Hollands Maandblad. Jaargang 1976 (338-349)

[p. 13]

Nieuw bericht uit hyenaland
Paul van 't Veer

Men herinnert zich mijn stuk in dit maandblad over Schermerhorns dagboek uit de jaren 1946-1947, waarin hij de kring van journalisten met wie hij als voorzitter van de commissie-generaal te Batavia te maken had, beschreef als ‘een wereld van hyena's’, hoofdzakelijk samengesteld uit onbekwame Nederlanders en anti-Nederlandse buitenlanders.

Men herinnert zich dit niet?

Welnu, het is iets langer dan vijf jaar geleden dat Het Dagboek van Schermerhorn verscheen en door mij in het decembernummer van de jaargang 1970 besproken werd voorzover het de houding van de heer S. jegens journalisten betrof. Ik keerde mij tegen zijn herhaalde bewering, die tussen 1945 en 1950 overigens gemeengoed was in de Nederlandse officiële kring, dat de buitenlandse correspondenten zo anti-Nederlands waren.

Om mijn kritiek te staven, onderzocht ik het enige concrete geval van anti-Nederlandse berichtgeving dat Schermerhorn in zijn dagboek noemde. Het betrof een bericht van het persbureau Reuter van 14 oktober 1946, de dag waarop de Nederlands-Indonesische bestandsovereenkomst werd getekend. In dit bericht werd gezegd dat Schermerhorn ‘tijdens de onderhandelingen een verklaring zou hebben afgelegd, dat Nederland geen verdere troepen meer in Indonesië zal laten komen’. Het bericht was door de BBC verspreid, waarover Schermerhorn extra verontwaardigd was, want ‘dergelijke nonsens van een officiëel Engelsch apparaat is toch eigenlijk ontoelaatbaar’, noteerde hij in zijn dagboek.

Nonsens? In een speciale verklaring, die te elfder ure aan het bestandsakkoord was toegevoegd, bleek op het punt van de Nederlandse troepensterkte te zijn vastgelegd: ‘It is obvious that the present military strength from both sides must be considered as a maximum, which will be reduced as the truce itself succeeds and the political situation clears. The fact that a large number of the N.E.I. (Netherlands East Indies) troops consist of militia who have been mobilised for a long time, is a further inducement to speed up a practical solution which will make possible their demobilisation’.

Voor een gewoon mens staat hier te lezen dat de troepensterkte van Nederland en Indonesië in oktober 1946 als een maximum moest worden beschouwd en bij welslagen van het bestand zou worden verminderd door geleidelijke demobilisatie van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger.

Alleen wie, als Schermerhorn, wist dat de hele passage over de vermindering van de troepensterkte één grote zwendel was - zo schreef ik - kon het bericht van Reuter/BBC als nonsens kwalificeren. Nederland was van plan zijn troepensterkte in Indonesië nog flink op te voeren door versterkingen uit Nederland en had beslist niet het voornemen KNIL-militairen te demobiliseren. In zijn eigen dagboek roemde hij de ‘knappe verklaring, die naar de geest de Indonesiërs prettig in de oren moest klinken en waar onzerzijds toch eigenlijk niet veel mee werd gezegd, anders dan we toch uit onszelf van plan zouden zijn’.

Ik beschouwde dit als een stukje hypocrisie, waartegen mijn collega-hyena, de Reuter-correspondent Graham Jenkins, in bescherming moest worden genomen, een gewetensvol man, wiens credo ‘Ik heb als journalist nog nooit ervaren dat bij een conflict de partij die gelijk had, last had van de waarheid’, voor mij nog steeds onaangetast is gebleven.

Men vraagt mij misschien: waarom dit pijnlijke voorval uit het leven van een nu bijna tachtigjarige, rustende staatsman weer opgerakeld?

Het antwoord uit hyenaland luidt: omdat door publikatie van officiële stukken de hele zaak een nog onaangenamer geur is gaan verspreiden en hyena's nu eenmaal op stank afkomen.

