Hollands Maandblad. Jaargang 1977 (350-361)

[p. 12]

Een rijk, een lijk en een andere kijk
Frederik Bokshoorn

Een nieuwe Histoire de la France rurale, waarvan de eerste twee delen onlangs bij Le Seuil zijn uitgekomen, brengt een beeld van het Romeinse Gallië omstreeks 200 na Christus dat een criticus van Le Monde als volgt aan zijn lezers doorgaf: ‘Le paysan de France ne retrouvera jamais plus cet âge d'or’.

Men begrijpt, na zo iets, vele dingen beter. Bijvoorbeeld het onmiskenbare feit dat de kerstening van Frankrijk heel wat voeten in de aarde heeft gehad. De kerkhistorici zijn het er vrijwel over eens dat van alle delen van het oude, heidense Romeinse rijk, in Oost zowel als West, Gallië zich het weerbarstigst tegen de nieuwe leer heeft getoond. Geen wonder, bij al die goede herinneringen aan de gouden eeuw op aarde moest de christelijke boodschap veel van haar aantrekkelijkheid verliezen, te meer daar de grote evangelist van het Franse platteland, Martinus van Tours, niet alleen erg violent was - hij verwoestte te pas en te onpas heiligdommen waaraan de plattelandsbevolking zeer verknocht was -, maar er ook nog zijn werk van maakte om in extra armoedige plunje en met vuile haren op te treden, als om extra te benadrukken dat de gouden tijden nu voorbij waren.

Andere dingen begrijpt men daarentegen slechter. Zoals die merkwaardige uitdrukking: Leven als God in Frankrijk. Is dat nu hedonistisch of meer theologisch bedoeld? Nadat de Romeinen waren vertrokken, aldus weer de criticus van Le Monde, ‘le calvaire de la France rurale ne cessera plus guère’, en misschien is dat een aanwijzing.

Alles moet onder dat Romeinse ‘imperialisme’ dus niet even slecht zijn geweest. Nietzsche zei het al maar dat werd in een omgeving die er nog rotsvast van overtuigd was dat het Romeinse rijk aan zijn eigen kwaadwilligheid ten onder was gegaan (al die christenvervolgingen, had er op de wereld ooit iets ergers bestaan?) meer als een boutade opgevat.

Intussen nemen de geruchten toe dat de zaken waarschijnlijk toch wat gecompliceerder hebben gelegen dan men dat uit christelijke heiligenlegenden, het intellectuele hoofdvoedsel van generaties en generaties van christenen in spe, moet opmaken. Soms bereiken bepaald hartekreten ons oor, zoals een zeer indringende van de man die in recente tijd als geen ander zijn geleerde aandacht aan deze materie heeft gewijd, de Fransman André Piganiol.

‘La civilisation romaine n'est pas morte de sa belle mort’, verzekert hij ons emfatisch in zijn Empire chrétien. ‘Elle a été assassinée’.

Met andere woorden: het was niet onvermijdelijk dat de dingen zo liepen als ze liepen. Er ware ook een andere oplossing denkbaar geweest. Zij had echter - toen al - de pech voor een ‘conservatieve’ oplossing te kunnen worden uitgemaakt. Niet dat zij die dat deden in laatste instantie nu zoveel minder conservatief werden dan de rest - de christenen brachten, eenmaal verantwoordelijk voor het rijk, heel wat meer ‘rijksvijanden’ om dan de heidenen dat ooit hadden gedaan -, maar van tijd tot tijd stelt een totaal andere optiek haar eisen.

Zo is de ondergang van het heidense Romeinse rijk in onze ogen een van de meest vanzelfsprekende en tegelijk een van de meest rechtvaardige zaken geworden. Bijna heeft hij het karakter van een intellectuele troost want minstens sinds Goethe geeft het het menselijke intellect grote bevrediging te beseffen dat ‘alles was entsteht, wert ist dass es zugrunde geht’. Hegel en Marx zouden van de intuïtieve dichtregel nog genoeg dogmatisch werk maken.

In dit licht bezien moet het zelfs bepaald een wonder heten dat er feitelijk zo lang een Romeins rijk heeft bestaan. Zeven eeuwen volgens de conventionele berekening die er nu precies anderhalf millennium geleden, in het wat willekeurige jaar 476, een historische streep achter zet. Al zijn er natuurlijk degenen die, geenszins zonder slechte argumenten, dat rijk in Byzantium laten doorgaan en zo zelfs het midden van de 15 de eeuw n.Chr. halen.

