Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 22]

Twee brieven
Judy van Emmerik en Leo Vroman

Amsterdam, 4 november 1976

Dag Leo,

Het is al weer lang geleden dat we jou en Tineke op die warme zomerochtend in jullie hotel in Amsterdam opzochten, met elkaar wandelden en vele glaasjes tonic dronken op het terras voor ‘de tent’ op het Museumplein en jij ons herhaaldelijk op de foto zette, telkens één officiële en één onverwachte kiek makend.

De warmte waar we toen over spraken en zo van genoten is overgegaan in hitte en langdurige droogte, waardoor onze fris groene plantsoenen, onze drassige weiden en rijke loofbossen veranderd zijn in dorre prairies en de bomen in de steden de gehele zomer door in herfsttooi hebben gestaan. Maar voor een algehele droogte zijn we gespaard gebleven, dankzij de roomskatholieke bisschoppen die verwoed om regen hebben gebeden, wat overigens een zeer heidens gebruik is zoals je wel weet. Maar nood breekt wetten, ook kerkwetten, dat zie je maar weer. Door het grote tekort aan regen zijn er echter ook veel gewassen en oogsten mislukt, desondanks hebben de protestanten drie november toch hun dankdag voor het gewas gehouden.

Maar nu over een geheel andere zaak. Op 28 augustus '76 las ik in de krant het volgende: ‘Biologen van het technologisch instituut van Massachusetts hebben voor het eerst een kunstmatig geen, de basiseenheid van erfelijkheid, vervaardigd en in een levende cel geplaatst, waarin het normaal funktioneert’.

Toen ik dat las dacht ik: daar heb je het weer. Aan de ene kant de biologen en aan de andere, de filosofen.

In de biologie tracht men de raadsels des levens op te lossen door middel van onderzoekingen, proefnemingen en noem maar op wat voor een gedegen research komt kijken. Op praktische wijze hoopt men de minuscuul gedetailleerde onderdelen van het leven te kunnen ontrafelen. Stapje voor stapje komt men verder en wat men vandaag niet weet, weet men morgen wel, zoals ook blijkt uit het krantenbericht.

In de filosofie echter, houdt men zich ook bezig met de levensraadsels en baant zich al denkende een weg door deze materie, zeer theoretisch dus. De denkreikwijdte breidt zich wel uit, maar men blijft om de brij heen draaien, want wat men in de filosofie vandaag niet weet, weet men morgen evenmin. Op het feit na, dat de zienswijze zich weer eens gewijzigd heeft.

Als we terugkijken op de geschiedenis van de mensheid, dan zien we hoe moeilijk het altijd is geweest, hoe de mens te zien, hoe de entiteit lichaam en ziel te definiëren. Door de eeuwen heen hebben de drie volgende mensvisies zich onderscheiden.

Allereerst de monistische, waarin men meent dat de mens moet worden gezien als een geheel. Lichaam en ziel zijn één. Zij stamt uit de tijd van de Voorsocratici en is na Socrates, door de opkomst van andere denkwijzen, in verval geraakt. Maar sinds de filosofie van het existentialisme, beginnend bij Heidegger (1889-1976) en waarvan Sartre een hedendaagse aanhanger is, is deze zienswijze weer in zwang gekomen en voert in de moderne tijd de boventoon.

Zojuist schreef ik dat door al dat denken de denkreikwijdte zich uitbreidt, maar het hierboven gestelde geeft eerder de indruk dat we van voren af aan zijn begonnen en filosoferende niets opgeschoten zijn.

Ten tweede, de pluralistische visie die voortgekomen is uit de kritiek op het monisme: de mens moest niet gezien worden als één geheel, maar als een organisme opgebouwd uit vele zelfstandige eenheden. Deze richting is na Socrates in de wereld gekomen en heeft zich door vele eeuwen heen gehandhaafd als de enige ware.

En als derde de dualistische visie, waar men aanhangt dat alles, dus ook de mens, berust op twee polen die niet tot elkaar te herleiden zijn, maar tot elkaar in verhouding staan. Hier duidelijk: lichaam-geest.

