Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 3]

[345/346]

Over verlies en winst
J.J. Peereboom

Het vervelende van kaarten en andere gezelschapsspelletjes is dat het ergerlijk is om erbij te verliezen en geen voldoening geeft om te winnen. Zo heb ik dat meestal ondervonden, en ik denk dat liefhebbers het spel maar gebruiken als middel om mensen een poosje in hun buurt te houden zonder met ze te hoeven praten.

Wij die graag praten kunnen de verveling van de spelletjes niet vergeven. So to your pleasures: wij gaan het ongeregelde leven tegemoet. Helaas blijkt het daar hetzelfde te zijn. Ook daar is het ergerlijk om te verliezen en geeft het geen voldoening om te winnen. Tenminste, na onlangs twee gevoelige nederlagen geleden en eronder gekreund te hebben, ben ik tevergeefs naar herinneringen of vooruitzichten van overwinningen gaan zoeken die een tegenwicht zouden kunnen geven.

Het element nederlaag is sterker vertegenwoordigd in onze levenservaring dan het element overwinning. Dat komt niet alleen doordat overwinningen weinig voldoening geven. In allerlei situaties worden er alleen nederlagen geleden, geen overwinningen behaald. Als ik iemand ergens in probeer te betrekken, in de liefde of in een plan of in een grap, en die ander voelt er niet voor dan heeft zij of hij geen overwinning behaald, maar ik voel mij wel als verliezer. Voorbeelden ontleend aan de liefde zijn het makkelijkst herkenbaar. Als ik afgewezen word, dag in dag uit met beklemming in mijn maagstreek bij de telefoon zit en af en toe voor niets opbel, lijd ik een pijnlijke nederlaag; aan het andere eind van de lijn heeft die vrouw er meer last dan plezier van. Misschien een enkel moment van plezier, als zij een sadistisch inslagje heeft en het grappig vindt om het mes rond te draaien in mijn wond, of als zij mijn gezeur gebruiken kan voor haar verzameling verhalen over bewonderaars. Het is net denkbaar dat mijn nederlaag haar een beetje voordeel oplevert, maar zeker niets dat bij benadering zo intens is als mijn ellende.

Het lijkt mij dat in de sociale omgang de meerderheid van de nederlagen geleden wordt zonder dat er een overwinning tegenover staat. Daarnaast komen gevallen voor waarin twee deelnemende partijen allebei verliezen, als zij bijvoorbeeld de bedoeling hadden om in een gesprek een verstandhouding met elkaar te krijgen en het lukt niet; maar tenslotte komen er toch ook overwinningen voor. Als ik tegelijk met iemand anders een benoeming probeer te krijgen waarvoor wij beiden onszelf geschikter vinden en ze kiezen mij, dan ben ik overwinnaar en kan ik mij voorstellen hoe de ander wanhopig of verbitterd in zijn stoel zit, als verliezer. Als ik een discussie met iemand heb en de omzittenden zeggen na verloop van tijd tegen mij ‘Jij hebt wel gelijk, en houden jullie nu eens op’, dan ben ik ook overwinnaar, en hij is het niet.

Er zijn overwinningen te behalen, en de meesten van ons hebben het wel eens beleefd; maar het kan lijkt mij in alle denkbare gevallen gezegd worden dat de negatieve emotie van de verliezer sterker zal zijn dan de positieve van de winnaar. Een overwinning geeft ons een gewaarwording van ruimte en nieuwe mogelijkheden die kort duurt; wij worden meteen geconfronteerd met de volgende opgaven en de volgende rivalen. Een nederlaag kan ons een tijd lang het gevoel geven, soms levenslang als het goed aankomt, dat wij de aansluiting kwijt zijn met wat wij van ons leven verwachtten, en dat eigenlijk al onze verwachtingen ontzenuwd zijn.

De overwinning voedt de hoop die ons doet leven, en alles gaat gewoon door; de nederlaag vernietigt de hoop, en alles lijkt verloren.

Op den duur herstelt de verliezer zich dan meestal weer, al denkt hij wel eens bij zichzelf, door de vele nederlagen die ik op zichzelf verwerken kan word ik op den duur toch uitgehold, en misschien ben ik tenslotte alleen nog een lege verpakking. Soms denkt

[p. 4]

hij ook - tenminste, ik denk dat - dat hij te goed wordt in het incasseren van nederlagen, en eens wat meer aan weerwerk moet denken. Dit is een bekend syndroom van de wishy-washy liberal. Een tijd lang had het Westen er last van in relaties met de Russen. Zij sloofden zich uit met scheldwoorden en verdachtmakingen, en wij mochten nooit iets terugzeggen, alleen begrijpen dat zij zich door ons bedreigd voelden. Gelukkig is dat in de internationale politiek een overwonnen levenshouding, dacht ik, hoewel Solzjenitsyn en Amalrik het helemaal niet denken. In ieder geval, in de sociale omgang komt het nog veel voor. ‘Weet je wat hij tegen mij zei? Hij zei, jij bent een verachtelijke stiekemerd, bovendien verveel je mij en je stinkt, en als je wil weten wat ik denk dan zit er niet eens iets in die broek van je. Weet je wat ik dee? Ik glimlachte alleen heel hautain, en draaide mij om; ik zei geen woord - geen woord!’

