Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 36]

Vroeger, en andere fragmenten
K. van het Reve

Vroeger hield iedereen die daar zin in had zich bezig met etymologie. Schopenhauer meende dat shuffled in ‘When we have shuffled off this mortal coil’ misschien een drukof leesfout was voor shuttled: shuttle betekent ‘weefspoel’ en die regel zou dan betekenen: ‘als we onze sterfelijke draad hebben afgewikkeld’. Ik weet niet of anglisten die veronderstelling ooit bekeken hebben. De negentiende-eeuwse traditie is hier te lande enige tijd voortgezet door Dick Hillenius, die de meest krankzinnige etymologieën heeft voorgesteld. Daar was één heel interessante bij: hij stelde voor om het Nederlandse woord oudehoer af te leiden van het Hebreeuwse am haarets of am hoorets, letterlijk ‘landman’, dat zoveel betekent als iemand die meepraat over dingen waar hij geen verstand van heeft. Dit leek mij erg aannemelijk, en ik heb het voorgelegd aan drie beroemde linguisten, Kuipers, Ebeling en Chamkrelidze, die het alle drie lang niet gek vonden. Chamkrelidze is zowel germanist als semitist of hoe dat heet. Toen hij in Nederland was moest je uitkijken met Nederlands spreken in zijn bijzijn, want hij verstond de helft.

Pardon reeds komt uit het Russische už izvinite, dat door Joodse Oosteuropese immigranten in Amerika verengelst is tot excuse me already. Je komt dat already nogal eens tegen in de Amerikaanse literatuur als het op Russische wijze gebruikt wordt door een immigrant uit Oost-Europa.

Een gewaagde etymologie, die ik mij wel wacht te verifiëren, is die van watjekou. Woordenboeken geven als mogelijke oorsprong what you call, maar daar zie ik niet veel in. Ik weet iets veel mooiers. Russische ouders roepen kwaad tegen een kind dat niet luisteren wil komu govorju! (‘aan wie zeg ik’, ‘cui dico’, wij zouden zeggen ‘ik heb het tegen jou!’). Als het kind dan nog niet luisteren wil geeft moeder het een klap, zeggende vot ja komu! (‘ziehier aan wie ik’). De moeilijkheid is alleen dat ik nog nooit een Russische vader of moeder of welke andere Rus dan ook deze laatste woorden heb horen uitspreken, en ook nog nooit bij een Rus geïnformeerd heb of de uitdrukking bestaat.

Een van de voordelen van het kapitalisme is, dat het particulier initiatief tot op zekere hoogte ondeelbaar is. Als kolonels een dictatuur opzetten ter verdediging van het kapitalisme, dan zagen zij, door het in stand houden van dat kapitalisme, eigenlijk al meteen een poot weg onder de stoel waar zij op zitten. Want het vrije ondernemerdom brengt al gauw een - althans economisch - vrije filmindustrie, door particulieren uitgegeven dag- en weekbladen, reisbureaus, laboratoria met zich mee. Er zijn plaatsen waar men in belangrijke mate onafhankelijk van de overheid kan zijn: loodgieter, een sigarenwinkel, een fabriekje van schokbrekers, een damesweekblad, een firma die boeken importeert. Al die ondernemingen zijn gebaat bij vrijheid, en knagen aan dat kolonelsregiem. Wil een kolonel de macht niet alleen grijpen, maar ook houden, dan kan hij veel beter een socialistische economie en een socialistische staatsinrichting invoeren, en een van de interessantste verschijnselen van de laatste decennia is dat die kolonels dat inderdaad doen. Nasser bijvoorbeeld. Maar de geleerden besteden aan dit verschijnsel geen aandacht. Een bericht, enige tijd geleden, dat geen enkele follow-up gekregen heeft, was het bericht, uit Abessinië dat de kolonels die daar de macht gegrepen hadden aankondigden een socialistische staat te willen stichten. De Portugese kolonels doen hetzelfde. Waarom zouden zij niet?

