Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 3]

[341]

In memoriam F.F.B.
(1892-1975)
Juan Goytisolo

Er zijn van die dingen, waar lang naar wordt uitgekeken, maar die, wanneer ze dan eindelijk gebeuren, juist daardoor totaal onwerkelijk lijken. Jaren lang - sinds ik begon te studeren aan de universiteit - heb ik, evenals miljoenen van mijn langdenoten, op deze dag gewacht. De dag bij uitstek, die - zo ongeveer als de geboorte van Jezus in het egocentrische perspectief van het christendom - mijn leven, ons leven, in tweeën zou gaan verdelen: Voor en Na, Voorgeborchte en Hemel, Val en Herstel.

Ik ben geen bijzonder rancuneus mens. Ik geloof oprecht dat op de lijst van mijn tekortkomingen of negatieve karaktertrekken haat niet voorkomt. Mijn hele leven heb ik er steeds naar gestreefd de morele of ideologische conflicten die samenhingen met de rol die ik gespeeld heb in het Spaanse culturele leven, niet te laten verworden tot een persoonlijke strijd en, zo dit wel gebeurd is - in die zeldzame gevallen van vijandschap die ik heb gekend - heeft de vergetelheid het steeds gewonnen van mijn wrok.

Hoe dan, waar het hém betreft, de hardnekkigheid van mijn afkeer te verklaren? Gedurende de lange onwezenlijke doodsstrijd van deze laatste weken - waarin hij wreed werd gemarteld door een soort medische gerechtigheid als compensatie voor de historisch-morele ongerechtigheid die hem toestond op hoge leeftijd en in bed te sterven - heeft dit gevoel me nooit verlaten: ik heb helemaal geen medelijden gevoeld bij het lezen - op zichzelf een afschuwelijke zaak - van de nieuwe en steeds ernstiger kwalen, die dag na dag bekend werden gemaakt in de officiële bulletins van een medisch team, dat evenredig aan het aantal van zijn aandoeningen leek aan te groeien.

Ik zal nu niet de bloedige geschiedenis schetsen van de manier waarop hij aan de macht kwam, noch die van de onderdrukkingsmethoden waardoor hij deze negenendertig jaar lang heeft weten te behouden: de beroemde miljoen doden van de Burgeroorlog, de honderdduizenden gevangenen en gefusilleerden van na de oorlog, de ballingschap van nog eens een miljoen Spanjaarden, waaronder zich de meest vooraanstaande persoonlijkheden uit het culturele leven bevonden: van Picasso tot Casals, van Américo Castro tot Guillén, van Bunuel tot Alberti. Evenmin zal ik het hebben over de weliswaar paradoxale, maar daarom niet minder voorspelbare consequenties van de economische verandering, die onder zijn Aegis tot stand is gebracht door middel van de strenge militaire discipline die de arbeidersklasse werd opgelegd en door de ongelooflijke onderdrukking van de boerenbevolking; een proces dat in de jaren zestig wel moest uitlopen op de verandering van het land in een moderne industriële maatschappij: die gevreesde realiteit waartegen talloze Spanjaarden van zijn partij zich juist verzetten, verdedigers van een traditioneel en statisch Spanje, die zo zelfs na hun dood nóg bedrogen uitkwamen of tijdens hun leven verplicht waren de apotheose mee te maken van bepaalde economische waarden, die noch de protestantse Reformatie, noch de Verlichting, noch de Industriële Revolutie in ons land konden invoeren. Een keten van veranderingen: een jaarlijkse vreedzame invasie van dertig miljoen toeristen; een massale emigratie van arbeiders naar de landen van de E.E.G.; toenemende investeringen van buitenlands, vooral Noordamerikaans kapitaal; een versnelde industrialisatie van het land; het afstappen van de primitieve produktieverhoudingen in de agrarische sector. Fundamentele, totale veranderingen, die - doordat ze een groeiende kloof deden ontstaan tussen de structuur van een dynamische, levendige maatschappij en een achterhaalde politieke superstructuur - wel ongemerkt de grondvesten van zijn regime moesten gaan ondermijnen, juist door zijn ogenschijnlijke en ostentatieve triomf. Waar hij tegelijkertijd beul en schepper zijns ondanks van het moderne Spanje is geweest,

[p. 4]

komt het de geschiedschrijvers en niet mij toe zijn ware rol in de loop van de laatste veertig jaar vast te stellen, zonder te vervallen in de vervalsingen van de officiële hagiografie of in de verdraaiingen van de zwarte legende over hem.

