Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 3]

[342]

Verlegde grenzen
J. Pen

Staatssecretaris G. Klein van Onderwijs en Wetenschappen, die in universitaire kringen meestal kortweg Klein wordt genoemd, heeft zich door de Haagse Post laten interviewen. (HP van 3 april 1976.) Het gaat vooral over de misstanden bij het hoger onderwijs, over de bevoorrechting, over gevallen van luiheid en geldzucht. In dat stuk wordt meteen al vastgesteld dat de geïnterviewde weinig geliefd is bij studenten en hoogleraren. Het interview zelf is evenmin geschikt om zijn populariteit te vergroten. Klein haalt o.a. uit naar de falende intellectuelen, en speciaal naar de economen. Zij doen te weinig aan onderzoek, en dat terwijl we daar toch zo zwaar in hebben geïnvesteerd. We hebben ze ‘ingehuurd om grensverleggend onderzoek te verrichten’ en wat er uit komt vindt hij ‘maar schamel’.

Dat laatste vind ik een intrigerende uitspraak, en na enig nadenken wil ik er iets op terug zeggen. Om niet verkeerd te worden begrepen twee plechtige verklaringen vooraf. Ten eerste: met de meeste politieke uitspraken van de staatssecretaris ben ik het, als stemgerechtigd burger, eens. Zo vindt hij dat er teveel hoogleraren zijn en dat ze teveel verdienen. Helemaal accoord, en ik wou wel dat ze in Den Haag eens iets ondernamen tegen die overdaad, en dan niet in de vorm van dat marginale gefriemel, dus af en toe eens moeilijk doen over een incidentele benoeming; wat Klein had moeten nastreven is, m.i., een duidelijke salarisnivellering binnen de universitaire schalen, en een duidelijke prioriteitsbepaling bij het toekennen van nieuwe leerstoelen. Ten tweede: ik ontken niet dat de vooruitgang van de economische wetenschap achterblijft bij die in de natuurkunde en de electronica - dat is wat Klein beweert - al bevestig ik het evenmin, want ik kan die terreinen niet vergelijken. Ik ben trouwens niet zo erg tevreden over hetgeen wij, als economen, aan nieuwe inzichten hebben geproduceerd. Als de staatssecretaris op 27 maart de vergadering van de Koninklijke Akademie had bijgewoond, had hij mij kunnen horen uitleggen op welke punten de economisch-theoretische modellen, naar mijn mening, tekort schieten. Vooral over de winsten weten we te weinig. Ik ben er dus niet op uit om de economie te verdedigen tegen de kritiek, dat ze op essentiële punten te weinig inzicht verschaft.

Waar ik wel op uit ben is dit. Bij het lezen van het interview kreeg ik het vermoeden, dat de bewindsman, die naar ik aanneem praat als bewindsman, aan de universiteiten eisen stelt die hij, als bewindsman, helemaal niet mag stellen. Hij vindt dat de hele universitaire bevolking de plicht heeft ‘keihard na te denken hoe ze de maatschappij fijner kunnen maken voor de Bodemeiers’. Dit is een politieke wens. Er zijn ook andere politieke wensen denkbaar: prioriteit voor de laagstbetaalden, de vrouwen, Nederlands buitenlandse reputatie, de ontwikkelingslanden, de rentetrekkers, de KLM. Was Klein een willekeurige tijdgenoot, bijvoorbeeld een electronicus bij Philips, dan mocht hij gerust zeggen dat hoogleraren allemaal keihard de belangen van Philips moeten dienen - dat is pas de ware grensverlegging. Maar als staatssecretaris moet hij zich onthouden van het stellen van politieke eisen aan de wetenschap, omdat die wetenschap onder hem ressorteert.

Vervolgens kreeg ik het vermoeden dat de staatssecretaris niet goed op de hoogte is van wat er in de economie zoal aan grensverlegging omgaat. Dat hoeft hij ook niet te weten, al was het dan verstandiger geen uitspraken te doen over dingen die hij niet weet. Alweer, zo'n spreekverbod geldt alleen voor bewindslieden, niet voor iemand in een café of voor iemand die een stukje schrijft in een maandblad. (Volledigheidshalve deel ik mee, dat ik dit manuscript eigenhandig tijp, op particulier papier, en het is nu zaterdagmiddag zes uur. Ik spreek namens niemand, behalve mijzelf, en de Vakgroep Economie en Openbare Financiën van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid is er niet in gekend, laat staan dat deze mensen er keihard over nagedacht hebben.)

