Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 39]

De schrijftafel van Shelley, de leunstoel van Keats
Paul van 't Veer

In het begin van de jaren '50 waren we voor 't eerst met vakantie in Italië. Per autobus belandden we in het rustige vissers- en badplaatsje Lerici aan de Golf van Spezia. Voor vier gulden per nacht verzekerden we ons van onderdak in een van de twee plaatselijke hotels en de volgende ochtend maakten we een wandeling langs de kust. Halverwege de baai lagen twee vervallen huizen naast elkaar. Eén ervan, dat over een afbrokkelende portico met boogvormige openingen beschikte en blijkbaar vroeger grootheid had gekend, stond leeg. In het ander werd café gehouden door een spraakzame kastelein, die vertelde: ‘Hiernaast moet de beroemde Engelse dichter Shelley hebben gewoond, die tijdens het zeilen in de baai is verdronken. Je hebt hier van die plotselinge stormen. Ik heb gehoord dat ze er een museum van willen maken voor de Engelse toeristen die hier wel eens komen. Ze zijn altijd op zoek naar iets van Shelley.’

Het was waar dat in Lerici slechts één herkenbare herinnering aan Shelleys verblijf te vinden was, het hotel dat vanouds ‘Delle Palme’ heette en dat niet voor niets kortgeleden in ‘Shelley e delle Palme’ was omgedoopt. Er was ruimte voor méér.

We bekeken het leegstaande huis naast het café. In het halfduister was binnen alleen wat bij elkaar geveegd puin te onderscheiden. ‘Er staat niets in’, zei ik tegen de kastelein die bereidwillig was meegelopen. ‘Je kunt de Engelse toeristen toch geen leeg huis als Shelley-museum aanbieden.’

‘Leeg, leeg’, mopperde hij. ‘Toevallig zijn er heel wat oude meubels van Shelley bewaard. Een schrijfbureau waaraan hij zijn beroemde gedichten geschreven heeft, en een bureaustoel en nog veel meer.’

Een paar jaar later was Lerici, net als alle lieve Italiaanse kustplaatsjes, een hotelkermis met doorlopende voorstelling geworden en in alle reisgidsen staat de Casa Magni als laatste verblijfplaats van Shelley vermeld. Ik bedoel maar: over bureaus waaraan beroemde schrijvers hun beroemde werken hebben geschreven, hoef je mij niets te vertellen. Toch kijk ik altijd met vertedering naar de schrijftafel van Charles Dickens, het bureautje van Emily Brontë, de leunstoel van Keats en de pijp van Wordsworth als die in een passende omgeving ten toon worden gesteld. Net als de schrijvers uit de tijd der Romantiek zelf dol waren op tastbare blijken van het verleden en niet aarzelden een bestaande ruïne of een waterval iets meer dan levensecht te maken, zijn hun eigen woonplaatsen door het nageslacht desnoods met enig arrangement tot kleine bedevaartsoorden bevorderd. Ik weet het, en toch loop ik in die 19e-eeuwse huizen rond met de schroom van iemand die beseft dat hier ooit de bliksem van het genie is ingeslagen. Terwijl niemand buiten iets in de gaten had, woedde hierbinnen het onweer waaruit de Wuthering Heights tevoorschijn kwam. Een gewoon meisje, dat nooit iets bijzonders heeft meegemaakt, zit in een piepklein kamertje in de pastorie van Haworth met uitzicht op het kerkhof en links, iets meer naar beneden langs de steile hoofdstraat van het dorp, op de herberg de Black Bull, waar haar broer zich wel weer aan het bedrinken zal zijn. De bierpomp werkt er nu niet altijd even goed, tenminste de pomp van de pils die Lager heet, zodat het snelle drinken er iets moeilijker op geworden is, maar Emily zit er mee. (Broer Branwell kon trouwens in de apotheek net zoveel opium kopen als hij wilde. Er is in Haworth naast de Black Bull een winkel met op de pui de trotse aanduiding dat hier vroeger de apotheek gevestigd was, waar Branwell zijn opium bekwam.)