In het uur van zijn dood zou ik liever willen ingaan op dat wat zijn leven heeft betekend voor ons, die kinderen waren ten tijde van de Burgeroorlog, nu mannen en vrouwen, gedoemd tot de abnormale situatie oud te moeten worden zonder - en dit door zijn toedoen - een jeugd of verantwoordelijkheden te hebben gekend. Misschien is het karakteristieke kenmerk van het tijdperk waarin wij moesten leven wel dit geweest: de onmogelijkheid om onszelf waar te maken in een normaal vrij en volwassen leven, om op de een of andere manier de bestemming van de gemeenschap mede te bepalen buiten de voor eens en voor altijd door hem uitgestippelde weg om; met als noodzakelijk gevolg dat het terrein van actie van iedereen beperkt moest blijven tot zijn privé-leven of dat men werd aangezet tot een egoïstische strijd voor eigen welzijn, volgens de wet van de sterkste. Het ontgaat me niet dat de mogelijkheid alleen al om het onmiddellijke economische probleem op te lossen - hoe onrechtvaardig en wreed de procedure om dit te bereiken ook geweest is - een aanzienlijke verbetering betekent vergeleken bij de in de Spaanse vooroorlogse maatschappij heersende toestand en, als men de termen vrijheid en welzijn van elkaar scheidt, moet men wel erkennen dat een groot aantal Spanjaarden zich betrekkelijk goed heeft weten te voegen naar een ‘vooruitgang’ die het noodzakelijk bestaan van vrijheden niet kent. Maar voor de mannen en vrouwen van twee opeenvolgende generaties, die in mindere of meerdere mate sociaal of moreel gevoel hadden en voor wie de vrijheid om op een min of meer eerlijke manier vooruit te komen of rijker te worden geenszins hun streven naar gelijkheid en gerechtigheid kon bevredigen, hebben de gevolgen van het systeem een rampzalig effect gehad: een waarlijke morele genocide. Door de materiële onmogelijkheid zich op te stellen tegen het door hem geïnstitutionaliseerde onderdrukkingsapparaat hebben wij ons allemaal op een of ander moment in ons leven geplaatst gezien voor het dilemma te emigreren of ons zo goed en zo kwaad als het ging te schikken in een situatie die stilzwijgen en huichelarij van ons eiste, zo al niet het funeste loslaten van principes, een verlammende berusting of een cynische en ontgoochelde levenshouding.

Een kleine minderheid heeft met grote moed een derde en moeilijkere weg gekozen: die van de grootheid en ellende van een clandestiene strijd, die door zijn herhalend karakter en door de ongelijkheid van de in het spel zijnde krachten, tot voor kort de politiek tot een soort drug heeft gemaakt en de tegenstander tot het soort verslaafde, dat zo vaak voorkomt in het Spaanse leven, wiens steeds gelijkluidende zegekreten, die echter door de harde feiten worden tegengesproken, slechts een weerspiegeling zijn van zijn absolute machteloosheid en wiens ideeën veel meer zijn dan dat, namelijk getuigenissen van wilskracht, zo niet van geloof. Ballingschap, stilzwijgen, ontslag of Wishful Thinking, dat op de lange duur geworden is tot een ziekelijke zucht tot liegen: jaren en nog eens jaren van smart, frustratie en verbittering, terwijl - vaak om redenen die weinig te maken hadden met zijn persoonlijk inzicht of zelfs met de eigen Spaanse conjunctuur - het aanzicht van het land veranderde. Fabrieken, woonblokken, toeristische complexen bedierven het landschap van onze voorvaderen, stromen auto's vulden straten en wegen en het nationaal inkomen steeg in tien jaar van 400 tot 2.000 dollar per hoofd van de bevolking.