In tegenstelling tot de staatssecraris heb ik het gevoel dat er de laatste dertig jaar vrij veel grensverleggend onderzoek in de eco-

[p. 4]

nomie heeft plaatsgevonden. Om eens iets te noemen: dertig jaar geleden stonden de vergelijkingenstelsels (modellen dus) die empirisch getoetst kunnen worden, nog in de kinderschoenen. Op dat terrein is veel gebeurd. Keynes kon nog zeggen, in een recensie van het werk van Tinbergen, dat dit de kant was die de economie niet op moest - nu zou zo'n uitspraak alleen maar blijk geven van onkunde en/of arrogantie. Wat intussen bereikt is, op het stuk van de verklaring van empirisch waargenomen verschijnselen, is niet gering. Zowel de Keynesiaanse als de klassieke kant van de modellen zijn sterk uitgebouwd en verbeterd. Ik zeg niet dat er geen onzin wordt bedreven onder het mom van econometrie, en ook niet dat kwantitatieve methoden alleenzaligmakend zijn, maar wél dat er grenzen zijn verlegd. Dat geldt ook voor het operationeel onderzoek, wat ook een typische vorm is van kwantitative, modelmatige economie. Een van de aardige kanten van de modelbouw (inclusief de empirische toetsing) is dat de gaten in de economische kennis zo duidelijk voor de dag komen - het is typisch onderzoek dat zichzelf op gang houdt, en telkens de grenzen een stukje verlegt.

Ik heb een vermoeden dat de staatssecretaris dit niet zal ontkennen. Hij bedoelt iets anders dan hij, naar de letter, zegt. Dat blijkt uit de context van het interview. Het verhaal gaat zo (blz. 13): de Partij van de Arbeid zit in de regering. Dat vergt een boel tijd en energie. Zodoende blijft er weinig gelegenheid over om na te denken over het langere termijn-beleid. De arbeiders hebben daar al helemaal geen tijd voor, die zijn 's avonds moe. Van de intellectuelen mag je echter wel vragen dat ze over dat beleid nadenken. En dan gaat Klein verder: ‘Van de economen bijvoorbeeld. Die hebben we toch ingehuurd om grensverleggend onderzoek te doen? Daar hebben we toch zwaar in geinvesteerd?’ En wat er uit komt, dat vindt Klein ‘maar schamel’.

Wie deze redenering goed bekijkt ziet dat er heel wat anders staat dan op het eerste gezicht lijkt. Er wordt een gedachtensprong gemaakt, van de noden van de maatschappij, naar de eisen die aan de universiteiten worden gesteld: grensverleggend onderzoek. Dat dit een ontoelaatbare sprong is mag blijken uit het volgende voorbeeld. In de loop van de jaren vijftig en zestig heeft een econoom, G. Debreu, (geen Nederlander overigens, dus hij valt niet onder Klein) bewezen dat bepaalde marktevenwichten kunnen bestaan. Hij deed dit niet zozeer door naar de werkelijke maatschappij te kijken, maar via de axiomatische methode. Deze existentiebewijzen waren voor sommige vakgenoten fascinerend. Maar naar mijn indruk heeft geen enkele politicus er iets aan, en geen journalist, en ik ook niet. De modale werknemer is er ook al niet mee gediend. Persoonlijk houd ik niet van dit soort economie. Dat mag ik zeggen. Maar de staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen mag dat niet. Het werk van Debreu is namelijk pure wetenschap, het is grensverleggend (familie van de wiskunde, overigens) en de uitvinder ervan heeft gedaan waar hij voor werd ingehuurd. Als we in een situatie zouden terechtkomen waarin politici afkeurend over dit type wetenschap spreken is het eind zoek. Dan komen we terecht bij faculteiten die in dienst staan, nee niet van Philips, maar van de modale werknemer.

Wat Klein hier suggereert is dat de universitaire onderzoekers zijn problemen moeten oplossen. Hij wil een visie op de maatschappij, die voor het lange termijn-beleid gebruikt kan worden, en dan nog liefst een beleid waar de Partij van de Arbeid mee uit de voeten kan. Ik ben er niet tegen als binnen de universiteiten normatief wordt gewerkt, hoewel dat nauwelijks wetenschap is, maar als het toch gebeurt heb ik ook maar het liefst dat de Partij van de Arbeid de resultaten kan gebruiken. Ik zei al, dat ik het over het algemeen politiek met Klein eens ben. Maar toch zijn wij daarvoor niet ingehuurd. Klein doet mij sterk denken aan een andere hooggeplaatste universitaire autoriteit, die, vele jaren geleden, bij voortduring de wens uitsprak dat de Rijksuniversiteit te Groningen een krachtiger uitstraling vertoonde ten opzichte van het bedrijfsleven in het Noorden des lands. Hij bedoelde daarmee dat economen, en vooral bedrijfseconomen, veel met ondernemers moesten praten, dat ze, als het even kon, adviseur moesten worden van een bedrijf, of liever nog commissaris. Dat vond hij goed voor de wetenschap, die werd er praktischer van, en ook voor de afgestudeerden. Het was een standpunt. De man die ik op het oog heb droeg dit idee binnenskamers uit, en ik sprak hem wel eens tegen, niet omdat ik een zekere vervlechting van bedrijfseconomie en bedrijfsleven zo verwerpelijk vind, maar omdat ik bang was dat hij er een officieel standpunt van zou gaan maken. Het Groninger bedrijfsleven mag zich eventueel beklagen dat de Groninger faculteit zo weinig voor het Noorden doet, een president-curator mag dat niet. En wel daarom niet, omdat zulke klachten altijd normatief geladen zijn, en blijk geven van een principieel onjuiste opvatting omtrent het wetenschappelijk on-

[p. 5]

derzoek. Wat de één prima economie vindt, vindt de ander politiek onappetijtelijk. Wat Klein hier een gebrek aan grensverlegging noemt is weinig anders dan een gebrek aan bruikbaarheid, voor hem, en voor de Partij van de Arbeid.