Kortgeleden verscheen in de serie Rijks Geschiedkundige Publicatiën het vijfde deel van de Officiële bescheiden betreffende de Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945-1950. Het beslaat de periode 16 juli tot 28 oktober

[p. 14]

1946, de tijd van het militaire bestand en de politieke overeenkomst van Linggadjati tussen Nederland en de republiek Indonesië. Het bestand, dat op advies van de Nederlands-Indische Legercommandant, generaal Spoor, geen wapenstilstand werd genoemd omdat een ‘wapenstilstand’ volkenrechtelijke consequenties zou kunnen hebben, werd door alle partijen als buitengewoon belangrijk beschouwd. Het zou immers de eerste feitelijke overeenkomst tussen Nederland en de republiek Indonesië worden en was een noodzakelijke stap naar de politieke overeenkomst. Vooral ook de Britse bemiddelaar, lord Killearn, hechtte er veel waarde aan en hij was het die - zo blijkt uit de nieuwe publikatie - na aankomst in Indonesië, al bij zijn eerste contact met de republikeinse minister-president Sjahrir de voor Nederland belangrijkste voorwaarde voor een militaire regeling vastlegde, nl. dat een bestand de verdere aanvoer van Nederlandse troepen niet zou belemmeren. Op 30 augustus 1946 rapporteerde luitenant-gouverneur-general Van Mook aan de minister van overzeese gebiedsdelen Jonkman dat Killearn in Djokja was geweest. ‘De Republikeinen namen t.a.v. de staking der vijandelijkheden oorspronkelijk het standpunt in, dat dit slechts mogelijk zou zijn indien geen nieuwe troepen door ons zouden worden aangevoerd; zij lieten dit standpunt echter weer vallen toen zij op de onmogelijkheid van een dergelijke conditie werden gewezen. Ook hierover zal ten spoedigste verder contact opgenomen worden. Zij wilden deze maatregel ook tot Sumatra uitbreiden’.

Voor Nederland was zo'n voorwaarde niet discutabel omdat de eerste onderdelen van de 7-December divisie praktisch al op de boot zaten. (Niet zonder moeilijkheden. Toen het troepenschip Boissevain op 24 september vertrok, ontbrak 15% van de dienstplichtigen. In een bijeenkomst van de Raad voor Militaire Aangelegenheden van het Koninkrijk, waarin behalve de premier, de militaire ministers en de minister van overzeese gebiedsdelen ook de chefs van staven zitting hadden, deelde minister Fiévez mee, dat gerekend was op een percentage van 10. Van het inschepingsverlof was aanvankelijk zelfs 38% niet teruggekeerd.)

Het leek erop of Killearn de republikeinse bezwaren had overwonnen, maar toen op 20 september de eerste militair-technische bespreking werd gehouden, kwamen de republikeinse generaals opnieuw met de eis: stopzetting van verdere aanvoer van Nederlandse troepen. In informele gesprekken met Sjahrir, de republikeinse delegatieleider, wist Schermerhorn op 8 oktober te bereiken dat ‘handhaving van de status quo’ als uitgangspunt voor het bestand zou worden aanvaard. Er zouden dan over en weer inlichtingen worden gegeven over de getalssterkte der troepen, inbegrepen de komende Nederlandse divisie.

Een dag later werd de eerste ‘grote’ bestandsvergadering gehouden onder voorzitterschap van lord Killearn, die tot groot genoegen van de Nederlandse aanwezigen (Schermerhorn noteerde in zijn dagboek: ‘Wij reden verheugd naar huis en het was te mooi om waar te zijn’) als eerste resolutie voorstelde: ‘It is recorded that both sides accept the principle of a truce on the basis of stabilising the present military position and balance of allied and Indonesian forces’. De cijfers kwamen in de middagvergadering op tafel: ‘Engelsche troepen 40.500, vermeerderd met 5000 Japanners; Nederlandsche troepen per 1 October 55.560, en per 30 November 91.200 en aan Indonesische troepen 140.000 op Java en 60.000 op Sumatra’.

