Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 35]

Mijn zuster
Judy van Emmerik

Vanmiddag ben ik naar mijn zuster geweest. Ik heb wel geen zuster, maar toch schrijf ik maar mijn zuster, om het geheel minder emotioneel te kleuren. Ze woont namelijk in een inrichting. Een gesticht. Een gekkenhuis. Holderdebolder we hebben een koe op zolder. Nu denken jullie natuurlijk; o, dan is die zus van jou gek. Dat is het hem nou juist. Ze is het niet. Om te beginnen is het begrip gek niet te definiëren of te specificeren. Het valt slechts te omschrijven. Maar bij een poging daartoe blijkt al gauw hoe rekbaar het is. Want gek is dat wat afwijkt. Wat buiten de standaard valt. En dat is veel. Heel veel. Draagt een bevolking blauwe broeken, maar is er één die een rode draagt, dan is die gek. Niet goed wijs. Daar moet je niet mee omgaan. Links laten liggen. Boycotten. En als het kan: plagen. Sarren. Treiteren. Zijn rode broek bevuilen en aan flarden rukken. Daar dan met zijn allen hard om lachen. En onderhand flink tegen elkaar zeggen dat hij toch gek is. Zo het eigen nietgek-zijn bevestigend. Er net zolang mee doorgaan tot zijn blote gat zichtbaar is. Wegens dat onzedelijk aanstootgevend gedrag, kan hij dan gelikwideerd worden. Opgeruimd. Daar waar hij thuis hoort. Het gekkenhuis. Eindelijk zijn de blauwebroekdragers er van verlost. Rust. Stilte. Leegte. Toch wel jammer dat hij weg is. Het was zo leuk. Het gaf zo'n pret. Moet jij niet eens een rode broek aantrekken? Zal je best staan. Bananenbroodboom! Weet je niet wat dat is? Wat stom. Wat gek. Natuurlijk jij bent gek. Dat wisten we al langer dan vandaag. Trek nou een rode broek aan. Wat? Een bananenbroodboom bestaat niet? Holderdebolder we hebben een koe op zolder. Je hebt flaporen. En je stinkt. Je stinkt naar het gesticht. Naar het gekkenhuis. ‘Een gekkenhuis stinkt niet. Ze maken daar alles drie keer per dag schoon’. Hou op met zeuren. Als ik zeg dat je gek bent, dan is dat zo. ‘Maar ik draag geen rode broek’. Dat dacht je maar. Je hebt allang een rode broek aan. Maar dat zie je zelf niet. Dat kun je ook niet zien, omdat je gek bent. Wij zien het wel. Wij zijn niet gek. Voor niet-gekken kun je niets verbergen hoor gek. ‘Loop naar de hel’. Huilen geblazen. ‘Ik ben niet gek, niet-gek. Echt niet. Jullie denken dat maar omdat jullie dat willen. Ik kan toch lezen, schrijven, rekenen, praten’. Jawel. Maar je leest schrijft rekent en praat gek. ‘Nietwaar!’ Welwaar! ‘Ik heb zelfs een gymnasiumdiploma.’ Juist. Dat hebben ook alleen maar gekken. Wie gaat er nou grieks leren? Al die moeilijke woordjes en grammatika. Andra moi ennepe Moesa, pollutroppon, hos mala polla. Hahahaha. ‘Maar Bert Frans Peter, Mieke Lies Suze en Rikje hebben toch ook een gymnasiumdiploma? Dan zijn die ook gek.’ Nee, die zijn het niet. Hoos epos eipein: die waren niet altijd de besten van de klas. Zij zijn wel eens blijven zitten. Maar jij niet. Jij was zo knap. Zo wijs. Zo gek. Zo stapel stapel gek. Kwaadheid. Woede. Razernij. Geeft niets hoor gekje. Dat komt allemaal omdat je gek bent. Want als je nietgek was, zou je zo niet doen. Die rode broek past wel bij je. ‘Ik heb geen rode broek aan. Het is een blauwe.’ Aaach. Je bent zielig. Een stakker. Een stumper. Een slachtoffer van je eigen verstand. Het gaat je te boven. Stil maar. Ik breng je wel naar een gesticht. Nee, niet tegenstribbelen. Het is voor je bestwil. Daar gaat het vanzelf weer over, omdat je onder gelijken bent. Niet gaan slaan, anders moet ik je vastbinden. Niet slaan, zeg ik. Wel verdomme. Wie is hier de baas? Dan bind ik je vast. Eigen schuld. Wie niet horen wil moet maar voelen. Ga je me nu ook nog spugen? Dan ga ik maar weg. Moet je het zelf maar weten. Je bent nu niet alleen gek, maar nog eenzaam ook. Daar had ik je voor willen behoeden. Ik had medelijden met je. ‘Vuile vieze gemene smerige kloterige vunzige teringlijder!’ Ja als je nu ook nog gaat schreeuwen, moet ik de deur dicht doen. Dicht en op slot. Niet alleen gek en eenzaam, maar ook nog verdierlijkt. Een beestmens in een glazen kooi ben je. Een gevangen beestmens. Iedereen kijkt nu naar je door de kleine glazen raampjes van je hok. Ja, bonk maar, spuug maar, schreeuw maar,