[p. 23]

Uiteraard vind je deze visies in alle takken van de wetenschap terug als beïnvloeding van de tand des tijds.

We praten nu gemakkelijk over lichaam en ziel en vinden ook dat we er alles van moeten weten. Maar door de opbloei en bloei van het christendom is de mens als wetenschappelijk object op de achtergrond geraakt, daar Christus en diens wereld toen centraal stonden. Toen echter de macht van het christendom begon te tanen, kwam de mens weer in het centrum van de belangstelling te staan. Ondanks dat is het nog heel lang erg moeilijk geweest de ziel, de geest, de psyche van de mens te bestuderen, daar velen dit nog altijd beschouwden als het terrein van God. Wij moesten eerst helemaal loskomen van deze christelijke afhankelijkheidsgedachte.

Descartes (1596-1650) deed een stap in de goede richting, door een scheiding aan te brengen in de subjectieve wereld, de wereld zoals ieder individu die zelf ziet en de objectieve wereld, zoals die in werkelijkheid is. En zijn stelling: ‘cogito ergo sum’ - ik denk dus ik ben - maakte ons zelfbewuster, wetenschappelijker en misschien wel stoutmoediger.

Velen hebben ons toen op weg geholpen. Laat ik er een paar noemen die mij erg aanspreken: Schopenhauer (1788-1860) wiens hoofdgedachte: ‘het intellect van de mens staat in dienst van zijn wil’ kernachtig is. Ludwig Klages (1872-1956) die als hoofdwerk heeft geschreven: De geest als legenstander van de ziel waarmee hij tot uitdrukking heeft willen brengen hoe funest de geest, het bewuste, het verstand inwerkt op de ziel, het onbewuste, het gevoel, het instinct. En een tijdgenoot van Klages, Freud (1856-1939) is wel de man geweest die de grootste doorbraak teweeg heeft gebracht in het denken over de ziel, evenals het pragmatisme in Amerika rond de jaren 1900, waar het logisch empirisme uit voortgevloeid is en daaruit de run op de gedragswetenschappen.

Zoals men het lichaam bestudeerd had en bestudeerde, begon men ook de hersens en de ziel als onderwerp van studie te nemen. En als we over de ziel praten, dan bedoelen we daarmee de psyche, de geest, het bewustzijn, het intellect, de grijze massa onder het schedeldak en ga zo maar door. We weten precies wat we bedoelen, maar zijn toch niet in staat dat wonderlijke complex exact te definiëren. Zouden we iemand vragen, wijs je ziel, je psyche, je geest eens aan, dan zal hij waarschijnlijk naar zijn hersens wijzen, omdat daarin iets zetelt dat we het zenuwstelsel noemen. En dat zenuwstelsel geeft ons alles om bewustzijn, geest, psyche, ziel te hebben. Maar hoe zit het dan met die wisselwerking die denkvermogen op gang brengt? Hoe gaat dat in zijn werk? Hoe komt het dat wij begrijpen kunnen? Wat is begrijpen? Wat doen de hersens dan?

En dat is volgens mij het knelpunt: we willen onze eigen intelligentie begrijpen. Maar het geraffineerde is, dat die aan onze waarneming ontsnapt. We kunnen er slechts de resultaten van waarnemen, maar de kern van deze mogelijke cellen,- hormonen- en moleculencontractie die op hun beurt weer chemische stoffen produceren, is tot nu toe onverklaarbaar. Niet voor niets wordt dat ons in de scheppingsverhalen meegedeeld als ‘godsadem’.

Onze denkvisie is nu dus, al weten wij dat meestal zelf niet, monistisch georiënteerd. De mens is een complex geheel. Het lichaam zonder hersens is niets en andersom is het lichaam niets. Het is een eenheid. Anatomisch kunnen we praktisch alles in de hersens lokaliseren, zelfs de gebieden waar we niets van afweten. Biologisch weten we ook al heel veel. Maar hoe het met de chemische processen staat, daarin tasten we nog in veel duister. Als b.v. iemand alcohol drinkt, wat doet die stof dan precies in de hersens waardoor er een ander bewustzijn optreedt. Of iemand die aan epilepsie lijdt. De arts schrijft anticonvulsiva voor waardoor de epilepsie vermindert of verdwijnt, maar wat die stof in de hersens precies doet, weten we ook niet. We kunnen iemand op een speciale plek in zijn hersens een spijker slaan en dan van te voren al weten dat hij een bepaalde teen niet meer zal kunnen bewegen. Aan de andere kant weten we ook, dat, als we een teen afhakken, we met behulp van instrumenten kunnen zien dat er aan de functie van de hersenen ten opzichte van zenuwbanen naar die teen toe niets veranderd is.

