Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 8]

Thomas Jefferson, Mao en Richard Nixon
Frederik Bokshoorn

De Verenigde Staten hebben, absoluut onverwacht, hun tweehonderdjarig bestaan (Declaration of Independence, 1776) met een ‘culturele revolutie’ gevierd, en vele Europeanen kijken nu even meewarig naar Amerika als de Russen naar China keken toen daar de culturele revolutie alles op de kop zette. Anderen zijn daarentegen enthousiast en hun vreugde zou waarschijnlijk nog veel groter zijn als de ene culturele revolutie met de andere niet slechts bepaalde trekken gemeen zou hebben - terugkeer naar een oorspronkelijk besef van wat een revolutie eens bedoelde -, maar als zij om zo te zeggen globaal aan elkaar gekoppeld hadden kunnen worden. Want wie met die van Mao gesympathiseerd heeft, vindt vast ook die van de jonge garde in de Verenigde Staten hoogst hoopgevend voor een wereld waar niet alleen de apparaten het voor het zeggen mogen hebben.

Die koppeling heeft echter niet plaats gehad. Het is zelfs zo gegaan dat het grootste bête noire van de Amerikaanse culturele revolutie, Richard Nixon, dat inbegrip van alles wat er in Amerika verkeerd was, nergens zo wordt geëerd als juist in China. Dat mag onbegrijpelijk zijn voor hen die in Mao, via alle misverstanden, door idealisaties ingegeven, een morele instantie zijn gaan zien. Zij vergeten echter dat ook Mao eens als ‘bandiet’ begonnen is. Een man die zich in de Amerikaanse jungle naar voren heeft gewerkt, behoort dus bij voorbaat tot zijn familie, meer dan al die westelijke ‘Maoisten’, grootgeworden in een reclamemaatschappij, die in het blaten van slogans een substituut voor meer reële actie hebben ontdekt.

Zij hebben er geen notie van hoe die Mao er in zijn land zelf gekomen is. De inbrekers van Nixon zijn jongens uit de zondagsschool, vergeleken bij Mao's eerste aanhang.

‘Out of sheer necessity, they relied on any available means. Mao himself did not try to hide the fact that ex-bandits, rural vagrants, former soldiers coming from mercenary armies and other élements déclassés still made up most of his troops during the winter of 1927-1928 on the Chingkang mountains. (L. Bianco, Peasants and Revolution: The Case of China, The Journal of Peasant Studies, April 1975).

De clan van Nixon was waarschijnlijk niet de beste die zich in de jungle van de Amerikaanse politiek wist door te zetten. Maar wie had omstreeks 1930 Mao zijn toekomst willen voorspellen? Voor de Chinese boeren was het Rode Legertje van Mao oorspronkelijk ook niets anders dan een van die marauderende benden, zoals het land die altijd gekend had. Zij hadden er aanleiding toe zo te denken want ook dat Rode Legertje moest toen in de eerste plaats leven, en daarover heeft een zich verplaatsende bende ‘Lumpenproletarier’, over wapens beschikkend, steeds principieel dezelfde gedachte gehad.

Men kan Mao trouwens niet verwijten dat hij zijn verleden als bandiet ooit verloochend heeft. Hoogstens heeft hij het revolutionair gesublimeerd, en hij hoefde daarvoor niet eens uitsluitend zijn toevlucht in de ideologie te zoeken. Er stonden hem meer directe wegen open, bijvoorbeeld door het Chinese volk, met gebruiksaanwijzing, oude avonturenromans, met bandieten in mooie rollen, als gewenste lectuur op te geven. Op het land gaat alles natuurlijk wat anders toe dan in de stad, en op het Chinese platteland zeker anders dan in een Amerikaanse stad met wolkenkrabbers, maar de afstand tussen een bandiet en een eerzaam man hangt in China in elk geval niet van ónze morele criteria af. Meer van de capaciteit van de man om zich door de gevestigde machten nooit definitief te laten verslaan. Op den duur zullen dan steeds bredere lagen van de bevolking zijn zijde kiezen.

