Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 8]

Positivisme en dialectiek in de sociale wetenschap
K. van der Pijl

Dat lijkt wel een heel college mechanica, George.
Maar je lost het geval niet voor me op.
(F. Bordewijk: Xandra en de Pendule)

In zijn kritiek, ‘Is er een methodenstrijd in de sociale wetenschappen?’, maakt P. Bordewijk mij het verwijt dat ik in mijn artikel in het decembernummer van Hollands Maandblad de dialectische methode propageer maar in het duister laat wat daarmee precies wordt bedoeld. In het onderstaande zal ik, teneinde aan dit bezwaar tegemoet te komen, proberen aan te geven waarin de dialectische verklaringswijze nu praktisch verschilt van de positivistische.

Dat het eerder op dit punt niet verder kwam dan een aanzet, werd mede veroorzaakt doordat ik het in de eerste plaats wilde hebben over de praktijken van de Broekmeijer- en Heertjeclubs aan de Nederlandse universiteiten. Het ongevraagd assisteren van de BVD door het publiceren van namenlijsten van politiek verdachte personen, en het ‘ausputzen’ van deze mensen uit de universiteit, beschouw ik nog steeds als zaken die de moeite van het signaleren waard zijn. Zo niet Bordewijk. Hij waarschuwt niet verbaasd te zijn, als critici die zich baseren op een andere wetenschappelijke methode bij sollicitaties als tegenstanders van wetenschappelijk onderzoek worden gewaardeerd.

Is het hem ook opgevallen? Hoogleraren en andere beoefenaren van de sociale wetenschap, die men in grote verlegenheid zou brengen door ze te vragen hun wetenschapsfilosofische positie eens te expliciteren, schijnen du moment dat ze zitting nemen in een sollicitatiecommissie precies te weten wat wetenschap is en wat niet.

Van wie er recentelijk door zo'n onbevangen sprong voorwaarts zoal in moeilijkheden zijn gekomen, zal ik aan het eind van mijn artikel nog een voorbeeld vermelden. Daar ook enige literatuurverwijzingen n.a.v. mijn opmerkingen over de dialectische verklaringswijze.

Als uitgangspunt neem ik weer de dominante richting, de positivistische. Volgens de aanhangers van deze stroming bestaat een verklaring uit de volgende elementen: een serie vaststellingen, die de condities beschrijven waaronder het verschijnsel zich voordoet, alsmede een aantal wetten (‘universele veronderstellingen’), die de relatie tussen de condities en het verschijnsel, deels of geheel, in algemene termen beschrijven. In mijn eerste artikel gaf ik het voorbeeld van een regenbui; Hempel illustreert de naar hem genoemde verklaringswijze aan de hand van de gesprongen radiator van een bij vorst buitengebleven auto. De daling van de temperatuur, het materiaal van de radiator en de druk die dit kan verdragen vormen de condities; enige empirische wetten, zoals het vriespunt van water, de relatie temperatuur/druk etc., stellen de gelukkige onderzoeker tenslotte in staat om de volgende ochtend een sluitende verklaring te geven.

Nu is dit voorbeeld zeker verduidelijkend, en dat natuurwetenschappelijke fenomenen langs deze weg verklaard en voorspeld kunnen worden, lijkt buiten kijf. De vraag is echter of sociale verschijnselen op dezelfde wijze kunnen worden geïnterpreteerd. Positivisten menen van wel. Niettemin heeft de sociale wetenschap op deze wijze nog weinig kunnen verklaren, en dat kan toch niet komen doordat na de derde klas middelbare school alle bollebozen de bèta-richting kiezen, om later eensgezind, ‘met meer geamuseerdheid dan bezorgdheid’, zoals Bordewijk schrijft, het gebakkelei tussen de sociale wetenschappers gade te slaan. Nee - en dat was de stelling die ik in mijn eerste artikel poneerde - de sociale wetenschappen onderscheiden zich van de natuurwetenschappen door een fundamenteel andere relatie tussen subject en object van onderzoek, die om een eigen verklaringswijze

[p. 9]

vraagt. De schrijvers, die dit probleem onderkennen en van mening zijn dat de theorie als zodanig deel uitmaakt van de te verklaren sociale realiteit en erin ingrijpt, en dat tevens de mogelijkheid om door abstractie en kritiek van fundamentele vooronderstellingen de maatschappelijke bepaaldheid van het denken op het spoor te komen, op zijn beurt weer is bepaald door de sociale context, noemde ik dialectici: Elias, Carr, Marx.

