Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 43]

Journaal
J.J. Peereboom

De mooiste wending die de geschiedenis kon nemen zou zijn als de aantrekkelijkste landen de progressieve waren. Dan zouden wij pas een toekomst hebben om ons voor in te zetten. Denk eens hoe het zou zijn als wij ons konden laven aan de blijmoedigheid van de Russen, de esprit van de Chinezen, de danslust van de oost-Duitsers, de bouwkunst van de Bulgaren, de Albaanse mode en de Hongaarse huisvlijt: als dat allemaal uitingen waren van een nieuwe mens die het saaie leven en de sombere dood aan zijn laars lapte.

Voorlopig zien al die samenlevingen er nog veel saaier en somberder uit dan de onze. Er komt nooit iets blijmoedigs uit Rusland, van esprit bij de Chinezen is nergens een teken, en de oost-Duitsers sjokken voort over onafzienbare rechte wegen. Er zijn uitzonderingen op de grauwe regel; sommige bereiken ons wel eens, vooral in de vorm van films, en er moeten er meer zijn, maar die kunnen op hun best een lichte verademing geven.

Niettemin zijn honderdduizenden buitenstaanders vervuld van gevoel voor het nieuwe oosten. Er is in zoverre iets van te begrijpen dat het bij ons ook niet alles is. Het zou verblijdend zijn als wij beter gingen leven, wat nog niet vanzelf zou gebeuren als de hele economie door ambtenaren beheerd werd en wij allen onafgebroken vergaderden; ook dan zou het een kunst blijven om een meer ontspannen en onderzoekende levensstijl te vinden, in plaats van de onverschillige en verongelijkte die wij hebben.

Soms droom ik van een andere maatschappij, waar ik mij iedere morgen van harte in zou mengen; maar dat geeft mij nog geen begrip voor de mensen die verzaligd naar Rusland of China staren. Zij kunnen toch geen behoefte aan zelfkastijding hebben; misschien in meer gevallen een behoefte aan kastijding van anderen.

Nee, de voornaamste inspiratie zal zijn de behoefte om over de hoofdweg van de geschiedenis te reizen, bij de drukte en de luchtjes, het bloed en de tranen en de gemeenschap die het leven inhoud geven, terwijl op uitzichtloze zijpaden de eenzame tegensprekers hun fiets met lekke band lopen voort te duwen.

Zo is er toch iets van te begrijpen; maar wij worden het niet eens.

Het erge is niet wat de mensen doen, hoor ik dat V. gezegd had; het is wat ze niet doen.

Als paradox leeft dat meteen, en wij lachten er instemmend om. Later ben ik een correctie gaan aanbrengen. Als een bewaker van een kamp mij in elkaar trapte zou ik niet denken, wat prettig dat hij tenminste iets doet. Aan de hand van zulke voorbeelden lijkt mij een betere formule: het erge is behalve veel wat de mensen doen ook van alles wat ze niet doen.

Als die formule opgehelderd moet worden ontstaat de vorm: het erge is, behalve het onaardige dat onaardige mensen doen, het aardige dat aardige mensen niet doen. De toelichting daarop is dat aardigheid in drie delen gesplitst kan worden. Ten eerste is er de aardigheid van iemand met wie ik makkelijk kan praten: de subjectieve aardigheid. Ten tweede is er de objectieve aardigheid van iemand die dingen doet waar hij mij belangeloos mee verblijdt: zulke mensen zijn zeldzaam, en zij vinden lang niet iedere dag iets dat aan de strikte criteria van aardigheid beantwoordt. Ten derde is er de objectieve aardigheid in negatieve toepassing: van iemand die mij niet in de weg loopt.

Deze derde soort kan moeilijk afzonderlijk bestaan, maar draagt in combinatie met de eerste soort veel meer bij aan aardige reputaties dan de tweede. Een standaardtype van aardigheid zou denk ik bestaan uit ongeveer 60% subjectieve, 2% positieve en 38% negatieve. Het is geen wonder dat mensen die een naïef geloof in de geldigheid van woorden hebben behouden, en die menen dat aardige reputaties door tekenen van positieve aardigheid bevestigd moeten worden, in heldere ogenblikken in de war raken. Het is ook geen wonder dat zij in

[p. 44]

hun eigen omgeving het predicaat aardig vaak maar voor korte periodes blijken toe te kennen. Twee procent is weinig.

Als ik in een kamer zat te wachten met als enige gezelschap de generaal Amin, om een onbetwist onaangenaam mens tot voorbeeld te nemen, dan zou ik waarschijnlijk met hem in conversatie komen. Ik zou afstand houden, zodat hij begreep dat ik niet echt blij was om hem te zien. How do you like our climate en With a job like yours I don't suppose you find much time for reading zou de grens van mijn vriendelijkheid aangeven; maar ik zou niet zwijgend langs hem heen staren.

R. doet dat wel bij mij. Wanneer hij een paar minuten lang geen ander gezelschap heeft kijkt hij tegen de binnenkant van zijn brilleglazen aan, en na een minuut maakt hij nog geen aanstalten tot spreken. Dan doe ik het, met de overweging dat de proef lang genoeg heeft geduurd, en dat hij misschien werkelijk niets weet te zeggen en het zelf ook jammer vindt.

