Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 3]

[347]

Des duivels oorkussen ligt niet meer op zijn oude plaats
Frederik Bokshoorn

Men weet niet waarom het Griekse cultuurmirakel maar zo kort heeft geduurd. Een van de redenen zal wel geweest zijn dat op een gegeven moment bijna niemand meer iets ‘deed’, ook de slaaf niet. Iedereen werd op zijn manier filosoof. Deze houding is in de landen van de vroegere Griekse beschavingskring ook nu nog bij de lagere bevolkingsklassen vast te stellen. Als er gewerkt moet worden, is dat helaas onvermijdelijk. Maar als het te vermijden is, wórdt het vermeden. Minder uit luiheid of iets dergelijks, meer uit een zekere populair-snobistische schaamte voor de sociale positie waarin zij verkeren. Vandaar ook dat letterlijk elke gelegenheid wordt aangegrepen om te ‘staken’. Men is dan even wijs als die anderen die niet hoeven te werken (of van wie dit eenvoudig aangenomen wordt).

Tegenwoordig gaan de stakers naar de bioscoop. In het oude Athene zorgde Aristophanes voor tijdverdrijf. Het is opvallend hoe gaarne hij in zijn blijspelen Atheners in de maling neemt die zich aan de een of andere economische activiteit wijden (Cleon, Hyperbolos, Cleophon). Zijn gehoor moet dat geapprecieerd hebben. Het lachte trouwens ook over de moeder van Euripides die Aristophanes op de markt groenten laat verkopen. Zover kon het snobisme van de Atheense ‘man in the street’ gaan.

In Rome ging het dezelfde kant uit toen de Griekse culturele invloed daar begon door te dringen. Oorspronkelijk moet in deze boerenmaatschappij hard zijn gewerkt. Een figuur als Cato is zonder de resten van zo'n arbeidsethos niet te begrijpen. Vervolgens kwam eerst bij de betere standen de behoefte aan otium cum dignitate op (het klinkt zeer Romeins maar de zaak was al Grieks = autarkeia) en dit eindigde, via een snobisme dat eerst de theaters maar ten slotte nog meer de amphitheaters vulde, met indignitas cum otio.

Het Romeinse mirakel was van wat langere duur dan het Griekse. Maar waarschijnlijk alleen omdat eeuwenlang juist niet-Romeinen, soms met een ethos à la Cato, een staat gaande hielden die het eigenlijke staatsdragende volk, de Romeinen zelf, niet zoveel meer aanging. Het was reeds in de tweede eeuw n. Chr. uitermate moeilijk Romeinse officieren voor de legionairs te vinden, om van die legionairs zelf maar te zwijgen.

Niemand deed uiteindelijk meer wat en de mensen vonden dat dit ook zo hoorde.

In deze zelfde Grieks-Romeinse wereld kwam dan het christendom op. Het bracht eerst ongetwijfeld een nieuw arbeidsethos en ook talloze monniken die eerst mede manueel hun best deden (ora et labora) en dit buiten de Grieks-Romeinse mijlpalen ook een hele tijd volhielden. Maar zeker niet daarbinnen.

Het middeleeuwse Italië en het Byzantijnse rijk puilden uit van lieden van wie men niet begrijpt wat hen nu precies ‘motiveerde’ om bij de geestelijke stand te solliciteren. Het vermoeden is groot dat een ingeroeste schaamte voor het verrichten van nuttige arbeid hier een nieuw alibi vond.

Het protestantisme bereikte deze gebieden nooit. Alles wat Max Weber (terecht of ten onrechte) hiermee verbond om het moderne kapitalisme te verklaren, werd er dus ook niet actueel.

Wèl echter het socialisme en dit heeft er, daar feitelijk de partner, het kapitalisme, ontbreekt, dan ook een zeer merkwaardig aspect. Het is meer een protest tegen de arbeid als zodanig dan tegen slechte arbeidsverhoudingen, zoals in de landen die met arbeid hun grotere vooruitgang hebben betaald, en waar men zich voor arbeid ook niet zo schaamt daar men beseft dat zonder arbeid niets tot stand komt.