[p. 36]

we horen het toch niet meer. Kom nietgekken, laten we er weer eentje zoeken. Het was best leuk vonden jullie niet. Hebben jullie die ogen gezien? Echte krankzinnige ogen. Spannend. Dat zie je zelfs op de televisie niet. Kun jij met je ogen rollen? ‘Jawel’. Jongens! Kom eens kijken. Oooh. Net een gek. ‘Ik?’ Ja jij. ‘Nee hoor. Ik hoorde bij de niet-gekken.’ Precies. Je hoorde er bij. Verledentijd. Maar nu, tegenwoordigetijd, hoor je er niet bij. Doe het nog eens met je ogen? ‘Nee.’ Wat nee. ‘Ik ga weg. Ik wil niet meer bij jullie horen. Jullie zijn gekmakers. Mij niet meer gezien.’ Kom nou terug. Ach kom nou toch terug. Krijg je een nieuwe broek van ons. ‘Okee. Voor een nieuwe broek.’ Alsjeblieft. Een mooie rode broek. En weer is er een in het web gevallen. Holderdebolder er zit een koe in de bananenbroodboom.

Zo is het met mijn zus nou ook gegaan. Gek gemaakt. Gek verklaard. En in het gekkenhuis bewaard. Als enige zus, enige vriendin, zoek ik haar op. Maar ze is niet gek. Ze is gewoon. Plast niet in bed, poept niet in haar broek, kwijlt niet, kraamt geen onzin uit, kleedt zich leuk, wast zich netjes zoals het behoort, leest boeken, eet goed, slaapt uitstekend, helpt de zuster op haar beurt, pakt op de arbeidstherapie chocolaadjes in doosjes en zet knijpertjes op een kaartje, wat willen we nog meer? Ja natuurlijk. Dat ze niet meer gek is. Maar ze is niet gek. Ook nooit geweest. Hoe moet ik dat nou toch uitleggen. De melkboer bij mij op de hoek doet raar. Heel raar. Hij loopt de hele dag tegen zich zelf te praten. En tegen zijn vrouw in de winkel doet hij altijd lelijk. Hij verstaat haar nooit. Duwt haar opzij. Soms gaat hij lang zwijgend met het kaasmes voor haar staan. Of houdt het boven haar hoofd en zegt: wilt u dit edammertje. Toch wordt hij niet gek verklaard. Hoe komt dat nou?

