Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 46]

± Chronologisch
D. Hillenius

Bij de rondleiding door het slot van Schönbrunn hoorde ik een dame voor mij duidelijk zeggen: kwak.

Wandelend in het Weense natuurhistorisch museum verbaas ik me, zoals al wel eerder, over de prachtige bronzen werktuigen en gouden sieraden, die duizend of meer jaren later zijn gemaakt dan vergelijkbare uit zuidoostelijker gebieden. Ik vond iets dergelijks voor het aardewerk en de beschildering daarvan bij Perzisch, Grieks, Romeins en in het begin parallel daar nog mee Egyptisch, nl. gaande van abstract via enigszins herkenbare dierfiguren tot zeer naturalistisch geschilderde mensen. Een plant die telkens weer ontstaat en na het volgen van een bepaalde groei weer verdwijnt. Het idee is dan dat elke cultuur tijdens zijn groei tot bloei zoveel ballast meesjouwt en mee ontwikkelt dat ze zich zelf vroeg of laat verstikt. De ballast is het gevolg van het feit dat men nooit precies de zinvolle delen kan scheiden van de onzinnige, dat men niet weet wat men kan laten afvallen.

Een voorbeeld is de opleiding tot zeeofficier waarbij men tot voor kort alle touwtjes en touwen moest kennen van de zeilschepen waarmee al een halve eeuw niet meer gevaren wordt. Wanneer een ‘barbaars’ volk in aanraking komt met een hoog ontwikkeld cultuurvolk zal de neiging bestaan om alleen de direct practische zaken over te nemen, die dan weer kunnen dienen als basis voor een nieuwe groei en bloei. Het is waar dat zending en missie geprobeerd hebben om een groot deel van onze ballast ook over te planten, vaak in koppelverkoop met practische zaken, maar zelfs dan geloof ik dat het mechanisme werkt.

Nog een verbazing is die over de hovaardigheid, openlijk of verkapt, in allerlei rassenstudies over de prestaties van het blanke ras, waarmee dan vrijwel uitsluitend de West-europese volken worden bedoeld. Het is zo duidelijk dat wat op een gegeven ogenblik (Oost-europese late bronstijd bijvoorbeeld) tot bloei komt, een duizend jaar later is dan dergelijke ontwikkelingen oostelijker elders.

In Baker's Race staat een discussie over het vermogen om tot grote cultuur te komen waarbij dan bijvoorbeeld van Australoiden e.d. wordt opgemerkt dat ze niet veel hebben opgeleverd. Het staat toch wel vast dat de Australoiden niet verder van ons afstaan in cultuur dan Europese volken van de Assyriërs en Egyptenaren in hun bloeitijden. Het enige verschil is dat wij de onderontwikkelden uitroeien, direct of indirect, terwijl dat blijkbaar vroeger minder gebeurde, misschien omdat Assyriërs c.s. niet de middelen hadden om op zo grote schaal een omgeving aan te tasten als wij.

Behoefte aan chaos - aan een onoverzichtelijk rijke variatie van de omgeving - is veel dieren aangeboren, ook de mens.

Vooral bij dieren is het verschijnsel onderzocht, omdat men merkte dat veel soorten in dierentuinen, in glad betegelde, chroomstalen, hygiënische, in één blik te overziene kooien, niet floreerden. O.a. bij chimpansees merkte men dat de behoefte niet in de eerste plaats naar méér ruimte uitging, maar naar een onoverzichtelijke geleding van die ruimte, met grotere en kleinere afdelingen, licht en donker, warm en koud, gelegenheid om samen met soortgenoten te zijn en om zich terug te kunnen trekken op een eigen kleine plek. Gekoppeld aan de behoefte om punten uit de omgeving te leren kennen (bij sommige dieren te merken met geurstoffen), om met een deel van de chaos een dicht net van relaties te hebben, dat onverwisselbaar is, dat de eigen vertrouwde plek wordt, in vele opzichten een deel van het eigen lichaam (een ingelijfd deel van de chaos).

De moderne stedenbouw lijkt in zijn heldere overzichtelijkheid nog het meest verwant aan de verouderde hygiënische manier van dierentuinbouw, volstrekt ongeschikt voor die ingeboren behoefte om een plek op chaos te veroveren en om te zetten tot iets eigens.

Op het eerste gezicht lijkt de restauratiedrift, de toenemende neiging om oude huizen en wijken te bewaren en in oude stijl te

[p. 47]

herstellen een goed geneesmiddel. Juist de oude, individualistische manier van bouwen heeft geleid tot een chaotisch - zij het na studie duidelijk organisch - geheel, waar ieder individu de kans krijgt zijn eigen web van relaties op te zetten.