De vorige keer was het wel kras dat hij niets bedacht, want ik had hem zo twee onderwerpen kunnen opgeven waarover het tijd werd dat hij mij eens aansprak. Ik weet niet of zijn zwijgen dan verklaard kan worden door verlegenheid en innerlijke spanningen, of dat ik er verachting of afkeer in moet zien.

Het zal wel nooit opgehelderd worden. Vertrouwelijkheden zijn tussen ons niet aanstaande. Het blijft dus zo, en je kan het net als bijna alles onbelangrijk noemen, behalve dat zulke relaties mij telkens een zetje geven in de richting van weerzin tegen het leven. ‘Ik begrijp dat het voor jou ook niet makkelijk is, maar na zulke ontmoetingen van ons heb ik iedere keer iets meer de pest aan de mensen dan tevoren’.

Je zou wel een duivel moeten zijn om het prettig te vinden als dat tegen je gezegd werd. Ik zeg het niet; ik beperk mij tot beschrijven, en denken verdomd ja, zo is het.

Ik probeer wel eens te vermoeden of de gedachten van andere mensen net zo overwegend frivool zijn als de mijne. Wij duren niet eeuwig, en ik zou moeten mediteren over de dood, of anders over het leven met zo'n inzicht dat de dood erbij inbegrepen was. In plaats daarvan houd ik mij bezig met mijn werk en andere praktische belangen, en met grieven en illusies, en verder neurie ik nogal eens een wijsje.

Er zijn mensen die er meer van maken. De meesten zijn waarschijnlijk net als ik, of erger, te oordelen naar wat je ze hoort aanbieden in de conversatie, over hun vacantiereisjes of over die kinderen van ze. Nooit, vermoed ik, zien zij zichzelf naakt in het koude licht aan de andere kant van het graf staan. Zij hebben hun binnenste volgezet met gezelligheid, en er brandt een rose lampje dat niet uit mag.

Daar schiet ik niet mee op. Als er ondanks alle vooruitgang die wij gemaakt hebben toch een oordeel blijkt te worden uitgesproken na de dood, ben ik bang dat ik alleen een meewarig lachje krijg. Wat ze dan met je doen is onbekend. Ik zal mij plat en onbekwaam voelen. Nu zelfs al.

Ja... het bevalt mij niet helemaal, weer zoiets sombers, zei ik tegen de jongen in de kunsthandel. De meeste van onze schilderijen zijn nogal somber, antwoordde hij opgewekt: ik denk dat de kunstenaars somber zijn over onze maatschappij, Ach..., mompelde ik zwijgzaam.

Daar was het toontje van 1976, en van de omringende jaren. Het is niet alleen de grondgedachte die typerend is, over de onverdraaglijkheid van onze welgedane maatschappij; het is ook het vervolg, dat een schilder als gevoelig mens niet anders zou willen of kunnen dan zijn misnoegen over die onverdraaglijkheid uitdrukken; en het meest typerend is de veronderstelling dat ik, neutraal rondscharrelend in de winkel, natuurlijk hetzelfde denk over maatschappij en kunst, net zoals ik hetzelfde zou denken over regen of kou.

Verweer is haast onmogelijk, wanneer een doctrine zo terloops doorkomt in een omgangsvorm; en dan blijf ik er stil mee bezig, als een schuwe mopperpot.

Soms denk ik schei eens uit met die journalen, we hebben er meer dan genoeg van gezien en willen wat anders.

Ik weet ook wel iets. De grondslag zou moeten zijn, naar de ogen en ervaringen van anderen kijken in plaats van naar die van mijzelf. Je zou bijvoorbeeld, niet lang misschien maar voor een tijdje, miniaturen van karakters kunnen maken, met 18e-eeuwse voorbeelden in het achterhoofd. Zo:

In zijn jeugd van de werkelijkheid afgeleid door de illusie dat hij meer bij Engeland hoorde dan bij zijn woonplaats Haarlem, slaagde hij er nooit in een aannemelijke relatie met de gemeenschap te ontwikkelen. De afzijdigheid waartoe zijn temperament hem misschien toch al gebracht zou hebben werd overdreven door het historische toeval. Hij was bruikbaar genoeg om een inkomen te verdienen, maar hij bleef een bijfiguur, soms amusant en altijd ongevaarlijk. Toen hij in Engeland ging wonen om

[p. 45]

zich eindelijk te ontplooien vervloog de illusie. Ook daar had hij niets anders te kiezen dan afzijdigheid. Hij stond overal buiten.

In sommige ogen zag hij er benijdenswaardig uit. Niet in die van zichzelf. Toen hij ouder werd en nog altijd geen wereld vond waar hij bij hoorde, werd hij meer en meer beklemd. Het leek erop dat hij tenslotte zou moeten sterven zonder aan zijn leven begonnen te zijn. Gelukkig bekommerden anderen zich niet om zijn geval, en hijzelf ook maar bij buien. Zijn voorkomen bleef in de afzijdigheid beheerst en meestal opgewekt. Als hij innerlijk van wanhoop vervuld werd, dacht hij aan zijn uiterlijk als bewijs dat het zo erg niet kon zijn.