Vader in zijn study beneden, waar de kinderen nooit binnen mogen, zuster Charlotte en zuster Anne op hun kamers boven - overal krast in die pastorie de pen over het papier. Wat wordt hier allemaal gebrouwen:

[p. 40]

preken voor de zondag, de betere soort damesroman, die het als kostuumstuk op de televisie zo goed doet, moraliserende gedichten (Anne: I hoped that with the brave and strong, My portioned task might lie: To toil amid the busy throng, With purpose pure and high.) en een meesterwerk waarin de stormbuien van de nabije donkere moors in één greep worden gehouden met de ‘haatliefdc’, die zo oneindig ver verwijderd lijkt van de pastorie en dominee Brontës kalme christendom.

De blikseminslag. En de gesel van de 19e eeuw, de ongenoemde, slechts door drie letters aangeduide Ziekte, die van Keats tot de Brontës minstens twee Europese schrijversgeneraties met hun spleen en Weltschmerz in leven en dood schijnt te verenigen. Patrick Brontë overleeft zijn vrouw en vijf kinderen, steeds eenzamer in zijn studeerkamer aan de zondagspreek over blijmoedige berusting werkend. Een pijp, een bijbel, een hoge hoed, een bureau, glimmend gewreven meubels in de kamers aan de voorkant die nog onveranderd over het kerkhof blikt terwijl aan de achterkant van het huis een oerlelijke museumvleugel met vitrines, beeldengroepen en souvenirshops is aangewoekerd.

Mij kan het trouwens weinig schelen wat ze voor kermis rond de blikseminslag bouwen. In Haworth staan vijftig bussen op het parkeerterrein even buiten de oude dorpskern, die verder geheel uit Brontërestaurants, Brontëbookshops, Brontëcafé's en Brontëmemorials is opgetrokken. Het blijft Engels, dus een beschaafd soort kermis.

Het Vaticaan is niet méér rond de pauselij ke stoel gebouwd, dan Stratford-on-Avon rond Shakespeares woonhuis, dat trouwens boven de fundamenten niet meer bestaat omdat een zekere dominee Gastrell als bewoner in 1759 de rest heeft laten afbreken uit protest tegen de hoge personele belasting, waarna hij opgelucht vertrok, de bevolking in sprakeloze woede achterlatend. De ruïnes zijn zeker zo interessant als de nog wel bestaande, duchtig teruggerestaureerde Shakespearemonumenten, voorzover ze tussen de net zo authentiek betimmerde Shakespearehotels, Shakespearecafé's en Shakespearewinkels zijn terug te vinden. Een kermis, maar beschaafd. Een van de souvenirs is een zakje zaadjes van de bloemen die Ophelia in het haar droeg, drijvend in de beek bij de wilgeboom: There, with fantastic garlands did she come, of crow-flowers, nettles, daisies, and long purples, wat volgens mijn groenvingerige reisgenote zoveel als boterbloemen, dovenetels, madeliefjes en primula's moet betekenen.

Een volk dat zijn schrijvers waard is, dit Britse. Soms vraag ik me, literarisch reizend af, of dat met de Fransen ook het geval is. (Over de Nederlanders is het beter te zwijgen. Wij hebben wel Rembrandthuizen, Van Gogh Musea en Rubenskastelen, maar het Multatulihuis moest op de barbaren worden veroverd en is niet veilig in onze handen zolang het Multatuli Genootschap een soort van bedelorde is. Wij zijn ook hierin een schildersvolk, geen schrijversvolk.) De Franse schrijvershuizen die ik ken, zijn pompeuze tempels, belachelijk van zelfoverschatting en muf van Franse eigenwaan. ‘Maar’, zegt mijn rozevingerige reisgenote als ze het Shakespearegroen eraf heeft geveegd, ‘je kent er te weinig om zo schandelijk te generaliseren.’ Mijn wedervraag of er meer zijn dan van Balzac en Victor Hugo pareert zij met een verwijzing naar Walter Scotts Abbotsford Castle - inderdaad een namaak middeleeuws gedrocht in het Schotse grensgebied, waarvan de inrichting in pompeusheid niet voor welk Frans 19e-eeuws schrijvershuis hoeft onder te doen. De enige verontschuldiging is dat niet het dankbare nageslacht sir Walter deze wansmaak heeft bezorgd, zoals monsieur Hugo de zijne posthuum aan de Place des Vosges kreeg toegemeten. Nee, Scott liet het zelf bouwen en inrichten eer hij ook maar één middeleeuwse roman had geschreven. 't Was het dichten dat hem zo groten bate bracht.