[p. 13]

In elk geval is er aan deze zaak zoveel kaleidoskopisch dat het moeilijk is om nog een precieze ondergang in het vizier te krijgen, al is hij er dan ongetwijfeld op een manier geweest. En reeds dit geeft aanleiding om ondergangen van zulke grote complexen als het Romeinse rijk dat was bij voorbaat wat metaforisch op te vatten. Er schijnt bij de schepping van die complexen een punt te worden bereikt waar totale ondergang om zo te zeggen niet meer tot het rijk van de mogelijkheden behoort. Het is een beetje als met de ondergang van oude Griekse tempels. De zuilen en architraven blijven liggen, en soms zelfs staan. Maar nog belangrijker is het gezichtspunt dat de idee van die Griekse tempel, hoe verwoest ook, in de geest van de mensen blijft doorwerken.

Op die manier is het in zekere zin ook met het Romeinse rijk gegaan. De katholieke kerk is er een voorbeeld van. Zij zou niet zijn die zij geweest is als de idee van het Romeinse rijk in die kerk niet tot op grote hoogte een onderkomen had gevonden. Zo gaan de dingen onder. Maar wanneer die ondergaande dingen lang genoeg bestaan hebben om een aanzienlijke consistentie te krijgen, blijven zij ook weer bewaard.

De grote complexen van onze huidige wereld leren ons overigens dezelfde les. Het is weinig aannemelijk dat zij zullen gehoorzamen aan summiere ideologische bevelen om ‘onder te gaan’. De meeste zogenaamde ondergangen zijn zuivere maskerade, waarbij men zich dan nog de vraag kan stellen of het juist niet het oude is dat glorieus voortleeft, in vermommingen die het heten te negeren.

Zo heeft, wat dat zo ‘revolutionaire’ communisme in het Oosten aangaat, Richard Pipes (Russia under the Old Regime, Londen 1974) een uitstekend betoog weten op te zetten waarom het regiem dat Rusland thans kent, niet in 1917 maar op 14 augustus 1881 is begonnen. Wat viel er op die datum voor dat belangrijker was dan de ‘socialistische’ oktoberrevolutie?

Tsaar Alexander III, nauwelijks aan de regering gekomen na de moord op zijn voorganger Alexander II op 1 maart van hetzelfde jaar, tekende toen een wet waarvan de betekenis omgekeerd evenredig was aan de plaats die zij in het officiële oekazenboek kreeg, erg terloops tussen een kleine wijziging in de statuten van een brandverzekeringsmaatschappij en een beschikking over het bestuur van een technische school in een provinciale stad. Deze nieuwe wet maakte van Rusland de eerste politiestaat van de moderne wereld. Men mag zich daaronder nog niet alles voorstellen wat later onder het begrip zou vallen. In september 1918, op het hoogtepunt van de ‘rode terreur’, werden op één dag 500 ‘vijanden van de staat’ terecht gesteld, meer dan het totale aantal van hen die tussen 1881 en 1917 hun verzet tegen het tsarisme met de dood moesten bekopen. Er was in die periode zelfs geen jaar waarin 500 mensen in een strafkamp zaten omdat zij politieke misdaden hadden begaan. Maar in principe werd Rusland op dat moment de politiestaat die het sindsdien gebleven is.

Pipes zegt zelfs dat Rusland op 14 augustus 1881 ophield een autocratische monarchie te zijn, tenzij men het louter formeel opvat. De tsaar had vanaf die datum minder macht dan de politie. En zo kon het gebeuren dat de tsaar in 1917 door de bolsjewiki kon worden vervangen zonder dat dit voor het vrijheidsgevoel van de gemiddelde Rus ook maar enig verschil maakte. Pipes heeft er een treffende vergelijking uit de krijgsgeschiedenis voor.

In de Eerste Wereldoorlog waren het de Engelsen die voor het eerst op een zeer schutterige manier tanks inzetten. Tégen de Duitsers. Maar in de Tweede Wereldoorlog waren dezen het die er alles mee voor zich uitjoegen. Zo waren het ook de Russische revolutionairen, eerst (een klein beetje) slachtoffer van de tsaristische politie, die de zaak zo perfectioneerden dat deze onder Stalin een in de hele menselijke geschiedenis nooit geëvenaarde functie en omvang kreeg.

Nu zou het natuurlijk volkomen unfair zijn om het communisme met het christendom te gaan vergelijken. Maar het geval doet zich voor dat de ondergang van het tsarenrijk íets met die van het Romeinse keizerrijk gemeen heeft. Dat was a. veel liberaler dan alles wat erop volgde; het moest b. desondanks ten slotte zijn principieelste tegenstanders wel aanpakken; maar het deed dit c. zo weinig overtuigd, ook nadat er op papier zeer strenge apparaten voor hun repressie waren geschapen, dat de christenen blij moesten zijn met elke martelaar die zij kregen. En toen d. de zaak omsloeg, was er in de wereld meer repressie dan te voren want nu kreeg die wereld om zo te zeggen voor de eerste keer met een orthodoxie te maken.