Afziende van alle ideologie - die een Chinees nooit in zijn keus bepaalt, tenzij achteraf -, begrijpt men Mao's opkomst en overwinning nog steeds het best aan de hand van een oeroude Chinese guerilla-activiteit, door de ene figuur om slechtere, door de andere om betere redenen begonnen. In wezen kan

[p. 9]

men de zo beroemd geworden leer van de guerrilla van Mao, als men er slechts een paar eigentijdse supplementen van abstraheert, al volledig in oude Chinese roverromans vinden, zoals in de 13de eeuw de Sjoei Hoe Tsjwan, in het Westen meer bekend geworden onder de titel van de Duitse vertaling van Franz Kuhn, Die Räuber vom Liang Schan Moor. Het is bekend dat Mao altijd bij dit werk gezworen heeft, en zij die nu bij de guerrillatactiek van Mao zweren dienen wel te weten dat zij buiten China feitelijk nergens succes heeft gehad, wat voor een door Mao uit zuiver Chinese gegevens geëxtraheerde leer ook niet hoeft te verrassen.

De Chinese boeren aan weerszijden van de route van de Lange Mars (lang ook in de tijd) zijn verre van stormenderhand tot het Maoïsme bekeerd. Het was meestal meer een zaak van eieren voor hun geld kiezen, al naar gelang Mao zich beter tegen het bewind dat hij bestreed wist te handhaven.

Men beledigt daarmee de Chinese revolutie niet want Mao heeft de situatie zelf zo weergegeven (verslag aan het centraal comité, 27 november 1928). De boeren zijn nog altijd voor mij op de vlucht, daarop kwam zijn bericht eigenlijk neer.

Zo was ook Amerika lang voor Nixon op de vlucht. Maar met veel geduld, sluwheid, geluk en, vooral, stichting is deze vechtersbaas dan tenslotte in het Witte Huis gekomen. Misschien gaat ook voor een democratie van de jungle de maoïstische waarheid op dat de vis zijn water nodig heeft. In beide gevallen was de vis er lang voor het water waarin hij zijn vinnen wenste uit te slaan. Dit althans verbindt de levensgeschiedenissen van Mao en Nixon, en het is, op het zuiver persoonlijke vlak, niet eens zo weinig. Mao heeft op de een of andere maniet, over geografische afstanden en culturele verschillen heen, het type Nixon herkend, zeker niet zonder sympathie. Westelijke ‘Maoïsten’ kan men in dit opzicht het interview aanbevelen dat David Eisenhower, de schoonzoon van Nixon, naar aanleiding van diens bezoek in China met Mao heeft gehad en dat in The Wallstreet Journal is verschenen. De Amerikanen wordt daarin min of meer verweten dat zij een politiek jungledier als Nixon niet beoordelen naar de enige criteria die voor het beestje gelden.

Het geval kan alleen maar dienen om de Amerikaanse culturele revolutie van dit jaar 1976, die Nixon en al zijn werken verwerpt, eraan te herinneren dat er niet zoveel buitenland bestaat waar Amerika's ware

[p. 10]

antecedenten begrepen worden. Vandaar dat er in deze sterk moralistische beweging steeds meer een element van ‘America first’ naar voren is gekomen, een soort van isolationisme dat aan deze zijde van de politiek begint maar zich dan ook gemakkelijk aan gene zijde daarvan kan uitstrekken.

Frank Church, de onvermoeibare onthuller van schandalen, verricht zijn werk onder het portret van de senator William Borah (1865-1940), een van de grootste isolationisten uit de Amerikaanse geschiedenis, en de jonge democraat heeft er geen twijfel aan laten bestaan dat hij en de zijnen zulke republikeinse figuren van vroeger nu steeds positiever beoordelen.

Maar de man zonder wie totaal niets valt te begrijpen van wat nu in de Verenigde Staten voorvalt, de man bovendien in wie de Amerikanen, als zij willen, een betere Mao dan Mao kunnen zien, een authentieke Mao van eigen bodem, is nog steeds Thomas Jefferson, de hoofdopsteller van de Declaration of Independence en tegelijk de grootste moralist èn isolationist van de Founding Fathers.