De kneep zit natuurlijk in de benaming ‘allied troops’. Killearn had er tot grote vreugde van de Nederlanders voor het eerst van gesproken en hij kon dat formeel doen omdat tot 1 december 1946 de Nederlandse troepen onder bevel van het South East Asia Command te Singapore vielen, een Brits commando uit de tweede wereldoorlog dat de verantwoordelijkheid voor de krijgsverrichtingen in Nederlands-Indië droeg zolang niet alle Japanse troepen waren geëvacueerd. Ondanks alle kritiek op de Britse bondgenoten probeerde Nederland zolang mogelijk van de aanwezigheid der Britse troepen (voornamelijk Brits-Indische eenheden) te profiteren. Tenslotte was het de Britse regering die de knoop doorhakte en de datum van 30 november 1946 vaststelde. Na die datum bleven Britse diplomaten bij de Nederlands-Indonesische onderhandelingen bemiddelen, maar het South East Asia Command had geen zeggenschap meer over de Nederlandse troepen.

Per 1 oktober 1946 waren er aan Britse en Nederlandse troepen samen 96.150 man in Indonesië. Per 30 november, de datum waarop de Britse troepen vertrokken zouden zijn maar de 7-December divisie aangekomen, zouden er 91.200 ‘allied troops’ tegenover die 200.000 republikeinse militairen staan. Alleen: onder ‘allied troops’ moest men na 30 november uitsluitend Nederlandse militairen van Koninklijke Landmacht en Koninklijk Nederlands-Indisch Leger verstaan. Onder het mom van handhaving der status quo zou Nederland

[p. 15]

dus binnen twee maanden meer dan 35.000 man troepen aanvoeren.

In een memorandum van Spoor aan Schermerhorn gedateerd 10 oktober, werd deze goochelarij met de term geallieerden speciaal voor West-Java nog even uitgewerkt, blijkbaar omdat Sjahrir van de grote Nederlandse troepenconcentratie daar een punt had gemaakt. ‘Thans (10 October) bevinden zich in West-Java 22.000 man Britsche en Britsch-Indische troepen, alsmede 36.000 man Nederlandsche troepen, hetgeen een totaal maakt van 58.000 man. Aangezien op de conferentie de schorsing van vijandelijkheden door de Indonesische en Geallieerde delegatiën was aanvaard “on the basis of stabilizing the present military position and balance of Allied and Indonesian forces”, kan er mijns inziens zijdens de Indonesische delegatie nimmer eenig bezwaar worden gemaakt tegen een toekomstige militaire situatie, waarbij aan Geallieerde zijde 2.000 man minder in het betrekkelijke gebied aanwezig zijn dan op het huidige tijdstip’.

Schermerhorn liet Jonkman in een verslag van 11 oktober weten ‘er in persoonlijke gesprekken met Sjahrir’ in geslaagd te zijn ‘hem van de noodzakelijkheid van de aanvaarding van een status quo als eenige grondslag van een truce te overtuigen’. In zijn dagboek schreef hij hierover: ‘Ik had de indruk dat Sjahrir werkelijk schrok van de getallen van onze militaire kracht op 30 November. Ik moet eerlijk zeggen, dat ik ook nooit had gedacht, dat wij hier thans in West-Java in totaal 56.000 man zouden hebben. Ik kon mij zijn schrik dus best voorstellen’.