Hun schrijvers waard, die Britten. In het Londense Dickens House, dat iets aan het Multatuli Museum doet denken (het bevat behalve documenten en boeken ook niet meer dan de onvermijdelijke leunstoel en schrijftafel), zie ik in een bankboekje dat de jonge auteur voor zijn eerste boek, de Pickwick Papers, meteen 750 pond in ontvangst mocht nemen van zijn dankbare uitgevers, de heren Chapman en Hall. Ik laat daar dat ze hem na voltooiing ook een etentje aanboden, maar menig Nederlands auteur van 25 of ouder zou nu nog tevreden zijn met zo'n 19e-eeuws honorarium, welke pondenkoers er ook aan de transactie ten grondslag zou liggen.

Het blééf bij Dickens (en zijn uitgevers) binnenstromen. Aan zijn eerste lezingentournee in Amerika hield hij, aldus een ander bankboek, in 1842 niet minder dan twintigduizend pond over. Een fortuin. Voor hij het verdiend had, was hij al verhuisd van Doughty Street naar het intussen afgebroken, deftiger adres aan Devonshire Terrace in Regent's Park. Hoeveel liever dan de Schotse bard met z'n nepkasteel is me deze Londense burgerjongen, die voor zijn

[p. 41]

eigentijdse romans grondig onderzoek deed. Samen met zijn illustrator ‘Phiz’ (H.K. Browne) reisde Dickens in januari 1838 naar Yorkshire om zich voor zijn nieuwe roman, die Nicholas Nickleby zou gaan heten, op de hoogte te stellen van de wantoestanden op de armeluiskostscholen daar.

Was Devonshire Terrace toch ook niet een kasteelachtige omgeving, afgemeten aan de Terraces met hun blinkende kolommen en Griekse dakbeelden die nog aan de zoom van Regent's Park zijn overgebleven? Toegegeven, zegt mijn vooroordeel, maar dan zijn deze scheppingen van John Nash altijd nog een hoogtepunt van vroeg 19e-eeuwse architectuur en stedebouw, terwijl Abbotsford Castle een slappe imitatie blijft. Zelfs de ons zo vertrouwde verschijning van de schrijftafel waaraan de meester zijn Beroemde Werken schreef, wordt in Abbotsford een monument van gebeeldhouwde wansmaak.

Bij nagelaten leunstoel en schrijftafel past nu eenmaal meer een sfeer van kleinkamerige intimiteit dan de weidsheid van kasteel en Terrace, zelfs al is het de schijn-intimiteit van Poe's Cottage in New York dat in het hart van de Bronx in een klein parkje is opgebaard. (De Subway raast er praktisch onderdoor en de Raaf op een kast is zo false as false can be, want hier heeft hij Poe nooit bezocht om hem de eenzaamheid van de dood aan te zeggen.)

Van Wordsworth bijvoorbeeld bevinden zich in het vermaarde vakantiedorp Grasmere in het Lake District twee woonsteden. Dove Cottage is een dankzij z'n eenvoud uitstekend bewaard dorpshuisje, waar Wordsworth van 1799 tot 1808 woonde. Daarna, eenmaal beroemd en met een groeiend gezin, betrok hij het landhuis Rydal Mount, waaraan door latere bewoners met geld voor royale verbouwing, veel geknoeid moet zijn. Hoewel Rydal Mount door een authentieke nazaat van Wordsworth wordt beheerd en schrijftafels bij de vleet bevat, word je er toch minder door de dichterlijke geest bevlogen dan in het intieme huisje beneden aan de berg.