Maar veel restauratie is een puriteinse activiteit, een verstrakkende ordening in plaats van een organische koestering. Een nieuw huis is niets, hooguit een kiem voor verder leven, dat dan wel de kans moet krijgen. Een huis dat eeuwen heeft geleefd, dat uitgegroeid is en doorbroken, verweerd, hersteld, opgelapt, dat wordt langzamerhand een huis dat iets van een natuurlijke chaos gaat vertonen, voor levende bewoners - ouders met kinderen - het mooiste wat er is. Wanneer zo'n huis gerestaureerd wordt in de absolute zin, brengt men het terug tot een staat van nieuw, hooguit een kiem. Vaak zijn er nog strenge regels dat men aan zo'n gerestaureerd huis niets mag veranderen. Het moet blijven tot in lengte van dagen zoals het ooit ontworpen is: een dode kiem. Nieuwbouw en restauratie samen maken - als ze op deze puriteinse, zintuigloze manier doorgaan - de steden tot dode opbergplaatsen. De behoefte aan chaos zal, wanneer er niet aan voldaan wordt, zich steeds meer uiten in agressie en vandalisme, dat is een ondoordachte manier om alsnog chaos te maken.

N.a.v. Bronowski The Ascent of Man, zijn slechte hoofdstuk over het ontstaan van agricultuur. Hij zegt dat na de ijstijden in de tevoren kale gebieden iets nieuws kon gebeuren. Maar landbouw ontstond niet in het door de gletschers verlaten Europa of Noord-Azië, maar in gebieden die al die tijd waarschijnlijk een normale flora bezaten, nl. in Klein-Azië. Toch is er misschien wel een verbinding met de ijstijden. Volgens Bronowski (ik weet niet of hij het zelf bedacht) begon landbouw met het ontdekken van een in de natuur ontstane ingewikkelde, polyploide bastaard van grassen. Het moet een zeldzame bastaard geweest zijn, want iets dergelijks is later niet meer gevonden. Er zijn meer bastaarderingsgevallen bekend, speciaal in Europa, ná de ijstijden, ontstaan doordat na het terugtrekken van de gletschers geïsoleerd geraakte en daardoor apart geworden onderafdelingen van een soort weer bij elkaar konden komen en - meestal - slecht vruchtbaar bastaardeerden. De bastaarderingen die leidden tot tarwe zouden op een dergelijke manier ontstaan kunnen zijn. Normaal zouden ze w.s. al lang verdwenen zijn als de mens ze niet ontdekt had als goed voedsel. Door het simpelweg uitvoeren van



de meest algemene magie (denk aan het laatste restje water plengen om regen op te roepen), nl. door wat van die kostbare korrels in de grond te stoppen zou door ironie van de graangoden het principe van zaaien ontdekt kunnen zijn.

In het wat tegenvallende boek van Presser over de 80-jarige oorlog las ik een zin over de afloop van een onweer; nog wat nalichten aan de horizon. Om een of andere reden was ik opeens direct verbonden met een klein weggetje in Groet, voorbij Chris zijn huis, in de duinen. Ik weet niet wat ik er verder over schrijven moet, ik was er zo dicht bij, de geuren, het jong zijn van ons allemaal. Zo'n zwaar gevoel van ouderworden.

Iemand ontmoeten - het liefst een vrouw, maar het is niet absoluut nodig - en aarzelend in gesprek rakend merken dat je dezelfde voorkeuren hebt, muziek, boeken, planten of dieren. De stroomversnelling van spreken, direct vriendschap voelen, verwantschap. Zo was het toen ik Renate voor de eerste keer ontmoette, midden in een wel aardig maar direct in de steek te laten gezelschap. Ons gesprek moet de anderen shoptalk geleken hebben, buitensluitend, de vrouw des huizes was geïrriteerd, jaloers.

Dat gevoel telkens als ik een nieuw boek in handen krijg van Connolly (en van Edmund Wilson, indertijd van Du Perron, Boissard, de essays van Forster).

Misschien het laatste - tenzij men na zijn dood nog eens gaat rondsnuffelen in de honderden artikelen die hij niet bundelde - is The Evening Colonnade en vanaf de eerste regels die ik las was ik weer ondergedompeld in het plezier om boeken, om reizen, om de vreemde personages die schrijvers zijn.

Connolly heeft een groot talent voor bewondering, wat zo'n veel scherper oog heeft - tegen de populaire verwachting daarover in - dan afgunst, rancune. De beste orchideeënkenner is iemand die van orchi-

[p. 48]

deeën houdt, hetzelfde voor pissebedden, kikkers, kunst.

Lezend Nabokov's Strong Opinions, interviews, ingezonden brieven, kleine artikelen. Het blijft verbazend met welk een gretigheid ik een auteur lees die zo fel gekant is tegen auteurs waarvoor ik sympathie heb. Natuurlijk geniet ik mee als hij Dostojewski of Sartre afsnauwt, maar ik begrijp mezelf niet dat ik niet in verzet kom als hij zo - dom zou ik haast zeggen - Freud aanvalt of Stendhal afdoet met een sneer.