Dat dit verwijt juist nu komt lijkt me niet toevallig. De draai die diverse onderzoekingen recentelijk hebben genomen houdt in, dat loonsverhogingen, belastingverhogingen en verzwaringen van de sociale premies een heel slechte invloed uitoefenen op de werkgelegenheid. Overheidsbestedingen, die de werkloosheid zouden moeten bestrijden, pakken negatief uit omdat hun dekking meer arbeidsplaatsen kost dan de bestedingen zelf opleveren. Dit is een van de uiterst onaangename consequenties van het (grensverleggende) werk van Den Hartog, Tjan en Van de Klundert (o.a. in hun preadvies Werkloosheid voor de Vereniging voor de Staathuishoudkunde, 1975) Door deze nieuwe inzichten ontstaat een politiek dilemma: de Partij van de Arbeid wordt geconfronteerd met de noodzaak van pijnlijke beleidsombuigingen om de werkloosheid in te dammen. Allicht dat er binnen die partij mensen opstaan die zeggen: laat de economen ons maar uit dit dilemma helpen. Daarvoor zijn ze toch afgehuurd? Maar het antwoord is opnieuw: nee, daarvoor zijn wij niet afgehuurd. Wij zijn afgehuurd om te laten zien hoe de wereld in elkaar zit. Als dat onaangenaam is voor deze of gene partij dan vinden sommigen van ons dat misschien jammer, maar anderen (en ik ken ze) zeggen: prima, die economie van tegenwoordig, die heeft eindelijk aangetoond dat de Partij van de Arbeid niet haar zin kan krijgen. Zij vinden de resultaten van de wetenschap, in tegenstelling tot Klein, helemaal niet schamel. En daar zit wat in: zelfs Den Uyl schijnt van deze resultaten onder de indruk te zijn. Dát is de macht van de economie.

Overigens zou ik het verwijt van Klein ook in zoverre kunnen retourneren, dat het juist de politici zijn die schamel werk leveren, onder meer omdat ze de resultaten van de

[p. 6]

wetenschap in de wind slaan. Zo valt het op dat de staatssecretaris in ditzelfde interview enkele uitspraken doet die slecht te rijmen zijn met de uitkomsten van economisch denkwerk. Hij vindt dat de nivellering het eenvoudigst valt op te lossen door de belastingprogressie over de hele linie op te voeren, bijvoorbeeld tot 95%. Nu is dat iets waar economen en fiscalisten nogal tegen waarschuwen - zij hebben een hele waslijst van voorspelbare gevolgen bij de hand, die op politici niet dadelijk een grote aantrekkingskracht zullen uitoefenen. Maar daarom niet getreurd, denkt Klein zeker, dan moeten de economen maar een grensverleggende truc bedenken om die voorspelbare gevolgen uit de wereld te helpen.

Zulke voorbeelden zijn er vele. Zo heeft, in de jaren zestig, een Nederlands econoom voorspeld dat er omstreeks 1972 een verzadiging zou optreden van de woningbouwmarkt, met een daarbij behorende terugval in de werkgelegenheid. Hebben Nederlandse politici geluisterd naar deze stem van de voorspellende, en misschien wel een beetje grensverleggende, wetenschap? Nou nee, niet erg goed, kijk er Keerpunt maar op na; wat daarin beloofd werd op het stuk van de woningbouw is méér, méér, méér extra woningen per jaar. De teleuistelling is dan ook navenant.

Maar voor mij zijn dit toch bijzaken, want politici moeten maar doen wat hun gelegen komt - ze zullen wel hun eigen redenen hebben om sommige stemmen wel te horen en andere niet. Waar het om gaat is dit: bijna iedereen mag zeggen dat de economie tekort schiet om Bodemeier's problemen op te lossen, dat bedrijfseconomen met ondernemers onder één deken moeten gaan liggen (of juist dat ze ondernemers bij voortduring aan de kaak moeten stellen, wat men maar wil), dat het werk van G. Debreu eigenlijk een beetje onzin is - maar bewindslieden van Onderwijs en Wetenschappen hebben die vrijheid niet. Zij mogen vinden dat salarissen te hoog of te laag zijn, dat de personeelsbezetting tekort schiet of te luxueus is, dat mensen op tijd op hun werk moeten komen, dat sommige organisaties inefficiënt werken, dat dienstenveloppen alleen voor dienstzaken gebruikt mogen worden - maar zij mogen geen lichtvaardige oordelen afgeven over het grensverleggende karakter van vakken die ze onvoldoende beheersen en zulks vooral niet als met grensverleggend eigenlijk bedoeld wordt: wat in mijn politieke kraam te pas komt. Verleggen heeft hier de betekenis van: helemaal verkeerd leggen.