Gaat men nu een stap verder en probeert men te komen tot een beschrijving van de structuur van de verklaring, die uit deze kennistheoretische stellingname voortvloeit, dan wordt het gezelschap onvermijdelijk iets minder bont. De vorm van de verklaring en de ermee samenhangende onderzoeksstrategie zijn immers, juist door de dialectische relatie onderzoeker/sociale realiteit, niet los te zien van de specifieke theorie die zich ervan bedient. De theorie van Marx verdient in dit verband, nog afgezien van een persoonlijke taxatie van de verklarende kracht ervan, de voorkeur vanwege de rijke traditie en vooral de pregnante en veel becommentarieerde methodische opbouw van Das Kapital.

Keren we echter, terwille van een goed begrip van het onderscheid, terug naar de Hempel-formule. Een individuele gebeurtenis wordt dan, zoals gezegd, verklaard uit een aantal condities via algemene wetten. ‘Algemeen’ wil hier zeggen, dat de formulering ervan geen gebruik hoeft te maken van qua tijd en plaats bepaalde zaken of omstandigheden. Natuurlijk zal het niet eenvoudig zijn, ook in de natuurwetenschap, om werkelijk iedere individuele gebeurtenis compleet op te helderen. Er zijn altijd wel omstandigheden die van alles een geval op zichzelf maken, ook bij het barsten van autoradiatoren. Zo lang evenwel de regelmatigheden overwegen, stáát de verklaring; ook in de sociale wetenschappen. Hempel zegt: ‘... There is no difference, in this respect, between history and the natural sciences: both can give an account of their subjectmatter only in terms of general concepts, and history can “grasp the unique individuality” of its objects of study no more and no less than can physics or chemistry.’ (1942)

Nu kan men al vragen of algemene begrippen, die niet aan plaats of tijd gebonden mogen zijn, in de sfeer van het sociale gebeuren nog wel enige informatie kunnen bevatten. Individuele gebeurtenissen die zich misschien nog langs deze weg laten beschrijven (‘man slaat in drift buurman schedel in’) kunnen echter nauwelijks meer historisch worden genoemd. Hetzelfde geldt voor groepsgedrag, voorzover ‘in drift’. Maar wat belangrijker is, werkelijk historische gebeurtenissen, ‘epoch-making events’ laten zich niet afdoende uit individuele handelingen verklaren. Een gebeurtenis als de Russische revolutie is meer dan de optelsom van x maal ‘man slaat in drift...’, zoals de erbij betrokkenen meer zijn dan verzamelingen algemene attributen. In de woorden van K.W. Kim: ‘To abstract only general qualities from Lenin's personality and his role in the revolutionary process would be a thankless task indeed.’

De revolutie in kwestie zou, uiteengerafeld tot miljoenen individuele en groepshandelingen, worden gereduceerd tot een zinloze gebeurtenis. D.w.z. er zou naar de gebeurtenissen worden gekeken zoals een etholoog naar marmotten kijkt; onder afzien van de context, die de waargenomen condities en gebeurtenissen historische betekenis geeft, ze maakt tot momenten in een ontwikkelingsproces. De revolutie had anders evengoed in de vroege 19de eeuw kunnen plaatsvinden, of, beter, doet zich iedere eeuw een paar keer voor, dan weer hier, dan weer daar.