Sjahrir zelf wilde wel, blijkbaar ervan overtuigd dat er in elk geval een bestand moest komen om de weg vrij te maken voor de politieke overeenkomst, maar er moest iets worden gedaan om de republikeinse legerleiding mee te krijgen. Op de vergadering van 14 oktober werd de verlossende formulering gevonden, die van de zinsnede: ‘the present military strength from both sides must be considered as a maximum’. Daarmee was op orwelliaanse wijze bedoeld te zeggen dat Nederland dóór zou gaan met zo snel en zo veel mogelijk troepen aan te voeren. ‘Both sides’ was de nieuwe formulering van het ‘Allied and Indonesian’ uit de resolutie die Killearn op 9 oktober had voorgesteld, waarin ‘Allied’ betekende: de Britse en Nederlandse troepen tezamen. Door een elimineringsproces waarvan de buitenwereld niets had gemerkt, was het element geallieerde of Britse troepen ook uit de taal van het bestandsakkoord verdwenen. Het ging nu alleen om Nederlandse en Indonesische troepen, ‘both sides’, maar in de getalsberekeningen zouden ook na 30 november de Britse troepen van vroeger hun rol blijven vervullen.

Het tweede deel van de verlossende formulering had betrekking op de demobilisatie van KNIL-dienstplichtigen, die al zo lang gemobiliseerd waren dat alleen al hierin was gelegen: ‘a further inducement to speed up

[p. 16]

a practical solution, which will make possible their demobilisation’.

Nu was de groep van dienstplichtigen in het KNIL klein omdat de dienstplicht in het vooroorlogse Nederlands-Indië slechts betrekking had op de (Indische) Nederlanders. Ook in het naoorlogse KNIL waren de Ambonezen, Timorezen, Menadonezen etc. die de massa van het KNIL vormden, beroepsmilitairen. Het feitelijk effect van demobilisatie van KNIL-dienstplichtigen zou, anders dan de tekst suggereert (‘a large number of the N.E.I. troops’) dus gering zijn geweest.

Maar toen Schermerhorn in zijn dagboek noteerde dat de hele verklaring ‘eigenlijk niets anders inhield dan Nederland toch al van plan was’, sprak hij wel heel anders dan het officiële verslag dat de commissiegeneraal op 14 oktober van de bewuste vergadering naar Den Haag zond. ‘Uiteraard kon van een positieve toezegging van gedeeltelijke demobilisatie van de KNIL-militie geen sprake zijn, zoowel op grond van de onrust, die dan in het KNIL zou opkomen, als omdat de KNIL-troepen in de buitengewesten niet door Spoor kunnen worden vervangen door troepen van de KL, aangezien deze voor patrouillediensten nog niet voldoende getraind zijn’.

Wie hield nu eigenlijk bij dit alles wie voor de gek?

Het is niet aan te nemen dat de betrokken partijen zelf, die aan de voorbereidende onderhandelingen hadden deelgenomen, niet zouden hebben begrepen dat er in deze alang-alang heel wat tijgers huisden. Van Mook en Spoor wisten precies wat ze wilden: zoveel mogelijk Nederlandse troepen naar Indonesië halen om, hoe en waarom dan ook, sterk te staan tegenover de Indonesische republikeinen.

Schermerhorn, die moest toegeven net zo verrast te zijn als Sjahrir over de sterkte van de Nederlandse troepen in West-Java, was minder goed op de hoogte van de werkelijke krachtsverhoudingen dan Van Mook en Spoor en werd zelf dus al een beetje voor de mal gehouden. Sjahrir deed mee aan de misleiding door een bestandsverklaring te aanvaarden, hoewel hij wist dat er eigenlijk niets in stond. Hij had hetzelfde belang als Schermerhorn: de republikeinse generaals meekrijgen bij de aanvaarding van een bestand, dat minder als een militaire zaak dan wel als een eerste gebaar van goede politieke wil moest worden beschouwd.