Zo iets kan tot een ‘zakelijke’ sociale strijd leiden. In de landen van de vroegere Grieks-Romeinse beschavingskring is daarvan echter nooit sprake. Sociale problemen zijn daar zeer moeilijk op te lossen daar op de achtergrond steeds de overweging een rol speelt: Eigenlijk zou ik helemaal niet moeten werken, de dood aan allen die mij laten werken. Dat heeft minder met modern socialisme en veel meer met een mentale

[p. 4]

erfenis van de antieke wereld te doen. Arbeid is onder alle omstandigheden degraderend en waar men kan, werkt men zich onder zijn werk uit, bijv. met stakingen die zuiver op voorwendsels zijn gebaseerd.

In dit verband wordt vaak gevraagd waarom Italië zoveel communisten telt. Zoveel zouden er niet eens in de Sowjet-Unie zijn als daar vrije verkiezingen bestonden.

Het antwoord op deze vraag kan men alleen geven als men totaal van het communisme afziet. (Al die Italiaanse communisten hebben geen notie van communisme.) Men moet ervoor in de oude Grieks-Romeinse sfeer terugkeren. Met dat communisme wensen zij namelijk te bewijzen dat zij over arbeid, en de ‘schande’ die zij meebrengt, nog precies zo denken als de oude Atheners en de oude Romeinen. Zij zijn ertegen.

In een communistische staat zouden zij om dezelfde reden allerslechtst kunnen leven. Maar als protest is zo'n communisme, dat zij zelf niet hoeven te ondergaan, goed. Het geeft opnieuw een alibi. In een andere tijd waren zij waarschijnlijk monnik geworden of hadden zij het Colosseum gevuld.

In elk geval wordt er nog altijd gelachen over mensen die in arbeid de oplossing van hun problemen zoeken. ‘Chi lavora è fesso’ (Wie werkt is een kaffer) heb ik een Italiaanse volksvrouw op de markt eens zeer luid horen zeggen. Ik heb haar daarna altijd met een zeker respect bekeken want dit is om zo te zeggen een bewijs dat de Griekse cultuur nog leeft.

Geheel anders is het in het protestantse deel van de wereld gegaan.

We willen tegenwoordig allemaal arbeider zijn, en zijn het dan ook min of meer. Partijen van de arbeid zitten althans stikvol lieden die vroeger misschien eerder emplooi aan het hof zouden hebben gezocht.

Voor sommigen is de omslag wat plotseling gekomen. Nietzsche voorzag het echter al, en beschouwde het als een goede reden om zich, waarschijnlijk slechts van de weeromstuit, eens extra-reactionair te uiten.

‘Die königliche Höflichkeit in dem Wort “Wir alle sind Arbeiter!” wàre noch unter Ludwig dem Vierzehnten ein Cynismus und eine Indecenz gewesen.’ (Fröhliche Wissenschaft)

Men had toen zo iets overigens ook geen arbeider moeten vertellen. Hij zou zich zeer beledigd hebben gevoeld. Want ook hij deed alles om te vergeten dat hij arbeider was. En zo was het eigenlijk steeds geweest zolang het christendom nog gewoon christendom was geweest en een gedeelte daarvan zich nog niet protestants had gedoopt. Daarmee werd de arbeid dan eindelijk een ‘waardige’ instelling, met kritiek op nietsdoende monniken en bedelende fraters.

Erasmus en de zijnen is het punt een beetje ontgaan maar in zekere zin waren die monniken en fraters echtere voortzetters van de antieke wereld dan de humanisten. Arbeid stond namelijk ook daar niet hoog aangeschreven.

Voor de Grieken hield de cultuur op waar het nut begon. Het probleem van de ‘two cultures’ bestond voor hen niet, daar cultuur, ook wetenschappelijke cultuur, nooit iets met een utilitair gezichtspunt te maken mocht hebben.