Dit wat de technische kant van de hersens betreft. Want er zijn ook vele richtingen in de wetenschap die zich bezighouden met het onderzoeken van de onverklaarbaarheden in onze hersens die betrekking hebben op onze ziel, geest en psyche: de relatie tussen hersens en bewustzijn. In de psychofysische identiteitstheorie b.v. bestudeert men de relatie tussen lichaam en geest. In de leer van het Behaviorisme is men echter weer van mening dat we ons over die geest, psyche niet zo druk moeten maken, daar het slechts processen zijn uit de eenheid reflex en voorwaardelijke reflex. Ook spreekt men over het ‘psychisch orgaan’ waar het dan ook zitten mag en over onze innerlijke computer als men de geest bedoelt. Maar daarmee wordt de mens wel een erg grote mechanisering toegedacht, want een computer kent geen

[p. 24]

verdriet, plezier, humor, ironie, kortom geen emoties. Of ben jij wel eens door een computer op je laboratorium uitgelachen of vervloekt?

Maar er is nog meer. De psychiatrie. In deze tak van de wetenschap bekommert men zich niet alleen om zieke hersens, maar ook om de zieke geest. En hoewel de psychiatrie een specialisme van de geneeskunde is, waar men zeer traditionele en uniforme principes heeft, is zij een eigen weg gaan bewandelen en nog wel in verschillende richtingen ook.

De klinische psychiatrie, die nog het dichtst bij de filosofie van de geneeskunde staat: de geest is ziek en die moet beter gemaakt worden met een medische behandeling. Men ziet de geest, psyche en ziel dus als orgaan.

De biologische psychiatrie, waar men de oorzaak van de geestesstoornissen tracht aan te tonen in afwijkingen van de anatomie en fysiologie. De geest etc. wordt dus niet gezien als een op zich zelf staand orgaan, maar als iets wat zich in het hele complex van de mens bevindt.

De sociale psychiatrie. Zij zoekt de opgetreden stoornissen niet zozeer in het individu zelf, maar in zijn sociale omgeving. Men denkt hier dus helemaal niet meer aan ziekte en laat de geest zelfs los als zijnde een individueel gegeven. Zij beschouwt de geest, psyche en ziel zelfs als een produkt van vele faktoren die bepaald worden door de omgeving.

Daarnaast vinden we nog tal van therapeutische mogelijkheden die allemaal hun eigen visie op de psyche hebben. De wijdlopigheid hierin houd je niet voor mogelijk.

Het opvallendste is echter, juist bij het pogen ‘ziektes van de geest’ te genezen of te verhelpen, hoe ingewikkeld het denken over de geest in elkaar zit en hoe groot de wanhopigheid is die daaruit spreekt. En dat komt allemaal omdat de geest niet te vatten is. Het is ondefinieerbaar. We hebben het allemaal, kennen het, leven ermee, doen ons best onze kinderen zo op te voeden dat ze met hun geest uit de voeten kunnen, maar aan de andere kant weten we er ook geen raad mee. Een hersentumor is te lokaliseren, maar genialiteit en muzikaliteit bijvoorbeeld niet en eigenschappen zoals vriendelijk, saai, actief etc. niet, dat is alleen maar waar te nemen. En het gekke is dat een deel, een belangrijk groot deel, zo niet alles van de geest, de ziel en de psyche zit opgesloten in een enkelvoudig geen.