Een jaar voordat William met zijn zuster Dove Cottage huurde, publiceerde hij samen met zijn vriend Coleridge hun eerste bundel Lyrical Ballads, waarvan ik me een exemplaar verschafte in het Wordsworth Museum. Het museum is weer iets anders dan het cottage of het landhuis, want in Grasmere roept en poept alles natuurlijk Wordsworth. Geen groter vreugde voor de literarische reiziger dan de ontdekking dat Wordsworth en Coleridge het plan voor deze bundel en zelfs voor het roemruchte stuk poëtisch knutselwerk waarmee het opent, The rime of the ancyent marinere, opdeden tijdens een voettocht in Noord-Devon, die hij zelf, onbewust van zijn grote voorbeelden, ook gemaakt blijkt te hebben. ‘Op weg van Porlock naar Lynton en The Valley of Stones’ hebben de heren, in gezelschap van zuster Dorothy die een dagboek hield, in november 1797 met z'n tweeën de ballade van de oude zeeman in antieke stijl opgezet.

Het zou een bundel worden om geld mee te verdienen en van de uitgever kreeg William voor zijn aandeel dan ook dertig guineas uitbetaald - weer een bewijs dat dichten in het oude Engeland duchtig baten kon. Poëtisch is het misschien niet allemaal zo indrukwekkend, cultuur-historisch gezien zijn de dertig zilverlingen goed besteed. De balladen stellen programmatisch de zuiverheid van spontane gevoelens als dankbaarheid, liefde, vriendschap, eergevoel en godsvertrouwen boven de rationele 18e-eeuwse opvattingen waarin ‘gevoelens’ met wantrouwen werden bekeken. De Engelse moraalfilosoof Godwin, Shelleys schoonvader die ook veel invloed op andere jonge dichters had, beweerde zelfs dat zulke sentimenten even onecht als schadelijk voor de vooruitgang waren. Wordsworth had 't ook geloofd en in Frankrijk enthousiast de revolutie gesteund (wellicht ook daartoe aangemoedigd door een Franse marianne bij wie hij op jeugdige leeftijd buiten de echt een kind verwekte), tot hij door de Terreur bekeerd werd.

De balladen van 1798 moesten van deze bekering de poëtische neerslag vormen. Er komen behalve de archaïserende oude zeeman die zoveel sadder and wiser zou worden door een mystieke ontmoeting die sinds

[p. 42]

1797 nooit iemand precies heeft kunnen doorgronden (ook Coleridge zelf waarschijnlijk niet), oude boeren in voor die in het openbaar wenen over hun ongeluk, anderen die god danken voor hun welzijn of roemen voor hun geluk; voorts onbedorven jonge meisjes met veel dode broertjes en zusters met wie ze op goede voet staan, diverse zonsop- en ondergangen en andere natuurtaferelen en duidelijke verwijzingen naar de noodzaak alles weer net als vroeger zonder schaamte voor onze betere gevoelens te beschouwen. Kortom, het is een compleet programma voor of van de Romantiek, dat daar op die wandeling van Porlock tot voorbij Lynton is neergeslagen.

Ik noem het ook fysiek een prestatie, want van Porlock tot voorbij Lynton naar de vallei der Stenen (eigenlijk grote rotsblokken, die net als watervallen en ruïnes het Romantisch hart om een of andere reden extra bekoorden) is toch altijd nog zo'n 25 km langs de oude kustweg. Hellingen en afdalingen waar de automobilist nu bordjes met Helling 1 : 4 tegenkomt ontbreken niet en de klim van de rotsblokkenvallei naar Lynton terug doet je het hart kloppen in de keel. Wordsworth en Coleridge moeten flinke wandelaars zijn geweest. Van de eerste staat trouwens vast dat hij in het Lake District toeristisch pionierswerk deed met een reisgids die al haast alle hoogtepunten van de streek beschrijft nog eer de spoorweg er doordrong. Tegen de komst van dit ijzeren ros heeft Wordsworth zich sterk verzet. Hij voorzag een funeste instroming van dagjesmensen en kreeg gelijk, hoewel pas een eeuw later, toen de touringcars uit Londen, Manchester, Birmingham en Liverpool het gevreesde spoorlijntje tot speelgoed van hobbyisten hadden gedegradeerd.