De republikeinse generaals gaven tenslotte ook toe, maar zij wisten weer iets wat niemand anders wist: hoe groot de sterkte was van het republikeinse leger, de TRI. De cijfers van 140.000 man op Java en 60.000 man op Sumatra gaven, zoals Spoor in zijn memorandum van 10 oktober schreef, geen enkel houvast: ‘Ik moet opmerken dat de intelligence-dienst van het KNIL over juistere en vollediger gegevens beschikt ten aanzien van de sterkte en de dislocatie van de TRI dan op de conferentie ter tafel werd gebracht’. De republikeinse generaals werden door Sjahrir dus wel een beetje en door de Nederlanders flink voor de gek gehouden, maar zij meenden in hun kleine Indonesische vuistjes te kunnen lachen door Sjahrir en de Nederlanders in het onzekere te laten over hun eigen sterkte.

Dan de derde partij bij het bestand: de Engelsen.

Door een gelukkig toeval beschikken we over enkele directe gegevens terzake, ook zonder een grondig bronnenonderzoek op het Foreign Office in Londen. Tussen de Officiële Bescheiden bevindt zich een aantal telegrammen van lord Killearn aan het Foreign Office, die in 1946-47 door de inlichtingendienst van de republiek Indonesia te Singapore waren onderschept, om vervolgens weer door de inlichtingendienst van het KNIL, de Nefis, uit republikeinse kanalen gevist te worden. (Als je dit leest, begrijp je ook waarom de Nefis betere cijfers had over de republikeinse troepensterkte dan Sjahrir.)

Een van Killearns, van de aanduidingen ‘top secret’, ‘immediate’ en ‘not to the Dutch’ voorziene codetelegrammen, betrof de vergadering van 14 oktober 1946, waarop het bestand getekend was. ‘I called on Sjahrir this evening and found him well satisfied over the Truce. I complimented him upon the skill and tact with which he had made his points especially over the number of Dutch troops after November 30th; it had much impressed and diverted me. He seemed pleased’.

Wat moet men hier nu weer van maken?

Betekent het dat Killearn toch óók iets zag in die verklaring over de maximale troepensterkten van 30 oktober? Dat lijkt me, bij een slimme vos als Killearn, wel geheel uitgesloten. Hij was het zelf immers geweest die door het gebruik van de term ‘allied troops’ de mogelijkheid van de bestandszwendel, zéér ten voordele van de Nederlanders, had geschapen. Het is veel waarschijnlijker dat Killearn Sjahrir ermee complimenteerde dat hij kans had gezien met een nietszeggende verklaring de republikeinse generaals mee te krijgen voor de ondertekening van het bestand. De lof van

[p. 17]

Killearn gold dus net zo goed Schermerhorn als Sjahrir en in zijn rapportage aan het Foreign Office gaf hij daar ook uiting aan. Sjahrir had opgemerkt dat de wereld na de sluiting van het bestand snelle resultaten verwachtte, aldus Killearn - ‘an observation which I warmly endorsed, adding that now the ball was rolling so fast it should be kept in play: especially with two such excellent forwards as he and Schermerhorn playing on the same side with their own effective technique in passing the ball to one another right up the field. Everyone was now standing by on the side lines to cheer when they jointly landed it neatly in the net’.

Sjahrir en Schermerhorn als twee voorhoedespelers in hetzelfde team - een gewaagd beeld voor een wedstrijd met zulke achterhoedespelers als nu aan de gang was. Maar de beeldspraak was op zichzelf aantrekkelijk. Op 18 oktober hield Jonkman zijn gebruikelijke bijeenkomst met afdelingchefs van het department van overzeese gebiedsdelen in Den Haag. Is het mogelijk dat hij het telegram van Killearn van drie dagen eerder toen al gezien had? Volgens de desbetreffende voetnoot in de Officiële Bescheiden zijn de onderschepte en her-onderschepte telegrammen van Killearn aan het Foreign Office pas op 24 maart 1947 als bijlage van een zeer geheime, persoonlijke brief van Spoor aan Van Mook van die datum in de officiële archieven terechtgekomen. Toch is het mogelijk dat ze al eerder onder de aandacht van Jonkman waren gebracht. In elk geval verscheen op die 18e oktober plotseling het voetbalteam ook in de Nederlandse politiek. In Jonkmans woorden: ‘De republiek erkennend als realiteit, doch ook naar de maatstaf van de 7 December-rede de omzetting van het Koninkrijk nastrevende, wordt (in het bestandsakkoord) de republiek als gelijkwaardige partner erkend; hetgeen hier ook gebeurd is: aftrap door Lord Killearn, de wedstrijd nu in vollen gang met als de teams de door het nieuwe kabinet uitgezonden C.-G. en het nieuwe kabinet der republiek.’