Uitgelezen Graham Greene's Consul Honorair, een verhaal uit Zuid-Amerika. Ik was er al eerder aan begonnen, maar zijn geschrijf is me iets te vlot, zijn karakters te bekend - de verlopen priester, de formeel niet meer katholiek etc. - de afloop te voorspelbaar, als bij een detective. Zijn plots en zijn toon hebben trouwens toch veel van een goede detective. Maar hoewel ik van detectives hou - als ze niet te gek zijn - vind ik een dergelijke geconstrueerdheid, voorspelbaarheid, in serieuze literatuur onaanvaardbaar (alhoewel Nabokov). Maar na een paar weken begon ik me toch af te vragen hoe het met bepaalde figuren was afgelopen. Op zichzelf al een argument tegen te stellige voorspelbaarheid en vooral een interesse in wat blijkbaar toch enigszins levende figuren waren geworden (een detective zou ik al lang vergeten zijn).

Ik noemde Nabokov even als uitzondering. In Strong Opinions maakt hij de mening van Forster e.a. belachelijk volgens welke romanfiguren vaak een eigen leven gaan leiden. Nabokov's figuren handelen strikt volgens zijn wil, hij is de absolute heerser over zijn schepping. Het kunstwerk als absolute constructie. Misschien omdat er kennelijk zoveel aan zijn onderbewuste ontsnapt - de beelden uit de kindertijd, een kinderromance - blijft er ondanks de ijzeren constructie zoveel leven in zijn kunst dat hij genietbaar blijft. Hij wil daar zelf niet van weten en zijn pathologische afkeer van Freud en zijn woede tegen elke criticus die verbanden ziet tussen Lolita en vergelijkbare jonge meisjes uit zijn andere boeken, zelfs - godbeter het - uit zijn autobiografie, wijst daar misschien ook op.

Zo vaak als mensen doodgaan waar je iets mee te maken had de verzuchting dat je nog zoveel met ze te bespreken had, schuldgevoelens dat er nog veel recht te zetten was. Toch zou je dat anders moeten waarderen. Stel dat je dat gevoel niet meer zou hebben tegen dat iemand sterft; dat zou toch betekenen dat die persoon sinds lang niets meer voor je betekende?

Als ik op reis ben en een doel heb ben ik goed gezelschap. Ik zet gewoon mijn zin door, de anderen mogen rustig een andere kant op gaan. Zelden ruzie in dit stadium, omdat als je stellig iets wil weinig mensen zich verzetten. Maar zodra mijn doel bereikt is en ik niet precies weet wat vervolgens te doen, word ik een hatelijk gezelschap. Elke suggestie van de anderen stoort me in het zelf tot een oordeel komen.

N.a.v. de uitnodiging door M.R. om aanwezig te zijn bij een van de verlovingen van haar vreemde vriend H.:

De godin geeft een pop aan haar laatste gemaal
Hij is opgewonden, kraaiend triomfantelijk
laat omstanders de pop zien
en vreemde spelletjes er mee
struikelend van knotwilg naar knotwilg
De godin ziet het en spint voort
aan de draden, aan het nieuwe web
de winterkoning zal spoedig sterven

Treurig idee dat redelijkheid waarschijnlijk alleen geleerd kan worden door botsingen met een onredelijke buitenwereld. Wanneer je een bepaalde handeling uitvoert waarbij je je pijn doet leer je - de een eerder dan de ander, maar in principe ieder dier, zelfs de eencelligen - om die handeling te vermijden of althans anders uit te voeren. Toen politie nog onredelijk en bruut was hielden de mensen zich aan verkeers- en andere regels. De redelijkheid van die regels ziet iedereen in, maar nu ze niet meer zo straf gehandhaafd worden zie je ze met de dag verbrokkelen.

Redelijkheid is een aanpassing aan de harde wetten van natuur en maatschappij. Theoretisch zouden de mensen ook in abstracto de zin van redelijkheid kunnen erkennen, in de practijk blijkt dat zodra harde sancties wegvallen redelijkheid een hersenschim wordt.

Degenen die aan den lijve de ellende hebben meegemaakt van leven onder een dictatuur zullen niet gauw warm lopen voor de nieuwe dictators van links of rechts. Maar de volgende generatie laat zich al net zo verleiden door de beloften van principiëel oncontroleerbare leiders als de vorigen in de tijd dat ze de dictatuur nog niet beleefd hadden.

In de Volkskrant zag ik de smalende opmerking dat die en die nog steeds in democratie geloofden ondanks Watergate. Je leest zelden bij zulke mensen dat die en die ondanks Stalin nog steeds communist zijn.