Je kunt in het leven bij de geboorte of door ziekte zo worden, dat je onder de maat valt. De maat van het zelfstandig handhavingsniveau. Val je daar onder dan word je gek. Ben je heel lang gek, dan heet je patiënt. En als je nooit meer beter kunt worden noemen ze je chronisch patiënt. Ook wel eens zwakzinnig. Omdat de zinnen te zwak zijn. Dat bemerk ik ook altijd als ik bij mijn zus ben. Ze maken halve zinnen. Sommige chronische kunnen helemaal geen zinnen maken. Die verkeren nog in de brabbel-lal perioden. Als ze thee willen blaten ze: wee wee wee. Of ze lallen de hele dag: oewaa oewaa oewaa. Waarbij ze ook nog het bovenlichaam heen en weer wiegen. Anderen daarentegen kunnen alleen maar hinniken. Hihihi. Misschien een mislukte reïncarnatie. Of een twijfelgeval. Maken we er een paard van of een mens. En toen viel de beslissing te laat. Resultaat: een paardmens hihihi. Holderdebolder we hebben een paard op zolder. De verpleegkundige - vroeger heetten ze ziekenoppasser, ziekenbroeder of zuster, verpleegster en nu verpleegkundigen. Ze zijn te onderscheiden in leerlingen en gediplomeerden. Wat ze bij die gekken verplegen is me nog altijd niet duidelijk. Ze plegen op te passen. Meer niet. En ze plegen medicijnen uit te delen. Als ze verder plegen, verplegen ze. Je kunt jezelf verplegen, maar dat is niet gebruikelijk. Verpleegd word je. En daar is een lijdend voorwerp voor nodig. Het hulpwerkwoord worden vraagt om iets lijdends. Iets passiefs. Let maar op. Wie wordt verpleegd? De zieke. De patiënt. Patiënt wil zeggen hij of zij die lijdt. Het stamt van het latijnse werkwoord patior. Nog een deponens ook. Patior passus sum. Ontstaan uit het griekse pascho. Zal ik de stamtijden nog eens opdreunen? Pascho, peisomai (futurum) epathon (auristus) peponta (perfectum). Die grieken, wat konden ze het toch mooi zeggen.

Eu pascho; ik voel me goed. Diogenes hielden ze ook voor een gek. Op een dag liep hij te wandelen en hij rook en rook maar. Wat doe je toch? vroegen de nietgekke grieken toch nieuwsgierig. Ik heb parfum op mijn voeten gesmeerd. Parfum op je voeten? Je bent gek. Dat smeer je op je hoofd. Maar dan ruik ik het zelf niet meer, zei Diogenes, want de geur stijgt omhoog. Daarom smeer ik het op mijn voeten. Dan komt de geur vanzelf in mijn neus.

Patiënten worden in de progressieve psychiatrie, psychiatrie moderne stijl, ook wel kliënt genoemd. Dat is beter voor de zieke - Onee, zieke mag ook niet. Voor de betrokkene, bedoel ik ook. Kliënt is op een letter verschil na ook weer een latijns woord. Daar is het: kliëns. Betekent: horige, beschermeling, ondergeschikte, bediende. Kliënt is ook het deftige woord voor klant. En een klant is iemand die de nering van de

[p. 37]