Gewone mensen lijden aan een verdeelde loyaliteit. Enerzijds maken we reclame voor onszelf of streven wij enige algemene zaak na, maar anderzijds onderhouden we zekere betrekkingen met de waarheid - betrek-

[p. 37]

kingen waar we ons nooit helemaal los uit kunnen maken. We liegen wel eens, we bakken ze wel eens bruin, maar al te vaak durven we dat toch niet te doen. Daardoor krijgt ons optreden iets halfslachtigs, en keert het publiek zich van ons af. Maar bij Nixon vonden de mensen wat zij graag wilden zien: volstrekte toewijding aan dat ene ding. Wat ik in de stukken over Watergate miste was dit: al ontkennende wist Nixon toch op zijn aanhangers de gedachte over te brengen dat hij wel degelijk gedaan had waar hij van beschuldigd werd, maar dat hij dat in het belang van het vaderland had gedaan, en dat daarom ontkend moest worden dat hij het deed. Zo dwong hij aanvankelijk veel fatsoenlijke Amerikanen tot enige vorm van medeplichtigheid aan zijn wetsovertredingen en leugens.

‘It is arguable that a terrorist who does not offer an apologia for terror but acts on his party's program as a simple soldier is less culpable than an eloquent apologist for terrorism who hasn't the nerve or guts to pull the trigger himself’. Sidney Hook, Encounter, december 1974, p. 83.

Gelezen: Andželo. Ik heb altijd weerzin en malaise gevoeld bij het lezen van dingen als Andželo, Bachčisarajskij fontan, Cygany, Kavkazskij plennik, Poltava - een weerzin die ik nooit kon verklaren en die ik als Poesjkinbewonderaar bij mezelf probeerde te overwinnen. Misschien heeft het iets met het genre te maken: dat genre is de anecdote. In die zin, dat een bepaalde gebeurtenis zo wordt gepresenteerd dat de gebeurtenis zelf als interessant en leerzaam wordt voorgesteld. Op deftige toon wordt dan die zaak, die anecdote, die geschiedenis uiteengezet, en verder niets. Zo laten de ballades van Schiller mij koud, of een schilderij van een historische gebeurtenis.

Met Poesjkins proza hebben enige generaties Poesjkinisten in hun maag gezeten. Een verhaal als Het boercfreuletje is zo simpel en doorzichtig, dat pogingen om er iets mee te ‘doen’ al gauw lachwekkend worden. Er is weinig uit te halen: geen opzienbarend psychologisch inzicht, geen verborgen diepzinnigheid over la condition humaine, de gespletenheid des modernen mensen, Angst, of wat er op een gegeven moment voor zo'n criticus aan kreten in de mode is. Noch vindt men, als men althans een minimum aan redelijkheid betracht, enige ‘sociale’ boodschap in zo'n verhaal. Niettemin heeft de Russische literaire kritiek wegen gevonden om zich uit deze moeilijkheden te praten. Een vooral na 1930 veel gevolgde methode is om by hook and by crook tóch maatschappijkritiek in zo'n verhaal aan te treffen. En als je wilt kun je in ieder stuk bedrukt papier maatschappijkritiek vinden, zoals je er ook een geheime communistische samenzwering, latente homosexualiteit, moederbinding, male chauvinism of de hand van het internationale jodendom of het Amerikaanse imperialisme in kunt vinden als je dat wilt. Een tweede, historisch gezien eerste ‘reddingspoging’ van Poesjkin was om hem vooral als een voorloper te zien, iemand die het literaire instrument gesmeed heeft waarmee latere schrijvers als Gogol, Toergenjev, Tolstoj, Dostojevski hun maatschappelijk zo belangrijke werk konden maken. Poesj kin zat, in die voorstelling van zaken, in Boldino die verhalen te schrijven, bij zichzelf denkend: ik schrijf onbenullige verhaaltjes, maar in prachtig Russisch, dat later gebruikt kan worden door lieden die echt iets te zeggen hebben. Dat is alleen daarom al onzin,

[p. 38]

omdat niemand na Poesjkin die prozastijl gebruikt heeft. De derde reddingspoging werpt het over de parodistische boeg: de milde, zeer charmante, onnavolgbaar gedoseerde, ontroerende ironie in Poesjkins verhalen brengt hen er toe - met name formalisten als Tynjanov en Eichenbaum zijn sterk in dat soort theorieën - te geloven dat die verhalen een soort wapen waren in een literaire strijd, de strijd tussen verschillende stijlen en scholen, waarbij men door parodiëren de vijandige school om het leven trachtte te brengen. Hier kun je natuurlijk vragen waarom Poesjkin een genre, waarin hij zelf een meester was, vernietigen wilde. Men kan met evenveel redelijkheid zeggen dat Mozarts opera's parodistische pogingen waren om de weg te banen voor Traviata en Götterdämmerung.