De jaren toen Thomas Jefferson president van de Verenigde Staten was (1801-1809) - hij weigerde een derde ambtsperiode en schiep daarmee een precedent waaraan alle Amerikaanse presidenten behalve Franklin D. Roosevelt (1933-1945) zich voortaan zouden houden - waren zeer belangrijke jaren voor de vorming van een zekere politieke mentaliteit in het land. Nog volop heersend ook als zij niet bepaald voor de rol die de Verenigde Staten thans te spelen hebben gekregen, voorbestemde.

De invloed van Jefferson op het denken van zijn landgenoten is zeer groot geweest. De Verenigde Staten moesten volgens hem een heel andere soort staat worden dan de wereld tot op dat moment had gekend, en het zou nogal verleidelijk zijn hem als een Amerikaanse ‘Mao’ te gaan beschrijven. Allerlei parallellen zouden tussen diens Chinese experiment en het Amerikaanse van 200 jaar geleden te trekken zijn, als zij door het grote verschil in culturele atmosfeer tussen de beide landen niet volkomen nutteloos waren.

Met de Chinese leider had Jefferson onder andere gemeen een merkwaardige behoefte om slechts in een landbouwende Amerikaan een goede Amerikaan te zien. Hij was tevens niet bijzonder geporteerd voor al te intensieve relaties met de rest van de wereld. Als het aan hem had gelegen zou hij speciaal van de Atlantische Oceaan een ‘Chinese muur’ hebben gemaakt want de zaken die in Europa voorvielen, behaagden hem in het algemeen weinig. Het liefst zou hij een Amerika zonder veel aanraking met Europa hebben opgebouwd.

In 1807 gebruikte hij de Europese toestand tijdens Napoleon dan ook als een welkom alibi om het Congres een wet te doen aannemen die eenvoudig alle Amerikaanse handel met het buitenland verbood (embargowet). De motivering was weliswaar dat de belligerenten door zo'n stap des te eerder ertoe zouden worden gebracht om vrede met elkaar te sluiten. Maar in feite had Jefferson meer nationale dan internationale bedoelingen. Zoals hij het ook zelf formuleerde, moest Amerika zich in zijn relaties met Europa China tot voorbeeld nemen.

‘Jeffersonian democracy’ is echter verder zo onchinees als het maar zijn kan. Hyperindividualistisch ingesteld, schreef Jefferson in 1789 aan een andere grote figuur van Amerika's meest heroïsche tijd, James Madison, de befaamde zin: ‘The rights of the whole can be no more than the sum of the rights of individuals’. Het was vooral deze opvatting die van Jefferson de ‘permanentste’ revolutionair van de Amerikaanse revolutie heeft gemaakt. Kwam het principe in gevaar, dan zat er niets anders op dan een nieuwe revolutie te ontketenen, ‘to keep government in order’.

Jeffersons ideaal was in feite een ‘insurrection every few years’.

Het mag er dan niet altijd van zijn gekomen, één ding staat vast: naar Jeffersoniaanse criteria laat de ‘insurrection’ die de Verenigde Staten thans schokt, niets te wensen over. Alle elementen die Jefferson van belang achtte, zijn weer aan de oppervlakte gekomen: Amerika beter dan de rest van de wereld, onderschatting van buitenlands-politieke factoren.

Zo heeft de Watergate-affaire een president laten verdwijnen uit wiens afdanking - dat blijkt elke dag meer - de Sovjets en de Chinezen negatieve conclusies hebben getrokken. Waarschijnlijk komt Nixons ‘moment’, als een exceptioneel hoofdstuk in de na-oorlogse internationale betrekkingen, ook niet zo snel weer terug. Het schijnt er niet toe te doen want intussen zijn, via CIA- en Lockheedschandalen, ook nog de betrekkingen met West-Europa verstoord. Vele Europeanen zijn even perplex van de Amerikaanse ‘culturele revolutie’ als de Russen tien jaar geleden van de Chinese. Zelf, als hopeloos uit de machtsstrijd van deze dagen verwijderden, ook zeker niet wars van moralisme, vragen zij zich hier toch wel af of men dat moralisme niet ook kan overdrijven. Sommige van die Ameri-

[p. 11]

kaanse politici, aldus een Italiaanse journalist, moeten narcistisch zijn. Zij staan voor de spiegel en zeggen tegen zichzelf hoe eerlijk zij zijn.