Alleen híj veranderde niet: Dorian Gray op de postzegels, in de kranten of afgebeeld op de officiële bulletins, terwijl de kinderen opgroeiden tot jonge mensen, jonge mensen volwassen werden en volwassenen haren en tanden kwijtraakten en mensen als Picasso of Casals, die gezworen hadden niet naar Spanje terug te keren zolang hij leefde, ten grave gedragen werden, ver van het land waar ze geboren waren en waar ze - in het normale geval - hadden kunnen leven en werken. Zijn aanwezigheid, altijd en overal, drukte op ons als die van een frustrerende, arbitraire vader, die als bij decreet ons lot bestierde. Ik herinner me als de dag van gisteren, hoe ik - nauwelijks twintig jaar oud - een naïef verhaaltje schreef, waarin ik zijn macht aan de kaak stelde en hoe ik onmiddellijk daarna droomde dat ik gevangen genomen was. Naast de censuur die hij instelde schiep zijn regime iets dat nog veel erger was: een systeem van autocensuur en geestelijke verschrompeling, waardoor de Spanjaard zich genoodzaakt zag op een geraffineerde manier tussen de regels te gaan lezen en schrijven en steeds het bestaan van een censor voor ogen te houden, die de monsterlijke bevoegdheid bezit om hem te verminken. Vrijheid van meningsuiting is iets dat niet gemakkelijk verworven wordt. Uit eigen ervaring weet ik hoeveel moeite het me heeft gekost een ongewenste gast uit mijn binnenste te verwijderen: de politie-

[p. 5]

Juan Goytisolo

Juan Goytisolo is één van de belangrijkste Spaanse romanciers van na de Burgeroorlog. Hij werd op 5 januari 1931 in Barcelona geboren uit ouders die tot de welgestelde burgerij behoorden; zijn oudere broer José Agustín (1928) is een bekend dichter, Luis, zijn jongere broer (1935) - die tekent als Luis Goytisolo Gay -, een verdienstelijk romancier. Zijn moeder, Julia Gay van haar meisjesnaam, werd in 1938 tijdens een bombardement van Franco's vliegtuigen op Barcelona gedood. In 1953 komt hij voor het eerst in Parijs, waar hij in 1955, tijdens zijn tweede bezoek aan de stad, de vrouw zal ontmoeten die niet meer van zijn zijde wijkt, Monique Grange, en in 1965 gaat hij definitief in de Franse hoofdstad wonen, al komt hij nog wel in Spanje. Hij werkt voor Gallimard, waar Monique al werkzaam was; dit uitgevershuis zal veel contemporaine Spaanse literatuur vertalen. In 1961 gaat hij op uitnodiging van de uitgeverij ‘Casa de las Américas’ en het dagblad Revolución naar Cuba, waar hij blijft tot de helft van het volgende jaar en het eiland van het ene tot het andere einde doorkruist. Andere en veelvuldige reizen maakt hij door het Midden Oosten en Noord-Afrika.
Sinds zijn eerste roman, Juegos de manos (Barcelona, 1953), heeft zijn werk - romans, verhalen, reisverslagen - in het teken gestaan van een duidelijke betrokkenheid bij de Spaanse werkelijkheid van na 1939, een houding die op een discursief niveau uitdrukking vond in een bundel essays, El furgón de cola (Parijs, 1967). Zijn belangrijkste werk is te vinden in de romans Señas de identidad (Mexico, 1966) en Reivindicación del conde don Julián (Mexico, 1970). Deze laatste tekst, die ook door mensen als Carlos Fuentes en Octavio Paz als een zeer belangrijk voorbeeld wordt beschouwd voor de vernieuwing van de roman in de Spaanstalige gebieden, is een totale aanval, vanuit de taal zelf, op de structuren van dat Spanje, het ‘traditionalistische’, dat het regiem van de generaal mogelijk maakte. Maar niet alleen een prototypisch taalgebruik van dat bepaalde Spanje, met al zijn achterliggende ‘mythen’, wordt impliciet in de tekst ondergraven, ook de religieuze en sexuele taboes van dat bepaalde Spanje worden, ook weer impliciet, opengebroken. Dit alles maakt dat het niet bepaald een makkelijke tekst is om te vertalen. De breuk van Juan Goytisolo met zijn geboorteland wordt verder uitgewerkt in zijn laatst verschenen werk dat veelzeggend Juan sin tierra heet; het verscheen in 1975 in Barcelona, maar kon in Spanje niet verspreid worden.
Bijgaande tekst, die Goytisolo mij in december '75 opstuurde, schreef hij voor een in Mexico verschijnend blad, maar hij zei dat hij het zeer zou waarderen als er een vertaling van verscheen in ons land; daarvoor hebben twee doctoraalstudenten Spaans uit Leiden zorg gedragen.
Goytisolo's woorden zijn daarom belangrijk omdat zij in grote trekken het relaas zouden kunnen zijn van al die dissidente geesten die sinds 1939 in of buiten Spanje hun pen geweld hebben moeten aandoen om in hun eigen land tot een lezerspubliek te kunnen doordringen.
J. Lechner