Als we even stilstaan bij de genen en wel een geen, dan kun je zeggen dat een pasgeboren baby een bepaald eindstadium heeft bereikt in de fysiologische groei en dat nu alle invloeden van buiten af, op alles wat aanwezig is om tot rijping en ontplooiing te komen, daarop gaan inwerken. Zou het daarom toch niet gemakkelijker zijn het enkelvoudig geen te bestuderen als het om de geest gaat, in plaats van het hele complex mens dat, eenmaal volwassen, uitgegroeid is tot proporties waar je niet zoveel meer mee kunt doen, daar de storm van het leven dan al teveel op alles heeft ingebeukt.

Jij bent bioloog en hebt meer verstand van microscopische onderdelen dan ik en ik wil je daarom graag aan het woord laten. Judy van Emmerik

Brooklyn, 18 november 1976

Lieve Judy,

Het is nu vijf over acht, zodat binnen enkele minuten de eerste resultaten van New Jersey (witte letters op oranje streep verschijnt in onze donkere huiskamer) (witte getallen verschijnen daaronder op een hemelsblauw veld) binnen zullen komen en begin ik deze brief, onder een lamp in ons kleine hoekkamertje met uitzicht op de geel verlichte, donkere stemmige stad, alleen maar omdat de spanning zo nu en dan te gek wordt, maar eerlijk gezegd typ ik voornamelijk gedurende de commercials. Er staat een houten huis aan de overkant, waar vroeger oude mensjes woonden, dat door een paar gebaarde, in rafelende broeken zwetende jongens is omgebouwd en nu herbewoond en in het donker zie ik daarvan het nu bijzonder grote bovenraam vol gezonde, verlichte planten, die naar ik hoop, niet van plastiek zijn.

Als je nou wat ik net schreef, probeert uit te leggen aan een min of meer tafelpootvormig organisme, grotendeels bestaande uit silicofosforhikkipikkaten, zelfs al is het wat we over 143 jaar de ‘Hoofd-Fsagga’ zullen noemen omdat het daar, 13.9 lichtjaren ver ongeveer zo heet, - dan merk je hoe ingewikkeld we kunnen voelen dat we zijn.

We zijn de enige moleculen die voor zover we weten, over zichzelf kunnen praten. Op grond van wat ze denken van zichzelf te weten, kunnen ze zichzelf en andere moleculen met toenemende ingewikkeldheid rangschikken. Of, om het in globale standaard uit te drukken: op grond van natuurwetenschappen kunnen we filosofisch en praktisch denken uitbreiden, geloof ik, en tegelijk proberen de grenzen af te tasten van het vreemde ding dat ondeelbaar, on-

[p. 25]

aantastbaar blijft en minder wazig wordt en waarin we niets anders kunnen doen dan geloven in plaats van graven.

Dat klinkt allemaal nogal ploeterig, maar is wat mij betreft meer biologisch van groei en dus meer belangrijk dan het idee zelf dat kleine oorzaken ook vette gevolgen kunnen hebben. En dat het door luttele gedachten in de hersens van enkele physici mogelijk is geworden om de hele mensheid in enkele seconden en een snik in radio-actieve gaswolken om te zetten, vind ik niet veel merkwaardiger dan dat onze hond, toen die nog leefde en zelfs klein was, door heel vredig het snoer van een lamp te beknagen, ons huis had kunnen laten afbranden. Want als je eenmaal aanneemt dat onze wereld, door steeds ingewikkelder te worden, steeds wankeler en brandbaarder wordt en een duizelende lust ontwikkelt om terug te storten in chaos, dan blijft toch het klimmen van die gecompliceerdheid belangrijker dan het meer onvervormbare gevolg.

Zoals je misschien al merkt, laat ik intussen niet veel ruimte over, tussen mensen, dingen en gedachten en het idee om uit onmacht dan maar met mijn ogen dicht op mijn handen te gaan zitten, zodat de werkelijkachtigheid mijn zuiver filosofische scheiding tussen geest of ziel en wat ook (lijfie) niet kan verwarren, nee hoor, dat is niet nodig. Ik heb heel wat boeken over filosofie gelezen, maar alleen de eerste paginaas. Hun hoofden kunnen zich voor mijn part kapotverhelderen, speciaal als ze hun eigen geesten in het vetoog denken te staren.