Alles herinnert een beetje aan een van de domste dingen die Eisenhower ooit gezegd heeft: ‘America is not good because it is great. America is great because it is good’.

Het moralisme kent intussen geen grenzen meer en het is in zekere zin een wonder dat in Washington nog politiek kan worden gevoerd. Een ‘news conference’ van Kissinger verliep zo (12 februari 1976):

-	Q.: Mr. Secretary, last year you spoke eloquently of the principles that give purpose to our strength.
-	SECRETARY KISSINGER: I beg your pardon?
-	Q.: Last year you gave a number of speeches dealing with the principles that

[p. 12]

	give purpose to American strength. In your opinion, what are these basic principles of American constitutional democracy, and how do you conform your official conduct and that of the State Department to the dictates of these principles?
-	SECRETARY KISSINGER: I haven't seen this gentleman in over a year and a half, and I think we will go to another question.

Dat is, objectief gezien, niet 1976. Dat is, meer subjectief gezien, nog steeds 1776.

‘Jefferson behoefde, om zulk een leer ingang te doen vinden, niet anders te doen dan een beroep op de oude instincten van vrijheid in eigen huis en eigen kring’, schreef Huizinga in Mens en Menigte in Amerika. ‘(Hij) vatte het verschil, dat hem en de zijnen van de tegenpartij scheidde, op als een neiging tot het wetgevende beginsel tegenover die tot het uitvoerende’.

Men ziet, dus hoe Jeffersoniaans deze zaak in wezen is gebleven.

Slechts in één opzicht - zou men bijna zeggen - heeft het individualisme schade geleden. Benjamin Franklin beval, steeds in naam van de individualistische rechten, verweer tegen personenbezoedeling door een toen reeds overvrije pers door het gebruik van de knuppel aan. Hij vatte deze ‘liberty of the cudgel’ als een even elementair recht als andere op. Maar hier ontstsond een knoop. De bezoedeling ging bijna steeds in een moreel gewaad gehuld en de knuppel werd steeds meer een onciviel wapen waarmee aangevallenen zich niet meer goed konden verdedigen. Het ene individualisme werd niet meer door het andere gecompenseerd, en zo ontstond hier een instantie die zich in een moralistischgetinte samenleving wel het meest teugelloos kon ontwikkelen. Het werd een zwaard in de handen van een collectieve Tartuffe.

In Moral und Hypermoral (Bonn 1969) schreef de Duitse antropoloog Arnold Gehlen dat de omgang tussen mensen op zichzelf een ‘scherpe begrenzing van absolute eisen en een neiging de andere kant uit te kijken’ met zich brengt. De tegenwoordige ‘hypertrofie van de moraal’, zich uitend in dagelijkse opgewondenheid over iets verkeerds dat dan meestal aan een persoon wordt opgehangen, begint nu echter deze omgang vrijwel onmogelijk te maken.

Gehlen heeft nooit van Du Perron gehoord maar wat hij speciaal de moderne democratie kwalijk neemt is dat zij bijna totaal uit ‘fatsoensrakkers’ schijnt te bestaan. De pers was speciaal waarschijnlijk nog nooit zo farizeïsch als nu, met grote balken in het eigen oog.

De zaak Nixon lag in 1969 nog in het verschiet. Gehlen voorzag (en beschreef) precies wat daar ging gebeuren. De moraalhypertrofie was uit op groot wild.

‘Men’ was bijzonder verontwaardigd over Watergate. Nixon had de zaak dan ook niet zo goed gehanteerd. Maar in feite had hij iets gedaan wat ook eerder schering en inslag was geweest: het bespioneren van politieke tegenstanders. De moraalhypertrofie bekeek dat eensklaps met argusogen. Tot aan Nixon had de politieke moraal bij dat soort zaken liever de andere kant uitgekeken. In landen met een tweepartijenstelsel had namelijk nauwelijks nog politiek kunnen worden gevoerd indien die spionage, evenals tussen staten, niet meer of min reçu was geweest. In Engeland werd men tot voor kort voor een Watergate zelfs nog geadeld, naar uit een lange maar onthullende voetnoot in de nieuwe Baldwin-biografie van H. Montgomery Hyde blijkt.