Toen Archimedes eens gevraagd werd een handboek voor ingenieurs samen te stellen, weigerde de grote wetenschapsman zijn kennis op die wijze nuttig voor zijn medemensen te maken. Het werk van ingenieurs behoorde niet tot de sfeer waarin hij zichzelf bewoog. Alle mechanische toepassingen van zijn uitvindingen hield hij voor iets ‘onedels’ en ‘vulgairs’ (Henry Hodges, Technology in the Ancient World, Allen Lane The Penguin Press, Londen 1970, p. 184).

Slechts op twee gebieden konden Griekse wetenschappers er niet helemaal van afgehouden worden toch wat ‘practisch’ te worden, hoezeer dit ook aan hun filosofische hart ging: in de krijgskunde en in de medicijnen.

Wat het eerste betreft, bestaat, althans post factum, de weerzin thans nog. Volkomen onbegrijpelijk is echter die aarzeling op medisch gebied geworden. Want ook daar probeerden zij zo lang mogelijk zuiver ‘theoretisch’ te blijven. Wie mensen ging genezen, werd misschien wel voor menslievend maar niet direct voor wijsheidlievend gehouden. Ook hij viel aan een zekere verachting van zijns gelijken ten prooi, als bijna iedereen die ‘wat deed’.

De Griekse wijsheid had dus zeker haar sociale schaduwzijden. Mogelijkerwijs berustte alle Griekse wijsheid, sociaal gesproken, zelfs op een vroege vorm van snobisme. Maar er was ook een ander element. De Grieken moeten op de een of andere wijze het gevoel hebben gehad dat mechanische processen de wereld er niet mooier op maakten. Zij zagen in het denken dat daartoe leidde, een onesthetische ontsporing van een meer zuiver weten, of zoals Heidegger het eens geformuleerd heeft, een ‘violente activiteit’ van dat weten.

Nu, voor deze esthetische gevoeligheid zijn zij dan wel gestraft, vooral door de marxisten. Immers thans staan zij er bij dezen hoofdzakelijk als een ‘slavenhoudende’ maatschappij op, en inderdaad is een direct verband tussen de weigering om

[p. 5]

technische kennis voor de vergemakkelijking van maatschappelijke functies te gebruiken, en de inzet van slaven voor hetzelfde doel moeilijk van de hand te wijzen. De enige vraag die overblijft, is of een volk dat esthetisch zo gevoelig was op ethisch terrein nu die grote ongevoeligheid aan de dag kon leggen die men meestal met het begrip: slavenmaatschappij, pleegt te verbinden. Met andere woorden, wat is hier slechts suggestie en wat was de werkelijkheid?

Reeds Nietzsche is op dit punt de Grieken te hulp gekomen. De kritiek op de Grieken als slavenhouders kwam volgens hem uit een schijnheiligheid, althans uit een valse superioriteit voort. Daarbij was het marxisme in de practijk hem nog onbekend.

‘Dass wir mehr Wert auf Befriedigung der Eitelkeit als auf alles übrige Wohlbefinden (Sicherheit, Unterkommen, Vergnügen aller Art) legen, zeigt sich in einem lächerlichen Grad daran, dass jedermann (abgesehen von politischen Gründen) die Aufhebung der Sklaverei wünscht und es aufs ärgste verabscheut, Menschen in diese Lage zu bringen: während jeder sich sagen muss, dass die Sklaven in allen Beziehungen sicherer und glücklicher leben als der moderne Arbeiter, dass Sklavenarbeit sehr wenig Arbeit im Verhältnis zu der des “Arbeiters” ist. Man protestiert im Namen der “Menschenwürde”: das ist aber, schlichter ausgedrückt, jene liebe Eitelkeit, welche das Nicht-gleichgestellt-sein, das Öffentlich-niederiger-geschätzt-werden als das härteste Los empfindet. Der Cyniker denkt anders

[p. 6]

darüber, weil er die Ehre verachtet.’ (Menschliches Allzumenschliches)

Nietzsche haalt dan Diogenes, een slaaf, aan als bewijs voor zijn stelling dat de dingen niet zo erg kunnen zijn geweest, op het gevoel van slaaf te zijn na. Wie het overwon, hoefde zich in de Griekse maatschappij niet slechter op zijn plaats te voelen dan een ‘drop-out’ in de onze. Ook Diogenes kon rustig in zijn ton leven, hoogstens wat gestoord door een nieuwsgierige Alexander de Grote die hem de zon ontnam. Als er televisie had bestaan, zou hij waarschijnlijk gezegd hebben: Die schijnwerpers hinderen me.