De ergste consequentie van zijn afzijdigheid, behalve de ontsteltenis van slapeloze uren, was de slordige haast waarmee hij zich door het leven repte, op zoek naar een uitweg uit zijn persoonlijkheid. Nooit was hij ergens helemaal bij betrokken; nooit ergens helemaal van op de hoogte. Sommige mensen moesten wel eens om hem lachen; bij veel anderen wekte hij vooral de behoefte op om hem terecht te wijzen, en als zij daar niet toe in de gelegenheid waren negeerden zij hem liever.

Soms voelde hij zich verlaten en verwaarloosd. Tegelijk vermoedde hij dat het niet anders kon: zo was zijn rol, wat er ook geprobeerd mocht worden door iemand die mal genoeg zou zijn om zijn geval ernstig te nemen.

Of zoiets. Dit gaat over mijzelf, alleen voor het gemak, voor de eerste keer. Vervolgens zouden anderen aan de beurt komen,

[p. 46]

nog korter als het kan, of even lang en meer geconcentreerd. Ik zou een heel wereldje bijeen brengen van onmogelijke mensen, dat wil zeggen van mensen die ieder op hun eigen manier beklemd zitten in hun karakter. Het is dus ook niet dat ik mijzelf als een lastig en daarom bijzonder geval wil voorstellen. Iedereen is lastig. Het is haast niet te begrijpen hoe ze het met zichzelf uithouden; maar ze kunnen niet anders.

Hoe ontdek ik waar de onmogelijkheid van anderen in zit, is de vraag. Dat weet ik niet. Soms per intuïtie; soms gaat het niet. Er zullen gevallen voorkomen waar ik alleen zou kunnen beschrijven hoe zij van buiten zijn. Dat kunnen ook al onthullingen worden.

Als ik omhoog kijk naar de grote hondeharige zwartgrijze wolken die langs en over de maan schuiven komt het bij mij op dat dat eventjes heel andere afmetingen zijn dan de paar straten die ik omloop om een frisse neus te halen voor het naar bed gaan.

Toch is het niet genoeg. Als mijn ogen na een tijdje terugkeren van de maan ben ik ontheemd in Amsterdam, want ik stelde mij er de bergen van Schotland onder voor, of de westkust van Ierland waar de Atlantische golven breken op de zwarte natte rotsen.

Bij nader doordenken hebben die evenmin de ware grootte. Zij zijn te makkelijk binnen bereik, en achter het ene verlichte raam van het hutje boven op die Atlantische kust vermoed ik een gezin vereend om een televisieprogramma dat je in Amsterdam ook ziet.

Dan moeten wij naar Afrika, of naar Vuurland. Nee, zelfs dat helpt niet. De gevaren van Straat Magelhaes bestaan alleen nog voor sportzeilers, en het is niet eens ver weg: een dagje vliegen.

De wilde verten bestaan niet. Wij zitten met onze miljarden gepropt op een ontoereikend aardbolletje waar alleen twee smalle en bijna onbegaanbare routes uit weg leiden, naar de maan en naar Mars. Lopend door de nacht denk ik, wat mis ik die verten die de mens vroeger kende; het is vast slecht voor mij en mijn verbeelding om zo benard te moeten leven, net zoals chemische kleurstoffen slecht zijn in het voedsel, en insecticiden - onnatuurlijk.

Nog voordat ik uit de nacht in huis terugkeer blijkt het onzin te zijn. Als er verten beschikbaar waren ging ik er zeker niet heen, en ik kan geen enkele manier bedenken waarop hun verlies mij schaadt. Toch leek ik twee minuten geleden iets te voelen, iets te ondervinden bij de gedachte aan de verten. Het is toch niet denkbaar dat ik onzin voel!

Blijkbaar wel. Ik voel onzin. Wegdoen dus; niets overhouden van de wandeling. Het is jammer van de mooie wolken.

Toen ik zuchtend van mijn werk opstond en tussen de gordijnen door naar de regen op de donkere straat ging kijken kwam er een jongetje onder een capuchon voorbij, dat een herder uitliet. Hij sjokte op de manier van iemand die thuis waarom-moetik-dat-altijd-doen gezegd heeft, met zijn hoofd hangerig op zijn romp. Tegenover mijn raam stond een Volkswagen geparkeerd waar hij links langs wilde, maar de hond ging er ineens rechts omheen snuffelen, en hij liet zich op stijve benen meesleuren; toen moest hij nog een eindje terug ook, de verkeerde kant op, omdat daar iets lag te ruiken.

Zij stonden er een poosje voordat zij hun weg vervolgden. Ik kon mij de bittere voldoening van het jongetje voorstellen, dat het wandelen net zo vervelend was als hij verwacht had, en ging welgemoed weer aan mijn bureau zitten.

Twee uur later dacht ik er nog met plezier aan. Het is grappig zoveel als zulke kleine waarnemingen kunnen doen. Er bestaan grote dingen die een grotere betekenis zouden hebben, maar kleine komen vaker voor, dat is hun kracht.