Voorzitter van de conservatieve partij was in de jaren van Baldwins bewind J.C.C. Davidson, een grote persoonlijke vriend van de prime minister. Churchill heeft Baldwin later verweten dat hij alles voor zijn partij maar niets voor het land deed. Hij liet in elk geval een goede herbewapening van Engeland met het oog op het Nazi-gevaar na omdat hij dacht dat hij daarmee rechtstreeks Labour in de kaart speelde. Bij Labour was de stemming toen zo dat als Hitler bewapende, Engeland des te harder moest ontwapenen, en het was tevens de stemming van zoveel Engelsen dat Baldwin eenvoudig niet durfde te bewapenen, uit angst dat de conservatieven dan de meerderheid zouden verliezen.

Om nu te weten wat Labour uitdacht om Baldwin in de publieke opinie als een veel slechtere ‘ontwapenaar’ dan de radicale Labour-ontwapenaars als Lansbury af te schilderen - het klinkt nu gek maar de conservatieven wilden daar toen direct een afdoend antwoord op geven -, zette Davidson spionnen in beweging die hem over de intern besproken lijnen van de propagandaen verkiezingstactiek van Labour op de hoogte moesten houden.

Davidson later (maar vóór Watergate) trots: Wij hadden agenten in bepaalde sleutelcentra en wij hadden ook agenten in het hoofdkwartier van de Labourpartij.

Daar wond men zich toen weinig over op. Men sprak immers niet voor niets van verkiezingsveldslagen. Als bij slagen op een echt slagveld moest er een premie op staan in elkaars hoofdkwartier door te dringen en daar nuttige informaties vandaan te halen.

[p. 13]

De uitslag van de verkiezingen, in het bijzonder van die in landen met een tweepartijenstelsel waar de politieke wind bij elke nieuwe verkiezing kon omslaan, kon wezenlijk afhangen van kennis vooraf over de zetten die de tegenstander dacht te gaan doen.

Voor Davidson, later Viscount Davidson, knapte een zekere Joseph Ball dat werkje op, Deze werd daarvoor directeur van een nieuw ‘Research Department’ van de conservatieve partij, geen slecht eufemisme voor de verre van zuivere research die in de eerste plaats bedoeld was. In 1936 werd Ball daarvoor in de adelstand verheven. In 1961, 72 jaar oud, is hij gestorven, in zalige onwetendheid over wat men later van de inbrekers van Nixon zou zeggen.

De Baldwin-biografie, in 1973 verschenen, kon uiteraard niet de vraag uit de weg gaan

[p. 14]

wat Baldwin zelf nu van deze zaak afwist, te meer daar Davidson een groot intimus van hem was. Zijn biograaf zegt slechts dat het ‘onwaarschijnlijk’ was dat Baldwin op de hoogte was. In elk geval zou hij het niet ‘goedgevonden’ hebben, ook als hij ervan geweten zou hebben.

Enfin, Baldwin zou een slecht politicus zijn geweest als hij deze middelen had versmaad. De publieke opinie wond zich daar toen trouwens nog niet zo over op. Dat zij zelfs nu nog aardig ambigu weet te zijn, bewezen berichten uit de Verenigde Staten dat de schuldigen in de Watergate-geschiedenis een tijdlang het land afreisden om goed-gehonoreerde voordrachten te houden. Zij werden dus wel niet meer geadeld maar konden zich althans laten vergulden.

Hoe staat het dus eigenlijk met dat nieuwe probleem van de moraalhypertrofie? Wat heeft zij met de moraal zelf te maken? Volgens Gehlen is de moraal nu zo'n beetje het laatste toevluchtsoord van schurken geworden die de kunst hebben leren beheersen om ‘abgrabende Sophismen’ in morele termen te gieten en daarmee de massa op sleeptouw nemen.

In een democratie lijken de rollen zo goed verdeeld, tussen ‘de’ kiezers die een proper bewind bevorderen, en politici die de laan uit worden gestuurd als zij de morele verontwaardiging hebben gewekt.