De marxisten hebben op alle mogelijke manieren de kunst van vroegere tijdperken in staat van beschuldiging gesteld zodra zij ook maar het vermoeden konden suggereren dat een kunstenaar zijn dienstbode veel te lang op had laten blijven als hem omstreeks het middernachtelijk uur de inspiratie pakte. Maar nu hebben althans de neo-marxisten er wat op gevonden om de kunst te redden. Door haar daar te laten beginnen waar de Grieken haar lieten ophouden, namelijk bij de mechaniek.

De toekomst van de kunst ligt volgens Marcuse (Essay on Liberation, 1969) in een huwelijk tussen esthetiek en mechaniek. ‘Technique would tend to become art and art would tend to form reality: the opposition between imagination and reason, higher and lower faculties, poetic and scientific thought would be invalidated.’

Zo'n pseudotaal alleen al zou iemand bepaald naar Hegel doen verlangen. Overigens dát wist Paul Lafargue al beter. De schoonzoon van Marx wilde evenals Nietzsche de Grieken rehabiliteren (Droit à la paresse, 1880), en dat kon nu volgens hem zonder enig bezwaar want de slaven hoefden niet meer van vlees en bloed te zijn. De machines moesten de slavenrol overnemen. Zo wist hij ten minste dat men de esthetiek niet redt door de dienstbode aan het componeren van muziek te zetten en de componist, nee niet naar bed maar naar een concentratiekamp te sturen.

Het onplezierigste aan het slaaf-zijn was dus niet het werk maar de status. En dat was ook de reden waarom arbeiders tot de tijd van Lodewijk XIV wel wilden werken maar níet, tenzij in absolute noodgevallen, voor iemand anders.

Christopher Hill, de Engelse historicus die menig boek heeft geschreven over de half religieuze, half sociale extreme vleugel in de staat van Cromwell, citeert ergens ook een anoniem pamflet uit het jaar 1647. Daarin heet het dat drie mannen, een Schot, een Nederlander en een Engelsman, klaar staan om opgehangen te worden als er een man verschijnt die hen wil redden door hun werk te geven. Werkeloosheid was toen blijkbaar vaak iets zó vrijwilligs dat een ter dood veroordeelde zijn leven kon bewaren door bij iemand in dienst te gaan.

De Schot en de Nederlander accepteren het aanbod. De Engelsman geeft er de voorkeur aan om opgehangen te worden, wat Hill dan ziet als een van de ‘numerous seventeenth-century references to the English national characteristic of hating labour more than death’.

De laatste echtgenoot van Moll Flanders, Defoe's lichtekooi, wordt door haar met de grootste moeite van dezelfde keus afgehouden als het alternatief transport naar Virginia en een gedwongen job aldaar is, en met dit boek zijn we in 1722. Het zou een klein kunstje zijn de draad van de door Hill gesignaleerde Engelse arbeidsschuwheid door de eeuwen heen te vervolgen maar dat is misschien een goed werk voor mensen die de roeping voelen het Engelse volk te discrimineren. De aangelegenheid is namelijk veel internationaler. Men kan voor de ‘traditie’ bijna bij elk volk terecht. Maar Engeland zou later het klassieke land van de kapitalistische revolutie worden, en zo is daar de arbeidsschuwheid misschien meer dan elders een bestrijdenswaardig monster geworden. Dit gaat natuurlijk des te beter als het monster er ook inderdaad als een monster uitziet. M.a.w. men kan die specifiek Engelse arbeidsonlust ook overdrijven.