agent die schijnbaar zonder dat iemand hem daartoe had uitgenodigd was binnengeglipt. Waarschijnlijk zullen Spaanse journalisten en schrijvers op de dag dat ze, bevrijd van het gewicht van dit Super-Ego, willen gaan schrijven, hetzelfde angstgevoel krijgen dat mij overviel toen ik mij plotseling bevond voor een duizelingwekkende leegte: de vrijheid die zich voor iemands voeten opent, het zonder omwegen kunnen zeggen wat men denkt. Een strijd, niet uitwendig, maar inwendig, tegen het model van intrapsychische censuur, censuur die opgesloten zit in het ‘zielsmechanisme’, zoals Freud het noemde. Misschien komt de bevrijding voor vele intellectuelen van mijn leeftijd wel te laat en zullen zij er nooit meer aan kunnen wennen verantwoordelijk te schrijven - omdat ze al voorgoed het slachtoffer zijn van een steriliserend Super-Ego, een verinnerlijkte projectie van zijn ongebreidelde macht.

Zijn politiek pragmatisme, gebaseerd op een klein aantal eenvoudige uitgangsstellingen van dezelfde strekking als die in zijn testament - hij was, zoals ik onlangs ergens las, de ‘enige tacticus in een land van strategen’ - vooronderstelde naast de pure gehoorzaamheid geen enkele ideologische loyaliteit. De officiële maatstaf voor deugden en verdiensten werd alleen maar gevormd door de mate van trouw aan zijn persoon. Dit had tot gevolg dat er - naast een corrupte minderheid die zich ijverig de voordelen en privileges toebedeelde - een enorme massa ontstond van burgers die blijvend veroordeeld waren tot een minderheidspositie: zonder mogelijkheid om te stemmen, een tijdschrift te kopen met een afwijkende politieke opinie, een niet gecensureerd boek te kopen of film te zien, zich aaneen te sluiten met andere burgers die het niet eens waren met de regering, te protesteren tegen onrecht, of een syndicaat te

[p. 6]

vormen. Een enorm potentieel van krachten die, doordat ze niet tot uiting gebracht konden worden via de gewone creatieve kanalen, onvermijdelijk omgezet werden in neuroses, kwaadwilligheid, alcoholisme, agressiviteit, zelfmoordneigingen, ieder zijn eigen kleine hel. Er zal een dag komen, waarop de Spaanse psychiatrie serieus de gevolgen moet analyseren van deze kwalijke bevoogding van een groot aantal volwassenen die gedwongen waren een verlaagd beeld van zichzelf te verdragen en zich tegenover de anderen onvolwaardig, kinderlijk of schuldbewust te gedragen. De onderdrukking en taboes, de geestelijke gewenning aan onderworpenheid aan het gezag, aan kritiekloze aanvaarding van de officiële waarden, die ons gemaakt hebben tot wat we zijn, zullen niet in één dag uitgevaagd kunnen worden. Het zal een hele opgave zijn om elke Spanjaard voor eigen rekening te leren denken en handelen, onafhankelijk van de veranderlijke politieke toestand. Hij zal geleidelijk aan moeten leren om zonder vrees te lezen en te schrijven en om volkomen vrijuit te spreken en te luisteren. Een volk dat bijna veertig jaar lang heeft geleefd in omstandigheden van onverantwoordelijkheid en onmacht is per definitie een ziek volk, waarvan het genezingsproces even lang zal duren als de ziekte.