Zou de context nu echter niet onder de condities kunnen worden gerangschikt? Dat zou ons niet verder helpen, want zolang de eis blijft bestaan dat de condities via algemene wetten met de gebeurtenis verbonden moeten zijn, zouden ze op hun beurt ‘zinloos’ moeten worden gemaakt en, nog belangrijker, ze zouden naar het individuele of klein-groepsniveau moeten worden terugvertaald, terwijl ze juist worden geïdentificeerd als zijnde wat men noemt ‘macro’-verschijnselen met een eigen dynamiek, resultante van historische ontwikkelingen. Eberle en Hennig halen het voorbeeld aan van iemand die een cheque inwisselt bij een bank, iets dat slechts binnen de context van het vigerende geld- en kredietsysteem verklaarbaar is. Het lijkt onontkoombaar, historisch-specifieke omstandigheden in aanmerking te nemen, maar de woorden ‘met een eigen dynamiek’ geven al aan, dat er nog een paar problemen zijn op te lossen. Gaan we evenwel reeds uit van de mogelijkheid om met behulp van een conditioneel systeem, opgebouwd uit een lijst historischspecifieke en natuurlijke gegevenheden, die de mate van betrokkenheid van de historische en fysieke omgeving op het handelende individu of op de groep individuen vaststelt, via (voorlopig) historisch-specifieke en natuurlijke (‘algemene’) wetmatigheden een historische gebeurtenis te verklaren, dàn geldt, en ik citeer uit mijn eerste artikel - dat ‘tussen condities en uitkomst niet een mechanische relatie bestaat zoals bij (natuur-

[p. 10]

verschijnselen), maar dat in de sociale realiteit de “uitkomst” altijd via het (relatief) vrije, bewuste menselijk handelen tot stand komt.’

D.w.z., het gaat om de wetmatigheden die werkzaam zijn in een historische figuratie èn om het bewust-zijn daarvan. Dit laatste is hoewel zelf in laatste instantie weer bepaald door de historische ontwikkeling, bepalend voor het aantal vrijheidsgraden dat de mensen hebben t.o.v. de eigen dynamiek van de figuratie.

Dit heeft tot gevolg dat de praktische activiteit van de mensen altijd een component moet vormen van de verklaring van een historische gebeurtenis, en dat de verificatie van een voorspelling zonder de maatschappelijke praxis die deze voorspelling tot een programma maakt, onmogelijk is zodra het gaat om meer dan de afloop van een Japanse theeceremonie.

Dat daarbij de theorie meebeweegt in het web van bepaaldheden en interventies, kwam al ter sprake; nog niet, dat dit onderkennen samenhangt met het verschil tussen consistentie (als A>B en B>C, dan A>C, en zo verder) als waarheidscriterium van het positivisme, of ‘methodologisch individualisme’ zoals het in dit verband wel wordt genoemd; en coherentie (‘de waarheid is het geheel’) als waarheidscriterium van de dialectiek, of ‘holisme’.

Hanteert men het tweede criterium, dan doet zich het probleem voor van de relatie tussen theorie, in de zin van abstractie, en empirie.

Hoe leidt men de wetmatigheden van een bijzondere historische periode af? Daartoe is allereerst noodzakelijk, het algemene uitgangspunt voor de beschouwingswijze van de geschiedenis vast te stellen. Marx en Engels, in hun tijd geconfronteerd met een veelheid van Hegeliaans-idealistische speculatie, kozen voor een empirisch uitgangspunt: ‘Die Voraussetzungen, mit denen wir beginnen, sind keine willkürlichen, keine Dogmen, es sind wirkliche Voraussetzungen, von denen man nur in der Einbildung abstrahieren kann. Es sind die wirklichen Individuen, ihre Aktion und ihre materiellen Lebensbedingungen, sowohl die vorgefundenen wie die durch ihre eigene Aktion erzeugten. Diese Voraussetzungen sind also auf rein empirischem Wege konstatierbar.’(1845/'46).

