zo'n hoela!’ riep hij lachend naar mij omdat hij dacht dat ik hem bij zou vallen. Ik werd zo kwaad, dat ik niet wist wat me overkwam. Ik liet m'n beide vuisten op hem neerkomen, zodat hij z'n dunne, witte nekje met z'n armen moest beschermen en om hulp begon te schreeuwen. Tenslotte rende ik van hem weg naar het achtereinde van de tuin. Daar ging ik op de grond tegen de stalmuur zitten. De bakstenen waar ik met m'n rug tegenaan leunde waren begroeid met fluwelig mos, dat verwarmd door de zon heel veilig aanvoelde. Ik wou dat er nooit iets gebeurde, dacht ik. God in de Hemel, laat er nooit iets gebeuren!

Hoewel ik wist dat God voor ons niet bestond zoals voor andere kinderen die op zondag met hun ouders naar de kerk gingen, geloofde ik op dat moment toch sterk in Hem. Het was alsof Hij overal was: in het ritselen van de bladeren van de appelboom, het trillende gezang van een merel, het geschoffel aan de andere kant van de muur waar de tuinman bezig was, maar vooral in het zachte mos waar ik met m'n rug tegenaan zat. Ik weet niet hoe lang ik daar gezeten heb. M'n benen en m'n hele wervelkolom waren verstijfd, toen ze me vonden. 's Avonds had ik koorts, die een paar dagen duurde.

De volgende woensdag merkte ik niets bijzonders aan juffrouw Insinger en ook de keren daarop niet. Onze sessies hadden dezelfde intensiteit als voorheen, ze leerde me veel en maakte steeds opmerkingen die me troffen.

‘De tegenmelodie is minstens zo belangrijk,’ zei ze. ‘Voel het aan. Speel het.’

Soms gebrukte ze termen die ik niet kende, maar die ik op een ander niveau begreep. Ze had het dan over de wind in de bomen, of over een vaaggebleven gebeurtenis die ik thuis of op school halfbewust had meegemaakt. Na de les vroeg ze ook wel eens belangstellend naar m'n toelatingsexamen, dat ondanks alle voorbereidingen toch nog vrij onverwacht plaatsvond.

Met het groepje jongens en één ander meisje fietste ik naar het lyceum in de stad. Daar was het gymnastieklokaal volgezet met tafeltjes en stoelen op zo'n afstand van elkaar, dat spieken uitgesloten mocht worden geacht. Telkens wanneer ik in gedachten of berekeningen verzonken naar het plafond keek, werd ik afgeleid door de rekstokken, klimtouwen en ringen die aan katrollen opgehesen bewegingloos op ons hingen te wachten. Het verband tussen de examenopgaven en de omgeving waarin we die moesten maken, was volledig zoek. De opgaven waren trouwens stukken makkelijker dan ik had gedacht; ik kon me nauwelijks voorstellen dat ik dáárvoor nou zoveel zorgen en zenuwen had gehad.

Toen dan ook op een ochtend de mededeling ‘geslaagd’ bij ons in de brievenbus viel, was ik niet trots of blij, maar had ik voornamelijk te kampen met een frustrerend gevoel van futiliteit. Uit plichtsbesef ging ik de uitslag toch even aan juffrouw Insinger melden; onze laatste les voor de grote vakantie hadden we al achter de rug en ik zou haar voorlopig niet meer zien.

Ze bleek bezoek te hebben van een magere jongeman die hoog van z'n voorhoofd weggekamd haar had en brede revers aan z'n jasje. Hij rookte een sigaret met een mondstuk, wat ik in ons dorp nog nooit een man had zien doen. Juffrouw Insinger was op een merkwaardige manier zenuwachtig, ze leek wel verlegen met mij. Of met haar andere bezoek?

‘Dit is één van m'n beste leerlingen,’ stelde ze me voor.

Ik bloosde om het onverwachte compliment, komende van haar die me zo zelden had geprezen, maar tegelijk stak het ook een beetje dat ze me ‘één van’ en niet ‘de beste’ had genoemd. Ik vertelde haar de uitslag van het examen, waar ze overdreven bewonderend mee deed. Ze wilde meteen limonade gaan maken om mijn succes te vieren, zoals zij dat noemde.

Nadat ze naar de keuken was gegaan, sloeg de man z'n ene been over het andere en tipte zorgvuldig z'n as in een tinnen bekertje.

‘Dus nu ga je naar de middelbare school?’ vroeg hij. ‘Ja,’ zei ik hoewel ik daar zelf nog niet zo erg in geloofde. De vakantie was eerst aan de orde en wat daarna kwam, dat zouden we dàn wel zien. Er zoemden twee vliegen op elkaar geplakt door de kamer, een samenzijn waarvan voor mij een vreemd verdriet uitging.

‘Als je terugkomt, gaan we je voorbereiden voor het conservatorium,’ zei juffrouw Insinger uit de keuken stappend met een dienblad met glazen ranja erop.

Ik keek naar haar, terwijl ze met het blad rondging. Ze droeg een smeedijzeren ketting die bij iedere beweging die ze maakte tegen de bovenrand van de glazen botste, maar behalve ik en de twee vliegen scheen niemand daar last van te hebben.

‘Dank je wel, lieve,’ zei de man.

Ik mompelde iets wat voor een bedankje door moest gaan, zonder dat ik haar rechtstreeks aan durfde te kijken. Met gebogen hoofd wist ik, dat ik na de vakantie niet bij haar terug zou komen. Of zelfs al zou ik terugkomen, dat het dan toch niet meer hetzelfde zou zijn.