Ware gezondheidsapostelen, dit wandelend dichterpaar of trio. Hun natuurbelangstelling lokte heel wat dichters en schrijvers naar het Lake District. Hoe het dan kan dat uitgerekend in het lieflijke Dove Cottage twee van de drie meest fameuze gevallen van opiumverslaving in de Engelse letteren te huis zijn geweest, eerst Coleridge zelf en nadat Wordsworth naar Rydal Mount was verhuisd, De Quincey, is een vraagstuk dat een passerende literarische reiziger niet vermag op te lossen. (Het derde geval? Branwell Brontë.)

Spleen moet, al was het dan tevens een modeverschijnsel, voor velen een even oprecht doorleefd gevoel zijn geweest als het cultuurpessimisme van ónze jaren '30 of het ondergangsgevoel van de Club van Rometijd. Optimisme en pessimisme gaan in golven door de wereldgeschiedenis. Op spleen en Weltschmerz volgden imperialisme en jingoisme met hun brutale optimisme en onverwoestbaar zelfvertrouwen. Wie in 1830 het gevoel van wanhoop en nutteloosheid, gemengd met schoonheidsverlangen en een tikje erotische overspanning niet ontving als bijverschijnsel van de slepende ziekte die tering heette, kan zich altijd tot de apotheek wenden voor een grein of wat opium om in verslaving weg te kwijnen. (Niet dat De Quincey, al kwijnende, geen kans zag nog een aardig en informatief boek met zijn Recollections of the Lake Poets te schrijven, waarin de hele legende rond dit Romantische groepje dichtende wandelaars al compleet wordt opgetrokken. Toen de eerste afleveringen ervan in tijdschriftvorm verschenen, nl. in 1834, waren de meeste Lake Poets zelf nog volop aan het dichtend wandelen!)

Keats had in elk geval geen apotheek nodig. Zijn huis in Hampstead Heath is misschien het mooiste van alle letterkundige musea, zo fraai gelegen in de ruime villawijk, zo droefgeestig, zo rustig in de lommerrijke tuin waar de nachtegaal elk moment weer kan uitbarsten in gezang of summer in full-throated ease. Het huis is al geruime tijd wegens restauratie gesloten.

Verbouwing? Ik heb er mijn eigen gedachten over.

De laatste keer dat ik in Keats House kon doordringen, nu alweer jaren geleden, heb ik wellicht de curator te zeer aan het schrikken gemaakt. ‘Is dit werkelijk de leunstoel van Keats?’ vroeg ik hem, wetend dat de dichter er maar twee jaar gewoond heeft.

Het moeten de eerste woorden zijn geweest die sinds lang in deze mahoniehouten stilte hadden geklonken, want in de huizen der Romantiek wordt door de liefhebbers slechts gemijmerd. De man verbleekte, werd daarna rood en brak in gestotter uit, waarvan de betekenis me ontging.

Toen we buiten kwamen, werd achter ons de deur gesloten en het bordje Closed voor het ruitje gezet. Het kan zijn dat het juist 's middags zes uur was en sluitingstijd. Waarschijnlijker is dat de curator zich eerst in eenzaamheid van deze grove verdenking wilde herstellen, daar niet in slaagde en voorlopig niet tot heropening te bewegen was.

Ik had na zoveel jaar ervaring ook beter moeten weten dan de authenticiteit van leunstoelen en schrijfbureaus in schrijversmusea in twijfel te trekken. Je kunt net zo goed de hele Romantiek voor vals verklaren omdat deze of gene waterval geen thundering stream blijkt te zijn zoals het dichtersoog meende te zien, maar een lief straaltje water dat vrolijk pinkelt in de ochtendzon.