Oude notitie: gesprek in Moskou met M. over muziek. Ik vertel hem dat Nabokov Tsjajkovski niet uit kan staan. Ik hou ook niet van Tsjajkovski, zegt hij. Mijn houding tegenover hem is ongeveer als tegen Verdi: erg knap en heel fatsoenlijk en begaafd, maar het ontroert mij niet. Hij was net naar La traviata geweest, dat hij Vegetarianka noemde omdat trava in het Russisch ‘gras’ betekent. Toch, zei hij, moet je die componisten bewonderen. Ze hebben zich helemaal los weten te maken van de muziek van de achttiende eeuw. Je zult nooit Verdi of Tsjajkovski horen en aan Bach, Haydn, Mozart of Beethoven denken. Als de link tussen de ene en de andere groep ziet hij Rossini. Een liefhebber van de achttiende eeuw kan met genoegen naar Rossini luisteren. En hij meende dat een liefhebber van Verdi dat ook kon.

Het is jammer, en ook een beetje raadselachtig, dat het socialisme, het gemeenschapsbezit der productiemiddelen, zo'n onverwoestbare reputatie heeft, een veel betere reputatie dan het kapitalisme. Je hoort nooit het kapitalisme verdedigen door iemand die zegt: natuurlijk, tot dusverre heeft het kapitalisme overal waar het is toegepast gefaald, maar dat is omdat het niet het ware kapitalisme was, omdat het is ingevoerd in landen die er nog niet rijp voor waren, omdat het verbureaukratiseerd is. Maar het echte kapitalisme, dat is iets heel moois en daarom moeten we het kapitalisme waar het is in ieder geval proberen in stand te houden. Dat hoor je nooit. De verdedigers van het kapitalisme nemen het zoals het is, en ze verdedigen het bovendien niet door dik en dun, ze zeggen niet dat het het mooiste is wat je bedenken kunt.

Er is een boek waarin met behulp van citaten uit het werk van Shakespeare wordt aangetoond, dat Shakespeare homosexueel was. Zo zou je een boek over Goethe kunnen schrijven, waarin met behulp van citaten uit zijn werk wordt aangetoond dat Goethe heterosexueel was.

Vygotski, teste Pljoestsj, zegt dat bij volksraadseltjes (vier oude wijven) de ‘afstand’ tussen oude wijven en molen belangrijk is. Het aardige van zo'n raadsel is dat het heel moeilijk of helemaal niet te raden is. Ik weet niet of ooit iemand dat raadsel van die oude wijven zonder hulp heeft opgelost. De geleerden hebben dat natuurlijk niet begrepen en gingen om paedagogische redenen raadsels maken die erg flauw waren omdat ze wel oplosbaar waren (het staat in de hoek en je kunt er de kamer mee aanvegen, het hangt aan de muur en het tikt). Iets dergelijks zie je op twee andere gebieden: de bizarre zinswending en de vergelijking. Bij die bizarre zinswending (‘hij is voor de bakker’) is juist weer die afstand belangrijk, de raadselachtigheid van het verband tussen die bakker en de betekenis van die uitdrukking (dat de zaak geregeld is, dat er geen moeilijkheden meer zijn). De filologen echter menen dat die uitdrukking een verwording, een verbastering is van een eerdere uitdrukking die begrijpelijk, redelijk was, zonder ‘afstand’ tussen het gezegde en het aangeduide. Zij schrijven artikelen vol veronderstellingen over een meneer Bakker, bij wie je vroeger alles wat in orde was even moest melden, of zeggen dat de uitdrukking oorspronkelijk ‘hij is voor de baker’ moet hebben geluid - gezegd als de bevalling achter de rug was en het kind alleen nog maar gebakerd moest worden. Zo heeft men nogal wat geschreven om de homerische vergelijking ‘redelijk’ te maken, terwijl de aanwezigheid in die vergelijking van dingen die met het vergelekene geen donder te maken hebben nu juist het leuke van de homerische vergelijking is. De uitdrukking ‘dronken als een kanon’ is niet de verbastering van - ik noem maar wat - ‘dronken als een kanunnik’, waarbij kanunniken dan mensen zijn, bekend om hunne dronkenschap, maar ontleent haar kracht aan, bestaat überhaupt alleen krachtens de ‘afstand’ tussen dronkenschap en kanon. Dat in sommige gevallen de verbastering kan worden aangetoond of waarschijnlijk gemaakt, doet aan dit alles niets af: het bewijst de behoefte aan die ‘afstand’: bestaande uitdrukkingen zonder afstand worden door verbastering van afstand voorzien.