In werkelijkheid is dit natuurlijk slechts een vroom misverstand, zoals Oscar Wilde al wist. ‘In England, laat hij in The Ideal Husband Lord Goring zeggen, a man who can't talk morality twice a week to a large, popular, immoral audience is quite over as a serious politician’. D.w.z. in het algemeen komt het er niet op aan wat een politicus doet als hij maar niet vergeet van tijd tot tijd zeer morele dingen te zeggen die zijn publiek stichten. Wat dat publiek zelf moreel waard is, weet niemand.

Het probleem van de democratie is dus ook dat zij voor een groot deel op een tartufferie moet zijn gebaseerd om te kunnen functioneren. De jongere generaties hebben daar meestal een scherp oog voor, en dat maakt die democratie er voor hen niet sympathieker op. Teveel democraten maken de indruk dat zij er met een wat goedkope hypermoraal, vervat in niet te realiseren beloften, gekomen zijn. Verder is het hun dan eenvoudig om macht te doen. Frank Church wil zich, evenals eens Kefauver, kandidaat stellen voor president zodra hij als fatsoensrakker bekend genoeg geworden is.

Een van de resultaten is dat politieke kwesties doorlopend de neiging hebben om morele kwesties te worden. Achter dat rookscherm blijft de menselijke natuur echter dezelfde.

Wat zal men zeggen van een man die ‘op zichzelf’ voor vrijheid is maar met allerlei kromme middelen de komst van zo'n vrijheid in een staat tegenhoudt omdat hij in zijn eigen huisgezin de tiran speelt en vreest dat die situatie algemeen bekend zal worden als hij roem verwerft bij het verschaffen van vrijheid aan zijn medeburgers? Waarschijnlijk niets want er plegen meestal generaties overheen te gaan voordat de een of andere ‘psychohistoricus’ over de man struikelt en zijn gecompliceerd wezen gaat uitleggen. Het heeft in ieder geval bijna twee eeuwen geduurd voordat de psychohistorie iets dergelijks over Thomas Jefferson, die zeer enigmatische maar desondanks populaire Amerikaanse president, heeft ontdekt.

De Declaration of Independence draaide heen om een teer punt van de Amerikaanse samenleving, en dat waren de negerslaven. Hier - men weet het reeds lang - had ook het ‘permanente revolutionarisme’ van Jefferson zijn moment van bedachtzaamheid. Hij gaf allerlei toe, ja die slaven zouden eigenlijk geëmancipeerd moeten worden. Maar als puntje bij paaltje kwam, was ook Jefferson tégen die emancipatie.

Er is hem nooit een verwijt van gemaakt dat zijn ideologische status bedreigde, en in zekere zin zijn hem daarbij tevens de marxistische geschiedopvattingen te hulp gekomen. Om kort te gaan: als lid van de plantersaristocratie van Virginia kón Jefferson zich deze donkere hoek van zijn politieke gedachtenleven niet beter bewust zijn. Het standbeeld was gesauveerd.

Maar nu heeft de psychohistorie zich ook met Jefferson bemoeid. (Vgl. in het bijzonder Fawn M. Brodie, Thomas Jefferson: an intimate history, Londen 1974). En voor het eerst is zijn ideologische status wèl in gevaar gekomen. Wat er bijna op zou kunnen duiden dat sociologie als ideologieonthulling - een van de werken waar zij het meest trots op is - wellicht wel de laatste vondst is, maar de ouderwetse psychologische biechtvader nog geenszins uit het veld heeft geslagen.

Wat de slavenemancipatie betreft, leek Jefferson inderdaad veel op de vrijheidsstrijder annex huistiran. Hij wenste namelijk om zeer persoonlijke redenen die emancipatie niet omdat hij in het geniep een zeer langdurige liaison met een mulattin, Sally Hemings, onderhield, ook toen hij president was. Aan de verbinding ontsproten diverse kinderen, en het was Jeffersons idée fixe dat hun bestaan moeilijker zou worden bij een emancipatie van de slaven dan wanneer de zaken zo bleven als zij waren.