Tegelijk begrijpt men ook waarom een vorige constellatie nu zo hard moest verdwijnen, vooral ook in naam. Er waren in de nieuwe constellatie veel te veel zaken die aan die oude herinnerden. Dit klopte niet met de ‘wedergeboren’ wereld die elke nieuwe orthodoxie gebracht wil hebben.

Hier ligt een van de wortels van het

[p. 14]

begrip: ondergang van het Romeinse rijk. De nieuwe orthodoxie had behoefte aan de term om een verleden op te ruimen dat haar parten speelde en dat uit het gezichtsveld van de mensen verwijderd diende te worden.

Het christendom heeft, wederom gezegd, niets met totalitarisme in de moderne zin te maken. Maar ook een orthodoxie heeft iets tegen een verleden waarin de mensen de onaangename eigenschap hadden het nog heel goed zonder die orthodoxie te kunnen stellen. Voor de rest was het slechts een kwestie van terminologie. Felix Jacoby geeft bij voorbeeld in het voorwoord tot zijn Fragmente griechischer Historiker aan de hele wending van Constantijn niet ten onrechte de volgende draai, daarvoor een niet genoemde Engelse stem aanhalend: ‘(He) saved the society of his day by agreeing to call his imperialism Christianity.’

Alles moest dus eerst helemaal anders worden. En dat betekende in de eerste plaats dat de falende instellingen van het Romeinse rijk werden weggevaagd, maar in de tweede plaats ook dat zijn cultuur niet meer mocht bestaan.

Vooral wat dit laatste betreft, trad het christendom eerst zeer radicaal, ja bepaald totalitair op. Zou deze zaak zijn doorgegaan, dan was er waarschijnlijk nooit een Renaissance mogelijk geweest, bij gebrek aan schriftelijke en andere getuigenissen van een mentaliteit waarmee fervente christenen niets meer te maken wilden hebben. In dat geval had men thans over Rome misschien evenveel geweten als over Carthago.

Deze oplossing moet voor de eerste, dus meest fanatieke christenen een grote verleiding zijn geweest. Want pogingen in die richting zijn er steeds gedaan wanneer hier en daar weer eens een ‘zuiver’ christendom het voor het zeggen kreeg. Zoals in Engeland in de tijd van Cromwell. Samuel Johnson vertelt in een van zijn beroemde dichterbiografieën, de Life of Butler, dat in een van de toenmalige parlementen serieus werd voorgesteld dat ‘all the records in the Tower should be burnt, that all memory of things past should be effaced, and that the whole system of life should commence anew’.

Maar zulke dingen zijn niet zo lang vol te houden. Radicale ondergangen zijn opmerkelijk zeldzaam. Er is iets in de mensen dat zich daartegen verzet.

Polybius, de Griek die in 167 v.Chr. als gijzelaar naar Rome moest, eindigde er plus romain qu'un romain, - mede omdat hij al spoedig de intellectuele biechtvader bij uitstek van een aantal veelbelovende jonge Romeinen werd. Daartoe behoorde niet in de laatste plaats Scipio Aemilianus voor wie vervolgens de weinig geestelijke taak zou zijn weggelegd Carthago met de grond gelijk te maken (146 v.Chr.).

Toch bleef, dank zij de historiograaf Polybius, ook om deze gruwelijke zaak een vleugje van intellectuele superioriteit hangen. De veldheer had niet voor niets zoveel wijze lessen gehad. Want wanneer Scipio Carthago ziet branden, heeft hij om zo te zeggen een tweede gezicht. Hij keert zich om naar zijn staf, grijpt bewogen de hand van Polybius die als oorlogscorrespondent of zo iets daarin blijkbaar een prominente positie had, en snikt: Voorwaar een groot moment, Polybius, maar ik heb het vreselijke voorgevoel dat dit eens ook met mijn land zal gebeuren.

Wij zouden zeggen: nogal een gemeenplaats. Maar Polybius vindt het geweldig dat zo'n man op zo'n moment zulke gedachten heeft en struikelt bijna over de woorden waarmee hij hem dan prijst (‘een groot, een volmaakt man, een man kortom die de wereld nooit meer mag vergeten’).