In elk geval begrijpt men van het probleem slechts de helft als men denkt dat die arbeidsschuwheid van louter fysieke aard geweest zou zijn. Het is niet aan te nemen dat die Schot, Nederlander en Engelsman in hun leven niet zouden hebben gewerkt. Heel hard misschien, maar dan voor zichzelf. De clou lag bij dat dienstverband. Op hun manier waren ook die Schot, Nederlander en Engelsman nog ‘Grieken’ want een Griek in dienstverband had onvermijdelijk de status van slaaf.

Het was ook niet moeilijk om in de 17de eeuw nog Griek te zijn. Het christendom zelf was in dit opzicht nog volkomen Grieks. Zoals het christendom in de leer allerlei kniebuigingen voor de antieke filosofie heeft gemaakt, zo heeft het ook zijn tol betaald aan de antieke ‘way of life’. De antieke filosofie zou overigens onmogelijk de toppen hebben bereikt waartegen ook de christenen zo opzagen, zonder die speciale ‘nietsdoende’ way of life. Daarvoor hoeft men maar de status van de filosofie in onze zeer arbeidzame wereld met die in de

[p. 7]

Griekse te vergelijken. Hoe dat zij, de monniken zijn meer een erfenis van de Griekse wereld dan om zo te zeggen een zuiver christelijk product. Paul Lafargue mag zich dan in zijn Droit à la paresse, behalve op Rabelais, tevens op Jezus Christus beroepen, maar luiaards onderhouden zo geheel andere relaties met de wereld dan mensen die haar willen verlossen dat men de suggestie beter terzijde schuift.

Op Jezus Christus konden die monniken zich dus niet direct beroepen. Maar dat hoefde ook niet om hun in de christelijke wereld vrijwel onmiddellijk een resonantie te geven die opmerkelijk was. De Byzantijnse staat zou later vrijwel een monnikenrepubliek worden, door een keizer en zijn soldaten naar buiten afgeschermd. Vanwaar dat massaverschijnsel dat, gezien de antimonnikencampagne van het protestantisme, Byzantium eeuwenlang voor serieuze historische studie niet in aanmerking deed komen? (De Byzantinistiek is een zeer jong vak.) Gibbon zei het zo: ‘Religious precepts are easily obeyed which indulge and sanctify the natural inclinations of their votaries.’ Wallon, de historicus van de slavernij, varieerde het wat: ‘Renonçant au monde, ils voulaient d'abord renoncer au travail.’

Toch zijn deze verklaringen minder duidelijk dan zij lijken. De kwestie is dat de christelijke religie uit de antieke wereld is voortgekomen en dat haar daarmee een eigenschap is meegegeven die men er niet één twee drie van heeft kunnen losmaken: beschouwelijkheid. Toen het eindelijk lukte, toen een activistisch protestantisme er iets totaal anders van maakte, vroegen niet alleen de (nog) katholieken zich af wat er van de christelijke godsdienst nu eigenlijk was overgebleven. Ook post-protestanten gingen dat op een gegeven moment doen, vooral toen zij erachter kwamen dat het protestantisme eigenlijk meer een godsdienst van de arbeid en een cultus van de productie had gebracht dan nieuwe waarden op het religieuze erf zelf. Aan de hervorming ontbraken ‘vormen’.

Was het protestantisme niet eerder een zaak geweest om de mensen vrij pijnloos van de religie als zodanig te verwijderen en hen, zonder metaysische vragen van welke aard dan ook, in het arbeidsproces in te schakelen? Dit was, zonder een speciale bezorgdheid voor de metafysica, al min of meer de gedachte van Paul Lafargue, de schoonzoon van Marx, toen hij zei dat de heiligen in de hemel waren onttroond opdat men hun feesten op aarde kon afschaffen.

Maar Nietzsche is zonder twijfel een beter voorbeeld. Voor Nietzsche waren geen

[p. 8]

Weber en Tawney nodig om de samenhang te bevroeden. Hij zag het arbeidzame Duitsland van zijn tijd en kwam al min of meer tot dezelfde conclusie. Speciaal in de protestanten - en hij kon het weten want hij kwam zelf, en nog wel van beide kanten, uit de domineeshoek - zag hij ‘solche denen Arbeitsamkeit, von Geschlecht zu Geschlecht, die religiösen Instinkte aufgelöst hat’.