ander begunstigt. Hebben die vooruitstrevende psychiaters het even goed geschoten. Ze bedoelen te zeggen: jullie, kliënten, zorgen voor onze boterham. Graag f 85,- voor een consult. Een analyse kan wel wat goedkoper, dat is broodwinning voor jaren, zo niet voor het hele leven. Dat ligt aan de klantenbinding. Holderdebolder er zit een psychiater in de bananenbroodboom. Slimme jongens hoor. Je herkent ze aan de leren gangsterjas en de doodgraverskop. Wat kunnen ze er soms uitzien. Griezelig. Brrr. Wat ook tot hun image hoort. Een boek. Een eigenhandig geschreven boek. Waaruit alras blijkt: ze zijn zo achterdochtig als de pest. Overal zit wat achter. Spontaniteit bestaat niet. En het wanbegrip wordt veroorzaakt door de semantiek. De referentiekaders. Haal je de koekoek. Zoveel hoofden zoveel zinnen. Snapt u dat nou nog niet? Het uwe is er ook een van. Die van u is het beste? Diktator. Zielepoot. Nog altijd de kleine gekwetste jongen? Maar het ergste is, dat zij denken zelf boven de mensen te staan. Nu moet ik even in uw oor fluisteren. Ze wanen zich onze lieve heer. Want als ze door hun boek op de voorgrond komen, - weer zo'n enge kop - vertellen ze gauw dat de therapie de biecht vervangt. En dat zij nu eigenlijk de priesters zijn. De priesters. Plaatsvervangers van god. Duidelijker kan niet. Sufferds. Van die allegorie moesten we nodig af. Maar wie pikt als de bliksem hun plaats in? Zoals de priesters bij het verval van het Romeinse Keizerrijk de plaats van de Keizers inpikten. Holderdebolder. Wanneer echter hun boek aangevallen wordt en er gewezen wordt op inkonsekwenties, dan blijkt onverwachts hun schrijverij op een konflikt te berusten. Toen ik tijdens mijn studie kennis nam van de psychopathologie en de colleges zich daarover uitbreidden, ervoer ik op een middag een schok. Ik keek mijn vriendin aan. Zij keek mij aan. En we lazen in elkaars ogen; verrek. De diepere onderstroom van al die boeken is het konflikt. Het konflikt met de bestaande situatie. Alle lof en eer. Maar ook het konflikt met de superieuren. Helaas.

Lang bestaande theorieën werden doorbroken. Nieuwe hypothesen werden opgesteld. De superieuren zijn het niet met de nieuwlichters eens. De nieuwlichters het niet met de superieuren. Kibbelen. Touwtrekken. Konflikt. De nieuwlichters willen gelijk hebben. Maar hoe? Werken. Hard werken. Keihard werken volgens hun eigen nieuwe opgestelde hypothese, die nog geen aangepaste werk- en behandelingsmethoden heeft. Maar dat geeft niet. Het twistpunt met die ouwe knar moet de wereld uit. Patiënten worden enthousiast in behandeling genomen. Dag en nacht wordt gewerkt, met de inzet van hun gehele persoonlijkheid. Ondoordacht en onbezonnen. Maar het schijnt te lukken. Stokpaarden worden goed bij de leidsels genomen en galopperend draven ze rond. Doelloos. Want ze hadden nog geen doel door gebrek aan werkmethoden. Maar het moet. Het konflikt moet de wereld uit. De patiënt is er voor de psychiater en niet andersom. Vivisectie is er niets bij. Ze lopen echter te hard. Hop hop hop mijn paardje. In galop. Galopperen. Vergaloppe-

[p. 38]

ren. Vergaloppeerd. Brokken. Wat nu? Die ouwe knar gelijk geven? Nee, dat nooit. Wat dan? Een beetje is er natuurlijk wel gelukt en dat ging zelfs sneller dan met de methode van die ouwe vastgeroeste uitgekauwde stijl klassieke psychiatrie. Wacht, als ik wat gelukt is, eens opschreef en daar een boek van maak. Op papier bewijs ik dan mijn stellingen, en vanaf het moment dat het mis ging, - die verdomde patiënten ook, waarom doen ze niet precies wat ik zeg. Ik, ik ik ik ben woedend. Ik had hen zo graag beter willen maken. Maar het ligt niet aan mij, - vanaf dat het dus mis ging, draai ik er gewoon een punt aan. De story is dan uit. Gelukt. Geslaagd. De brand in die bananenbroodboom. Kolderdekolder.