De heren rekenden dus al in 146 v.Chr. met de ondergang van Rome, in een voornaam defaitistisch onderonsje. Hun wijsheid had echter grenzen. De ‘ondergang’ van Rome had, toen hij kwam, zo weinig met die van Carthago gemeen dat er in de eerste plaats niet een grote catastrofe plus jaartal aan te pas kwam. En ook verder liepen de zaken nogal onoverzichtelijk. Ja, als het niet zo paradoxaal klonk zou men kunnen beweren dat het ‘eens’ waarover Scipio sprak chronologisch nooit helemaal goed te voorschijn is gekomen.

Zo is het met de ondergang van Rome een beetje gegaan als met die nu bijna even beroemde ‘Untergang des Abendlandes’ van Oswald Spengler. Is die er of is die er niet, en zoals wij ons dat sinds Spengler en Toynbee afvragen, vroeg zich dat de antieke wereld nog lang na het fameuze jaartal 476 af, overigens geen jaar van bijzonder grote catastrofes. Er waren toen al ergere geweest, maar merkwaardigerwijs zonder dat dat ‘vreselijke voorgevoel’ van Scipio ook daarop nu zo precies paste.

Nog ingewikkelder wordt de zaak als we er de barbaren en de christenen bijhalen. Zij heten het Romeinse rijk ad acta te hebben gelegd. Maar een barbaar die succes had eindigde vaak als een even goede Romein als Polybius dat geworden was, en met de christenen was dat ook al niet anders. Intussen waren zij, als ‘radicale’ bewegingen,

[p. 15]

eerst wel gedwongen heel wat kapot te maken, voordat aan de ene kant Karel de Grote en aan de andere kant de ‘Roomse’ pausen iets meer constructieve gedachten over bepaalde aspecten van Rome gingen koesteren.

Edward Gibbon, die 200 jaar geleden een schandaal verwekte door het Romeinse rijk en bloc voor een veel betere zaak te houden dan de christelijke wereld die erna kwam - de grote historicus sprak met afgrijzen van de ‘triumph of barbarism and religion’, zo ongeveer als of de nieuwe religie slechts een nieuwe barbarij was -, zag vooral de valse, komische kant van die restauraties. Überhaupt had de 18de eeuw waarin hij schreef niet zoveel over voor de aloude christelijke pretentie dat het christendom de ‘vervulling’ van de antieke wereld was geweest, en wel zonder dat daarbij ook maar enig geweld zou zijn gebruikt. Een gedachte die later de marxisten weer voor de komst van hun heilstaat zouden opvatten.

Zo gingen, al volgens die kritische 18de eeuwers, de dingen in deze wereld niet. Een Zuid-Afrikaanse classicus, B.C. Dietrich, die onlangs deze kwestie weer eens bekeken heeft (Acta Classica 1975), komt tot dezelfde slotsom: ‘The sad but inescapable conclusion seems to be that in human affairs only violent self-assertion is crowned with success, and the Christian Church was no exception.’

Indien dit echter zo is, is dan het Romeinse rijk geen onrecht aangedaan door het zo voor te stellen alsof het aan zijn eigen zonden is bezweken? Dat is natuurlijk heel mooi voor de erfgenamen. Die hoeven dan zelf nooit naar macht te hebben gestreefd. Maar stonden de christenen wel zo boven dat verlangen naar macht, resp. kregen zij pas zin in macht toen zij die door Constantijn, de eerste Romeinse keizer die met hen in zee wilde gaan, kregen aangeboden?

Ook deze zogenaamde ‘zondeval’ van het christendom is een wat onwaarschijnlijke geschiedenis. Wat voor interesse zou Constantijn, naar alles wat we vanhem weten een man die alles naar het effect afwoog, en wel speciaal het machtseffect, voor christenen gehad hebben als hij in hen niet een politieke factor had gezien? Typen als hij plegen hun vrienden heel goed uit te zoeken.

[p. 16]

Hoe begerig de christenen toen al naar macht waren, blijkt ook uit een andere omstandigheid. Constantijn moest, om bovenaan te blijven, zwaar tussen ‘rechts’ en ‘links’, conservatieve heidenen en progressieve christenen, schipperen. Het was bijna een politieke alchemie, een goede reden voor de christenen om zich niet in het spel te laten betrekken als zij hun positie min of meer zuiver wensten te houden. In plaats daarvan ziet men dat zij, bij deze eerste gelegenheid om mee te doen, alles accepteren wat zij maar uit handen van Constantijn konden krijgen.

Het was om te beginnen niet veel. Maar het werd gretig gepakt, op de wijze van minderheden die voelen dat ze de wind meekrijgen.