Menig keer - naarmate de affectieve breuk met mijn land zich verdiepte en er bij mijn fysieke verwijdering een andere, van geestelijke aard, kwam - heb ik aan deze man gedacht, wiens schaduw mijn lot sterker heeft beïnvloed dan mijn eigen vader. Iemand, die ik nooit in levenden lijve heb gezien en die op zijn beurt niet wist van mijn bestaan, maar die wel de oorzaak was van een reeks gebeurtenissen die de kiem legden voor mijn ballingschap en roeping als schrijver: het ongeneeslijk trauma van de Burgeroorlog en de dood van mijn moeder bij een bombardement door zijn luchtmacht; de afkeer van het conformistische systeem waarin zijn mensen mij wilden opvoeden en waarvan ik de gehate littekens nog steeds draag; het vroegtijdige verlangen om voor altijd een land te verlaten dat naar zijn beeld was gesmeed en waarin ik me een vreemde voelde. Wat ik nu ben heb ik aan hém te danken. Hij maakte me tot een Wandelende Jood, tot een soort Jan zonder Land, niet in staat zich ergens aan te passen of thuis te voelen. Hij dreef me ertoe al heel jong de pen op te nemen om mijn conflictrelatie met mijn omgeving en mijzelf te bezweren via de literaire creatie.

Er zijn anderen, die minder geluk hebben gehad dan ik. Ik heb het niet alleen over zijn ontelbare fysieke slachtoffers, maar ook over de schade die er is aangericht in het bewustzijn van degenen die de ineenstorting van hun meest nobele idealen hebben moeten aanvaarden, hun eigen morele dood. Of over de verlangens en hoop, verbonden aan het doorbreken van het systeem dat hij met geweld aan Spanje had opgelegd, verwachtingen die velen nooit verwezenlijkt zagen. Ik denk hierbij aan Cipriano Mera, commandant van het IVe Republikeinse Legercorps, die arm en vergeten is gestorven in een ziekenhuis in Parijs, terwijl het modernste chirurgisch team ter wereld hém kunstmatig in leven hield. Ik denk ook aan Léon Felipe, Max Aub, Julio Alvarez del Vayo en zovele anderen die tot het einde toe heldhaftig trouw bleven aan de principes waarvoor ze edelmoedig streden. Zijn sinistere einde - het penseel van Goya of de pen van Valle Inclán waardig - komt voor hen te laat. Niemand zal hen weer tot leven kunnen wekken.

Wat mij betreft komt de tijding óók te laat: zoiets als een huwelijksaanzoek dat pas na lange tijd wordt aangenomen, wanneer degene die het aanzoek deed, het wachten moe, zijn leven zo goed en zo kwaad als hij kan heeft ingericht in functie van een ander. De uitwerking zou pas volledig geweest zijn als het bericht vijftien jaar eerder was gekomen, toen mijn liefde voor mijn land nog intact was en ik me er met een groter vertrouwen en enthousiasme dan nu in het openbare leven had kunnen mengen. Nu, in 1975, ben ik, zoals de dichter Luis Cernuda het zei, ‘een Spanjaard zonder overtuiging’ - een Spanjaard die dat alleen maar is omdat hij niet anders kán. De schade is ook onherroepelijk geweest en ik schik me er in op mijn manier, zonder rancune of nostalgie.

Zijn verwoede gehechtheid aan het leven - dat hardnekkige weerstandsvermogen dat degenen die zijn eindeloze doodsstrijd meemaakten zo verbaasde - werpt een nog duisterder licht op de persoon die enkele weken tevoren koelbloedig en zonder acht te slaan op de protesten uit de gehele wereld, vijf jonge landgenoten tegen de muur liet zetten, omdat ze schuldig waren bevonden aan de onvergeeflijke misdaad het gelegaliseerde geweld van zijn regering met geweld te beantwoorden.

Het kost me moeite de formule uit te spreken, maar ik zal haar met geweld aan mijn lippen ontrukken - natuurlijk op voorwaarde dat hij niet vanuit zijn graf zal blijven regeren -: ‘Moge hij’, in de mate waarin het land, nu eindelijk bevrijd van zijn aanwezigheid, zal leven en ademen, ‘rusten in vrede’.

(Vert. M. van der Drift en R. Lo-Sjoe)

[p. 7]