De productie en reproductie van het werkelijke leven als springpunt voor de sociale organisatie en de ideeën die de mensen vormen, en niet andersom. Daarbij vormt een seculaire trend, de ontwikkeling van de productiekrachten, de motor van de historische ontwikkeling, die zijn vorm krijgt doordat het niveau van de productieve mogelijkheden telkens de sociale organisatie die in wisselwerking ermee tot ontwikkeling is gekomen, ontgroeit; de conflicten tussen de gevestigde belangen en de representanten van de nieuwe productiewijze die zich binnen de oude maatschappij heeft doorgezet, voeren uiteindelijk tot een synthese van oude en nieuwe maatschappij, met nieuwe sociale verhoudingen, op een hoger niveau van productiviteit. In deze zin is de geschiedenis van alle maatschappijen tot nu toe de geschiedenis van klassenstrijd.

Deze filosofie van de geschiedenis, ten tijde van de Deutsche Ideologie en Het Communistisch Manifest feitelijk een veronderstelling die nog bewezen moest worden, is door de opstellers gedurende hun verdere leven gedocumenteerd. Niet in de laatste plaats de politieke vereisten van het moment noopten Marx en Engels dit na 1850 te doen aan de hand van de actualiteit. De uitdrukking van de tegenspraak tussen productiekrachten en productieverhoudingen is onder kapitalistische verhoudingen de economische crisis; omdat juist daarin de mogelijkheden voor een revolutionaire ontwikkeling van de klassenstrijd gelegen zijn, moest men weten welke de wetten van de kapitalistische productiewijze waren. Dat de economische studie, die culmineerde in Das Kapital, bij diegenen die het werk van Marx slechts oppervlakkig kenden, een economische interpretatie van het historisch materialisme als achterliggende filosofie tot gevolg heeft gehad, is hieruit te verklaren. Ook, dat de bij lezing van de meer filosofische werken in deze kring noodzakelijk geworden restauratie van het Marxisme voor sommigen via de geboorte van een jonge Marx moest verlopen. Maar hoe het ook zij, Das Kapital belicht in de eerste plaats de bepaaldheid (de wetten van de kapitalistische productiewijze); het element van actie, de historische interventie, moet in de vroegere, filosofische werken worden getraceerd.

Als Marx nu het kapitalisme onder de loupe neemt, begint hij bij de uiterlijk waarneembare vormen, en in de Grundrisse, een van de werken waarop het latere hoofdwerk is gebaseerd, is dat het geld. De werkwijze in Das Kapital volgt hetzelfde patroon. Eerst worden de reële, waarneembare verschijnselen en tendenzen geschetst - het ‘samengestelde’ geheel. Dit in boek III. Dan worden, in II, de marktverhoudingen tussen de kapitalisten geanalyseerd, onder afzien van de productieverhoudingen (kapitaal/arbeid). Deze krijgen tenslotte hun eveneens

[p. 11]

abstracte behandeling in het eerste boek, dat uitmondt in een openingshoofdstuk, getiteld ‘De waar’. Hierin meent Marx de ‘celvorm’ van de kapitalistische maatschappij te hebben geïsoleerd. Zo, van achteren naar voren geschreven, voortdurend door empirische deelonderzoekingen van stutten voorzien, is het onderzoekswerk tot stand gekomen. In de definitieve versie, de presentatie, wordt de weg terug afgelegd via het leggen van de logische verbindingen - van abstract naar concreet.

In de onafgemaakte, door Engels uitgegeven hoofdstukken van het derde deel van Das Kapital wordt niettemin duidelijk welke concrete vormen de tegenspraak tussen productiekrachten en productieverhoudingen in het kapitalisme aanneemt. De economische crisis werd al genoemd; de dalende tendens van de gemiddelde winstvoet wordt door Marx geïdentificeerd als verifiëerbare uitdrukking van de genoemde tegenspraak, die zich voor het kapitalisme laat preciseren als de contradictie tussen vermaatschappelijking van de productie en privé-toeëigening van het product. In die vermaatschappelijking, praktisch de toenemende arbeidsdeling en schaalvergroting, wordt tevens de objectieve mogelijkheid van een nieuwe, efficiëntere maatschappijordening zichtbaar. Het socialisme is immers geen irrationele heilsleer, maar een actieplan gebaseerd op het wetenschappelijk inzicht in de ontwikkelingen van de maatschappij.