Trouwens in de eeuw na Constantijn (4de eeuw) leefden de christenen bepaald voor de politiek. Ten slotte leidde Constantijn zijn politiek met een pro-christelijk tolerantie-edict in. Het plegen steeds minderheden te zijn ten behoeve waarvan dergelijke maatregelen worden genomen. Pas toen de getolereerde minderheid een eeuw lang tevens alle voordelen van een geprivilegeerde minderheid had genoten, zo omstreeks 400, voelde zij zich - onder keizer Theodosius - sterk genoeg. De christenen gaan dan om zo te zeggen de straat op om de heidense tempels kort en klein te slaan. Zo iets hoeft geenszins in te houden dat zij toen al minsten 50 procent van de bevolking uitmaakten. Nieuwe bewegingen grijpen meestal naar dat middel als zij ongeveer een derde van het publiek hebben bereikt.

Als men het goed bekijkt, hebben ook de christenen feitelijk een lange mars naar de macht moeten ondernemen. Er zijn natuurlijk nog altijd mensen die vinden dat het christendom boven de zaken van deze wereld heeft gestaan. Maar reeds 200 jaar vóór Constantijn meldden zich de eerste apologeten die het christendom als de beste religie voor het imperium aanbevelen, zoals Tertullianus. Zij zijn van ganser harte bereid om de Romeinse staat te stutten. Constantijn heeft misschien van teveel van wat er in het christendom verkeerd is gegaan, de schuld gekregen.

De ondergang van het Romeinse rijk, die wij in 1976 herdenken, is een van die vreemde gemeenplaatsen van de geschiedenis die meer vragen opwerpen dan beslissen. De historici zijn er dan ook nooit helemaal uitgekomen. Maar men begrijpt althans waarom de gemeenplaats nodig was. Zonder ondergangsvisioenen, proleptisch dan wel retrospectief, schijnt de mensheid nu eenmaal niet te kunnen bestaan.

Intussen heeft de één er meer behoefte aan dan de ander. Die hele, vooral door Montesquieu en Gibbon aangewakkerde discussie over de ondergang van het Romeinse rijk herinnert sterk aan de debatten in de oude Romeinse senaat tegen het jaar 146 v.Chr., toen het erom ging of Carthago nu wel of niet met de grond gelijk gemaakt diende te worden. Evenals Cato toen, zijn nu vele historici niet gelukkig als zij niet duidelijk een ondergang zien. Ceterum censeo Romam esse deletam...

Maar in die senaat vroeg ook steeds Scipio Nasica om het woord, al staat het dan niet bij Polybius. Hij vond de verdelging van Carthago geenszins zo hard nodig. Ja, het zou volgens hem zelfs een nadeel voor Rome zijn want daarmee zou een rivaal verdwijnen die Rome, hoe dan ook, fit hield. In dit verband kan men vragen hoe de na-antieke wereld eruit gezien zou hebben als de ondergang van Rome werkelijk zo iets als de ondergang van Carthago zou zijn geweest. Er zou zeker veel aan haar geestelijke fitness hebben ontbroken, zonder al die referenties aan de antieke ideeën, zeer fortuinlijk mogelijk gemaakt door het feit dat Rome niet onderging.

De kwestie is dat men hier een (onmiskenbaar) verval met een ondergang heeft verward. Wij kunnen feitelijk, net als Scipio Nasica dat voorstelde, uitstekend afstand doen van de gedachte dat er iets totaal verwoest wordt of is. Want wat is het alternatief? Een Rome - en een hele antieke wereld - waarvan we dan vermoedelijk even weinig zouden weten als we nu van Carthago weten. Echte ondergangen kunnen zeer radicaal zijn. ‘I would gladly talk about the ideas of the Carthaginians’, aldus Arnaldo Momigliano onlangs in een van zijn superbe voordrachten over Alien Wisdom (Cambridge U.P. 1975), ‘if we only knew them.’

Gelukkig worden niet alle ondergangen realiteit, al liggen steeds en overal de Spenglers op de loer, die moderne surrogaten voor de antieke orakelheiligdommen. Volgens Antisthenes van Rhodus, een tijdgenoot van Polybius, was er reeds omstreeks 189 v.Chr. een Romeinse generaal die het oorlogvoeren voor het profeteren van Rome's ondergang opgaf. In het panhelleense heiligdom van Naupactus kwam plotseling de geest over hem. Het einde van de Romeinse heerschappij was nabij, een verschrikkelijke wraak zou spoedig over zijn volk komen.

Men kent dat. ‘The whole system of life should commence anew’. Maar er is bijna geen ‘ondergang’ die daar vlot aan meewerkt.