Jonkman had de smaak van het voetbalspel te pakken. In de ministerraad van 21 oktober volgde zelfs een compleet wedstrijdverslag met zes doelpunten. Eerst weer die aftrap van Killearn en de indeling der beide teams, Indonesiërs en Nederlanders, die natuurlijk niet sámen speelden, zoals bij Killearn, maar tégen elkaar. Dan bij de onderhandelingen om de beurt een doelpunt. ‘Het derde doelpunt voor ons is, dat de wapenstilstand is gesloten op basis van de huidige sterkte van de geallieerde troepen. De Britsche troepen zullen door onze troepen worden vervangen, waarmede de

[p. 18]

uitzending daarvan wordt aanvaard.’ (Het derde doelpunt van de Indonesiërs was de bepaling dat de Britse opperbevelhebber in Singapore na 30 november als onpartijdige derde met beslissende stem zou fungeren als er meningsverschillen ontstonden in de gemengd Nederlands-Indonesische bestandscommissie.)

Over de betekenis van de clausule over de maximumsterkte bestond geen meningsverschil meer. Op 16 oktober had de Legercommandant de zaak in een vertrouwelijke toelichting aan alle gezaghebbenden, voorlichtingsofficieren etc. nog eens goed laten uitleggen. ‘Het handhaven ook in de toekomst van de huidige sterkte van de Geallieerde troepen’ betekende dat ‘de republikeinsche regeering accoord gegaan is met het onveranderd uitvoeren van de betreffende de komst en dislocatie van deze divisie bestaande plannen. Toen men eenmaal zoo ver was, waren er geen ernstige moeilijkheden meer voor het bereiken van overeenstemming. Zooals gezegd kwam in de plenaire zitting van de delegaties van Maandag 14 October de overeenkomst tot stand. Nederland heeft hiermee opnieuw blijk gegeven van zijn ernstigen wil om het conflict op vreedzame wijze zoo spoedig mogelijk op te lossen. Als zoodanig dient ge de beslissing onzerzijds te zien. Wij wenschen het Indonesische volk zoover mogelijk tegemoet te komen’.

Ja, iedereen moest het nu wel begrepen hebben: de Indonesische delegatie en de Nederlandse delegatie, de regering in Den Haag en de regering in Djokja, de chefs van het ministerie van overzeese gebiedsdelen, de Britse bemiddelaars en de Nederlandse officieren te velde, iedereen.

Iedereen, behalve het publiek.

Wie? Het publiek? Hohoho, hahahaha, het publiek! De pers, hahahaha, laat me niet lachen! Het publiek, hahahaha, o, hou me vast, ik heb hier een communiqué, daar staat, hahahaha, daar staat alles in, hohoho! Nee, wacht nou even, hohohoho, even de tranen uit m'n ogen vegen. Wat een nonsens, hahahaha! Ze kunnen het toch zelf lezen: both, hahahaha, both, o, ik word niet goed, hahaha, both sides, hihihihi. Kunnen ze toch zelf zien staan, stommelingen, hahahaha. Op 19 oktober loopt de Boissevain in Priok binnen met de eerste tweeduizend man van de 7-December divisie. Hohoho, tweeduizend man. Worden die soms teruggestuurd? Niks hoor, hahahaha. Die blijven gewoon in West-Java, net als de rest. Wat een nonsens, bah, je weet niet of je lachen of huilen moet als de pers zulke stommiteiten uithaalt. Stelletje hyena's.