Tolerantie, gemakzucht en lafheid zijn in dit syndroom haast niet van elkaar te onderscheiden, en wie er toch een oordeel over wil vormen moet elk incident met alle omstandigheden analyseren. In het algemeen kan alleen gezegd worden dat er voor de liberal zelden te ontkomen is aan een nederlaag tegen iemand die het eerst toeslaat. Laatst in Parijs naast de Deux Magots liet ik mij verleiden om mee te werken aan het nummer van een straatartiest, die mij toen een houten kraag om de nek sloot waarvan de grap was dat hij een pin van achteren naar binnen kon slaan en dat er dan een andere van voren naar buiten kwam op zo'n manier dat hij door mijn hals heen leek te steken. Ik stond erbij als een sufferd, des te onnozeler omdat hij halverwege het nummer eerst even geld ging ophalen. Toen hij mij eindelijk bevrijd had liep ik hautain weg, en zei geen woord. Ik hoop dat het nog wat leek, maar ik was lang niet verzoend met mijn rol. Misschien had ik weg moeten lopen, met kraag en al, terwijl hij zijn geld ophaalde? De meeste voldoening geeft een dagdroom waarin ik hem tot slot glimlachend een hand toesteek die zich om de zijne sluit als een bankschroef, zodat hij spartelend voor mijn knieën ineenzakt. In werkelijkheid heb ik geen handdruk als een bankschroef, dus het had niet gekund.

De oplossing was nooit makkelijk geweest, maar als mijn levenshouding agressiever was zou het anders gelopen zijn. Misschien slechter, wie zal het zeggen. Dat risico zou aanvaard moeten worden. Het was in ieder geval niet goed genoeg zoals het nu ging, en mijn gekwetste gevoelens wreken zich dan achteraf in aanvallen van nauw bedwongen razernij.

Geweld is de eerste oplossing die zich aanbiedt. De handdruk als een bankschroef - maar die zou beperkt bruikbaar zijn, en aanvulling nodig hebben van een meer gevarieerd répertoire voordat ik uit de rol van hautaine liberaal kon stappen. Karate, judo, straatvechten, messentrekken, revolverschieten, een cursus die alle vijf deze kunsten omvat en misschien nog meer: zou het daarvan moeten komen? Op de hoogtepunten van razernij gaat mijn hand soms al op weg naar het telefoonboek, en wordt alleen nog geremd door de overweging dat iemand advies zou moeten geven over wat de beste school is op dit gebied.

Later komt het er dan weer niet van. Het zou wel goed zijn om in noodgevallen een beetje geweld te kunnen plegen (denk aan de mensen die ontwijkend toezien wanneer er op straat iemand beroofd of afgeranseld wordt), maar als compensatie voor nederlagen vertrouw ik het niet. Hoewel er geklaagd wordt over meer geweldpleging in onze samenleving is er nog weinig van te merken. Misschien zou er eens in de tien jaar een gelegenheid zijn om iemand met een Japanse greep over een schutting te slingeren, of te doen afdeinzen met een goedgeschoold vertoon van gevechtskracht. Daarvoor zou je jaren naar een saai klasje moeten met een groep ernstige en onhandige mannen. Hoeveel er ook te zeggen was voor de gewelddaden op zichzelf, ik vrees dat ik mij vaak belachelijk zou voelen: daar loop ik met mijn klasje achter de rug, en niemand doet mij iets.

Het is ook niet zo dat er anders helemaal geen compensatie te krijgen is. Nederlagen zijn moeilijk te vergoeden met overwinningen, maar er is gewoonlijk compensatie beschikbaar uit de algemene morele reserve. Iemand die dat niet heeft zou waarschijnlijk buiten staat zijn om te leven. Toch wordt er weinig gepraat over het grappige mechanisme waarmee wij beletten dat mensen een te groot overwicht op ons krijgen. Het grappige is dat alles tegen alles op kan wegen, onberedeneerd. Als ik met iemand te maken krijg die drie keer zoveel verdient als ik, die Ridder is in de Orde van de Nederlandse Leeuw en die met Jackie Onassis lachend op een foto heeft gestaan, zou het geen wonder zijn als ik mij te klein voelde om nog iets te zeggen. Even gaat het misschien ook zo, maar dan heb ik het evenwicht tussen ons weten te herstellen met de overwegingen dat ik: beter Frans spreek dan hij; niet zo'n dikke buik heb; en om een grapje moet lachen dat hem ontgaat. Misschien zal er meer nodig zijn; dan weet ik nog wel meer.