En dit gebeurt over de hoofden heen van de niet-herstelde, niet-genezen, niet-geïntegreerde, patiënten en kliënten. Wat jammer dat die wrakken nog op de aardbodem rondzwerven. Waren ze maar dood. Het is een blok aan hun been. Een steen des aanstoots als ze in kontakt komen met kollega's. ‘Hoe moet ik dat nou weer aanpakken. O, een idee. Geen gegevens doorgeven. Dat is ook modern. Want anders benadeel ik mijn kliënt. Ha ha ha. Goddank. Zo houden we de gegevens, ons falen, onze mislukking binnen de eigen muren. En mijn boek loopt goed. Ja ja. Dat er meer mensen mogen komen, meer zoals ik. Help, daar belt weer zo'n lastpak op, die ik in mijn boek als stokpaard beschreven heb. Ja wat moet je. Ik heb niets meer met je te maken. Vroeger, ja vroeger. Ik heb geen tijd meer, ik heb nu een boek geschreven. Wat zeg je? Dat ik nu goed boer en jullie als patiënten in de vernieling lopen? Jij rotzak. Ondankbare psychopaat. Wat. WAT? Mij een proces aan doen?’ Tuut tuut tuut tuut. Een nagel aan hun doodskist. Moge ik hun vijl zijn. Zij de Messias dan ik Judas. Maar ze hebben het niet gemakkelijk hoor, al die psychiaters. Op de achterflappen van hun boeken staat tenminste dikwijls dat ze erg eenzaam zijn. En dan ook nog die beroepsziekte, de ziekte van Freud, waar de meesten aan lijden. Nee het valt echt niet mee. Maar het ergste is wel hun schuldopsporingsdrift. Iemand of iets moet altijd de schuld hebben. Als ze er zelf geen gat meer in zien zeggen ze gauw: dat is de schuld van de maatschappij. Waarmee ze, zonder het te beseffen, hun eigen onvermogen tekenen. De maatschappij. Dat is alles en niets. Het probleem lijkt dan gekonkretiseerd. Maar in wezen is het een lachertje. Of een huilertje. In ieder geval, zij kunnen het probleemgeval zonder gewetensbezwaar van zich afschuiven en de eigen handen wassen in onschuld. Heilige Pontius Pilatus. Het wordt al een aardige dialektiek. De Messias en Judas enerzijds en anderzijds Pontius Pilatus. Nu nog de hypothese.

Ik kan maar niet komen tot een helder betoog over mijn zuster. Ze valt ook niet meer onder een van de stolpjes uit de soortenreeks van de ouderwetse psychiatrie. In grootmoederstijd kon dat nog wel. De moderne psychiaters zeggen echter, dat die namen geen zin meer hebben. Het is een etiket. Een label zoals aan een koffer. Koop je niets voor. Daarom kan ik misschien ook niets over mijn zus vertellen. Want ik zou dan kunnen beginnen met haar ziekte. Hoe de dokter die noemt. Nu ligt de zaak zo, dat ze volgens mij niet gek is en volgens de dokter niets mankeert. Mot je nog peultjes. Maar ze heeft wel een lieve dokter. Erg geschikt. Niet te ouderwets, niet te modern. Niet te jong, niet te oud. Niet lelijk, niet knap. Hij mag er zijn. Niet goed, niet gek. Haarkleur: peper en zout. Alleen als hij lang tegen je praat, komt er slijm in zijn mondhoeken. Zijn hersens beginnen weer te etteren denk ik dan altijd. Je wordt er helemaal door in beslag genomen. En je ziet de hoeveelheid toenemen. Zo erg dat je zelf al begint te slikken en te vegen. Projektie. Vent pak je zakdoek. Gek dat je dat niet zegt. Ai. Gek. Inderdaad. Ik ook. Of hij? Nee, mijn zuster. Die is gek verklaard. Ik kan het maar niet verwerken kolderdekolder. We hebben een slijmbal op zolder. Nee, ik kan echt niet onder woorden brengen hoe dat nou zit met mijn zus. Dat komt misschien ook omdat ik het nog niet verwerkt heb. Ik zal er verder dan maar geen poging meer toe doen en de zaak voorlopig laten rusten. Holderdebolder ik heb niets meer op mijn zolder.