[p. 26]

En experimenteel lijkt me er ook niet veel aan te bewijzen, daar zijn de hersenmoleculen te zacht en dus te mobiel voor, ondanks het stabiel lijkend draadwerk erin.

‘Professor, nou heb ik juffrouw Okselave's geest toch wel bijna zuiver weten te krijgen’.

‘A! laat eens kijken... hm, roze he’.

‘Ja er zit nog wel een klein beetje bloed bij’.

‘Kan je die rode cellen dan niet neercentrifugeren in acrylamide of zo’?

‘Ja maar dan raakt ze wel erg in de put, want die van Puiteke Intgrint konden we ook niet geresuspendeerd krijgen, weet u nog wel’.

‘Jajaja, maar die was aan dat beetje dijspierweefsel vast gaan zitten en het soorttelijk gewicht... heeee, wat gebeurt daar Jan? Jan!’

Zie je wel, dat kan gewoon niet. Het geloven in afzonderlijke en dus afzonderbare geest, komt misschien voort uit onze natuurlijke gemakzucht: als we maar eerst iets isoleren, dan kunnen we dat bestuderen zonder de rest van de werkelijkheid te hoeven begrijpen.

Cain, de eerste hersenphysioloog, ontdekte dat iemand door een klap op het hoofd, geheel van gedachte kan veranderen of zelfs verminderen. Hoe eenvoudig: de rest van het lichaam komt er helemaal niet bij te pas. Het onderzoek wordt nu dan ook nog gretig voortgezet, alleen een beetje nauwkeuriger.

Uit de meeste ontdekkingen, ook op dit gebied, blijkt meer samenhang met andere gebieden en dus meer en meer ingewikkelder structuur, behalve als we niet al te slim zijn en een samenhang ontdekken met iets waar we geen flikker van af weten en dat daardoor eenvoudig lijkt. Zoiets gebeurt op het ogenblik, vrees ik, met zogenaamde ontdekkers van de erfelijkheid van het gedrag van beesten en ‘dus’ mensen. Heerlijk eenvoudig: één geentje per teentje en eentje voor lief en gemeentje. Met een beetje genetic engineering (hoe heet dat in het Hollands? Erfbouw?) zou je dan bijvoorbeeld bacteriën kunnen inspuiten met stoereknapengeen en daar dan lafaards mee infecteren. Alarm! Epidemie van wulpsheid breekt uit in Kampen! Kuslusthaardisolatie in Ethologisch laboratorium verbroken. Infectie uitgebreid tot vechtlijderszaal schept 19 verkrachters in een dag.

De oorzaak die onze domme bewondering voor de ontwikkeling van eenvoud opwekt, is eenvoudig dat we dom zijn. We kunnen veel dingen tegelijk weten en toch kunnen we daar, per moment, maar een paar tegelijk van begrijpen. Gisteravond (dat was intussen vrijdag) zagen we toevallig op channel 13 een tape over Hollands ballet - een groep (van Dantzig?) die volgende week hier optreedt. En toevallig ben ik mij ook net gaan verdiepen in de moleculaire interacties van spiercontractie. Ik kon dus op drie of vier manieren genieten van wat ik zag en hoorde: het lekkere toneelhollands, het aandoenlijk hard werken aan iets vergankelijks en de vergankelijk mooie lichamen, de breekbaar lieve verhoudingen tussen mensen, de dans zelf en de invloed daarin van het calcium op troponine dat zich op de juiste (of bijna juiste) ogenblikken in het om actine gewikkelde tropomyosine vastklampt en al die gewillige kopjes van de myosinebundels helpt vasthouden en loslaten. Maar ik kon ook genieten van het ingewikkelde signaal dat door de lucht, via ons dak en wat draden, een licht verwekkende lading zo laat kwispelen dat de vormen, kleuren en stemmen in onze kamer een plat en toch even dierbaar beeld opwekken als ik van de echt zwetende mensen gehad zou hebben. Maar nee, niet alles tegelijk. Behalve in deze brief!

Dag hoor, hartelijke groeten aan iedereen, ook van Tineke.

Leo Vroman