[p. 5]

Op de rommelzolder van de algemene morele reserve is bijna altijd weer iets te vinden.

Toch is het mogelijk dat die ander mij een nederlaag toebrengt, wanneer hij bijvoorbeeld bij het afscheid mijn naam niet kent nadat ik al heb laten merken dat ik de zijne wel wist. ‘Dag... eh, meneer.’ Vlak voor het eindsinjaal een kogel in de bovenhoek! Hoe hard zoiets aankomt is niet van een afstand te zeggen. Het zou van omstandigheden en van conditie afhangen, maar het is denkbaar dat de verliezer uit zo'n geval het ware verslagen gevoel overhoudt, en aan de algemene reserve niet meer genoeg heeft.

Voor de meeste gevallen is de reserve niet alleen een grappig maar ook een doelmatig mechanisme. Behalve over de manier waarop ik mij in stand houd tegenover mensen die in ieder objectief oordeel als superieur gezien zouden worden, verbaas ik mij soms over het totale gebrek aan respect of belangstelling voor mij bij mensen die duidelijk op een lagere trap van ontwikkeling staan. Ook zij hebben kennelijk een mooie reserve, waarschijnlijk met het onmisbare sluitstuk dat meestal voldoende werkt wanneer de gebruikelijke compensatie tekort schiet: ‘het kan wel zijn dat dat een goede knappe leuke dure man is, en iedereen zal wel zeggen dat hij meer waard is dan ik, maar ik vind hem een zak’.

Pas bij de weinige gelegenheden wanneer ook dat sluitstuk niet meer genoeg compenseert zit de verliezer met het probleem dat er te weinig overwinningen zijn, en de meeste nergens goed voor. Soms lijkt het of er geen uitweg is, hoewel die er zou moeten zijn krachtens het motto Zolang er leven is is er hoop - dat wil zeggen compensatie. De ervaring lijkt de wijsheid te weerleggen.

Tenslotte blijkt er toch een oplossing te bestaan, namelijk de zogenaamde overwinning op onszelf: een daad waarmee wij ons over onze gewone slordigheid of gemakzucht of zelfbeklag heenzetten. De overwinning op anderen geeft zelden een besef van ruimte, en de herinnering eraan helpt niet tegen nederlagen. De overwinning op onszelf is meer waard. Als ik aardig kan zijn tegen Miepje, en lastig tegen Karel, en als ik mij kan concentreren op het schrijven van een brief hoewel het leven zo lelijk tegen mij doet, dan moet er nog van alles kunnen. De zelfoverwinning blijft dus ook niet per definitie beperkt tot het herstellen van de innerlijke rust. Er zijn gewoonlijk eisen van handelend optreden aan verbonden, maar dat moet mogelijk gemaakt zijn door een interne krachtmeting. Dat die goed is afgelopen overtuigt mij dan dat ik niet verslagen was. Ik doe weer mee.

Hoe goed het precies werkt, en hoe lang, en hoe vaak, zal in het algemeen niet vaststelbaar zijn. Het hangt ervan af. Het innerlijk evenwicht blijft moeilijk te beheren, en terwijl wij enerzijds een betere kans hebben om onszelf te forceren wanneer meteen na een nederlaag allerlei zwakheden zich opdringen, is het anderzijds een zwaardere opgave bij gebrek aan levenskracht.

In ieder geval is de methode in zekere mate bruikbaar, en dat is ook geen nieuws voor kenners van de menselijke natuur. Wat ik er het verrassende van vind is juist het ouderwetse. Ten eerste wordt de behoefte aan de methode veroorzaakt door de rivaliteit tussen medemensen, terwijl onze openbare verwachting is dat die zal verdwijnen in gelijkheid en nivellering. Ten tweede is de oplossing zelf een zaak van particulier initiatief, wat in de moraal niet minder verdacht is dan in de economie.

Onze toekomst wordt geacht er een te zijn waar een zegenrijke overheid aan ieder de toekomende portie welstand en welzijn zal uitreiken. Dat iemand voor zichzelf iets zou moeten ondernemen komt niet ter sprake, en mag als ongewenst en onnodig beschouwd worden. De Chinezen doen het ook niet, die zitten alleen gezagsgetrouw te glimlachen op hun fietsen, en zij zijn de ware moderne massa-mensen.

Hoeveel tijdgenoten er zijn die onze idées reçues letterlijk geloven weet ik natuurlijk niet, maar ik merk wel dat ze een invloed hebben op mijzelf die er weinig van geloof. Ik leef ook al ten dele in een stemming van niets-hoeft, wat lekker makkelijk is, maar niets-geeft-ook-iets, wat mij toch verontrust. Zou het dan helemaal geen verschil maken of wij dood of levend zijn, behalve voor ons consumptiepatroon?

Tegen die verontrusting helpt het om nog eens een ontdekking te doen, zelfs een ouderwetse.