‘Hat man wohl beachtet, vraagt hij in Jenseits von Gut und Böse, in wie fern zu einem eigentlich religiösen Leben der äussere Müssiggang oder Halb-Müssiggang noth tut, ich meine der Müssiggang mit gutem Gewissen, von Alters her, von Geblüt, dem das Aristokraten-Gefühl nicht ganz fremd ist, dass Arbeit schändet, nämlich Seele und Leib gemein macht?’

In de arbeidzame 19de eeuw moest men een Nietzsche zijn om zulke ‘unzeitgemässe’ dingen te verklaren. De religie was toen zèlf bijna een blasfemie geworden. Nu had echter de religie steeds enige bij-producten van sociale aard afgeworpen waarvan het gemis de arbeidende mens allengs meer ging benauwen dan de afwezigheid van religie op zichzelf. De religie had namelijk de mensen min of meer zinvolle feesten verschaft, en we zien dan ook, dat nog voordat Karl Marx zijn poging doet om de wereld van de arbeid van allerlei nare symptomen te verlossen - maar zonder in wezen iets anders dan het contra-evangelie van arbeid, arbeid, arbeid in nieuwe vorm te verkondigen! -, een oplossing in een totaal andere richting wordt gezocht.

Voor Marx bestaat slechts het probleem dat de arbeid verkeerd georganiseerd en beloond is. Voor de rest dacht ook hij bijna uitsluitend in termen van productie en accumulatie. De kille titel van zijn hoofdwerk, Das Kapital, geeft meteen zijn beperking aan, en het bezwaar dat Nietzsche tegen de christenen had, namelijk dat zo weinigen van hen de indruk maken dat die verlossingsgodsdienst hen vrolijker heeft gemaakt, zou nog meer voor de marxistische visie op de sociale verhoudingen kunnen gelden. De gramstorigheid is niet eens ‘voorlopig’. Zij wordt nog penetranter waar het marxisme getriomfeerd heeft.

Michelet was radicaler. Hij voelde dat de fout niet bij de organisatie van de arbeid maar bij de na-middeleeuwse arbeidsfilosofie zelf lag, en hij schreef, in plaats van Das Kapital, Le Banquet waarin hij meer nietsdoen als de enige redding aanbeval.

‘Feesten! Geeft ons feesten! De cholera van de verveling ondermijnt dat trieste volk!’

William Blake was het in principe al met hem eens geweest. ‘The busy bee has no time for sorrow’ (Proverbs of Hell). De bezige bij heeft alleen tijd voor het werk en wordt daarvoor gestraft met een egale triestheid die alle gevoelens, die van vreugde zowel als van smart, overdekt.

Vermoedelijk de effectiefste propaganda die ooit in de wereld is gezet, is een uitspraak waaraan achter elkaar zich puriteinse protestanten, kapitalisten en marxisten gehouden hebben: Ledigheid is des duivels oorkussen. De duivel heeft zich goed gerevancheerd. Met zijn speciaal gevoel voor humor liet hij boven de concentratiekampen van de Nazi's de spreuk aanbrengen: Arbeit macht frei. Wordt de zaak zo ‘pornografisch’, dan zou er zelfs iets voor te zeggen zijn in het woordenboek althans één woord met stippeltjes te laten staan, het woord w..k.

In elk geval zijn we sinds Nietzsche, en ondanks Marx, een klein stukje verder gekomen. De partij anti de arbeid boekt haar eerste successen in de publieke sfeer. ‘Ceux qui ne sont pas des idiots, heeft Malraux in een interview met Le Monde gezegd, ne veulent pas opposer un nouveau type de pouvoir à l'ancien. Ils veulent opposer un nouveau mode de vie à l'ancien. Ils reviennent au fond aux grandes théories de la fête.’

Ook van binnenuit worden de partijen van de arbeid een beetje uitgehold. Zo zette Alan Brien een poos geleden, toen hij nog zijn column Private View in de New Statesman had, de zaak van Labour op de kop door een heel nieuw program. ‘It should be the job of Labour to abolish labour...’ Werk, niet ledigheid is een uitvinding van de duivel. ‘Satan finds mischief for busy hands to do. Man is rarely so gainfully employed as when unemployed.’

En daarmee zouden we dan weer aan de voet van die galg van het jaar 1647 staan. Interessant, maar ook Hill ziet er helemaal geen blamage in dat de Engelsen zo zijn aangelegd. Hij acht het een volkomen legitieme eigenschap want die arbeidsschuwheid was om zo te zeggen hun laatste verweer tegen een noodlot dat hun later overkwam: dat van ‘life-long wage-labourers’ te worden.

Het overkwam niet allen maar sinds het einde van de 17de eeuw toch wel de grote meerderheid van de Engelse bevolking, als eerste opgeroepen om het kapitalistische systeem aan zichzelf te exerceren. Hill heeft er niet voor niets zijn specialiteit van gemaakt om te tonen dat men niet moet denken dat dit nu zo vanzelfsprekend ging. Als er in dit opzicht één volk overweldigd, ja verkracht werd, dan was het wel het Engelse.

[p. 9]

‘It was a long time before freeborn Englishmen could be convinced that the chains of factory discipline could in any way be justified. The acceptance of wage-labour as a permanent system was accompanied by the abandonment of the concept of the freeborn Englishman itself.’ (Pottage for Freeborn Englishmen: Attitudes to Wage-Labour, in: Change and Continuity in Seventeenth-Century England, Londen 1974, p. 238).

Het protestantisme heeft, zoals men sinds Max Weber en R.H. Tawney weet, het een en ander met deze grote omslag te maken. De mensen moesten eerst ketters worden alvorens zij zich ook in sociaal opzicht tegen een kerk konden weren die zeker niet perfect was maar althans de eigenschap had de perfectie niet daar te zoeken waar zij sindsdien zou worden gezocht: in de productieve en accumulatieve sfeer.

Men heeft zich vaak afgevraagd waarom in het land waar het (handels)kapitalisme zich het allereerst veelbelovend ontwikkeld heeft: het laat-middeleeuwse Italië, de zaak geen doorgang vond. De economische crisissen die ten slotte die Italiaanse steden teisterden, zijn nu groot voer voor de economische historie die de kwestie uiteraard economisch tracht te verklaren. Toch bevindt zij zich daarmee op een dwaalweg, wat gemakkelijk is aan te tonen. Het laatmiddeleeuwse Italië was eenvoudig niet ketters genoeg.

‘Successful medieval businessmen died with feelings of guilt and left money to the Church to be put to unproductive uses. Successful protestant businessmen were no longer ashamed of their productive activities whilst alive, and at death left money to help others to imitate them.’ (Hill)

Dat eerste kapitalisme werd door het oude geloof dus nog tegengehouden. Er was meer voor nodig om de mensen tot ‘zuivere productie’ te bekeren, wat feitelijk alleen ging door de religie als zodanig in hen te doven.

Ten slotte werd de arbeid zelf religie, en in plaats van cynisch en indecent werd het vroom en decent om allemaal met elkaar arbeiders te zijn, en bijna niets meer.

Overal officiëren de priesters van deze religie. We weten nu evenveel (en even weinig) over de geheimen van de productie als vroeger over het mysterie van God. Nooit zijn de mensen zo nijver geweest, zegt Christopher Hill, dan sinds zij het begrip van de overdadige goede werken hebben opgegeven.

Goeroes als Marcuse zouden de eindjes die de christelijke priesters uit de handen moesten laten vallen nu wel weer aan elkaar knopen, op hun zeer synthetische manier. Maar het lijkt vooralsnog een uitermate onbeholpen taal om uit te drukken dat men de molochistische religie die op de christelijke is gevolgd, moe begint te worden.

Intussen blijven de gelovigen hun ‘recht op arbeid’ vorderen. Elke religie sterft langzaam...