Wat kan er nu uit het bovenstaande worden geconcludeerd?

Dat op zichzelf de ‘algemene wetten van de geschiedenis', de in het Communistisch Manifest veronderstelde historische dynamiek die resulteert uit de dialectiek van productiekrachten en productieverhoudin-

[p. 12]

gen, niet direct verifiëerbaar zijn en dus geen absolute wetenschappelijke status hebben.

Aan de andere kant biedt de empirie op zichzelf geen interpretatiekader, dat het mogelijk maakt de historische ontwikkeling te begrijpen. Als de feiten voor zich spreken, ontstaat er een Babylonische spraakverwarring, of, zoals Lenin het stelde, ‘... Bij de geweldige ingewikkeldheid der maatschappelijke verschijnselen kan men altijd een willekeurig aantal voorbeelden of afzonderlijke gegevens ter bevestiging van iedere willekeurige stelling uitzoeken.’ (1920).

De wetten van de geschiedenis worden pas middelen tot verklaring en voorspelling wanneer ze, geformuleerd in termen van de specifica van een bijzondere historische periode, waarvan de bewegingswetten door abstractie en onderzoek zijn opgespoord, op hun beurt door de in de praktijk bewezen geldigheid hiervan worden bevestigd. Het ‘wetenschappelijk’, d.i. empirisch onderzoek draagt zo, via de specifieke wetmatigheden die voor iedere periode worden gevonden - maar die zonder de tweede component, nl. de abstractie als vervanging van microscoop en experiment, onvindbaar zouden blijven - bij aan de verificatie van de overigens alleszins plausibele historische veronderstelling dat de mensen, daartoe eenmaal door een gegeven niveau van beheersing van de natuur en rijkdom in staat gesteld, in vrijheid, zonder gedwongen onderschikking aan anderen, van deze rijkdom zullen kunnen profiteren.

Ze zullen dat echter nooit bereiken als zij het bewustzijn en de wil tot handelen die ervoor nodig zijn, niet eerst verwerven (net zo min als men historische ontwikkelingen kan verklaren zonder aan dit bewustzijn en deze wil tot handelen aandacht te schenken). Een sociale wetenschap kan daarom, in laatste instantie, nooit anders dan praktisch zijn. Beter dan ik het zelf zou kunnen vat R. Garaudy dit samen als hij zegt: ‘Het marxisme heeft ten doel de mens de volle verantwoordelijkheid voor de geschiedenis te geven. Het is een wereldbeschouwing die het historisch initiatief in een methodologie onderbrengt. Marx leert ons om in elk tijdperk en in de eigen omstandigheden van elk land rigoureus te bepalen hoe men kan uitgaan van de bestaande omstandigheden.’ (1971)

Het bovenstaande is, ook al door het ontbreken van pasklare definities en afgeronde leergangen, onvermijdelijk niet meer dan een schets, die nog veel exacter zal moeten worden uitgewerkt.

Rest nog het maken van enige opmerkingen n.a.v. het artikel van Bordewijk. Aan wat hij de karakteristieken van de natuurwetenschappen noemt, voldoet de dialectische verklaringswijze ook; de vereisten van de positivistische verklaringswijze gaan echter heel wat verder. Wat Harmsen betreft: dat er één wetenschap is, is ook voor mij een hele geruststelling. Maar het probleem is natuurlijk juist dat men van mening verschilt over de vraag, welke stroming nu de wetenschappelijke is, en welke de ideologie. Dat de gedachte (van B.) om eventueel met de waarheden van Marx de mensen te gaan overtuigen, berust op een fictieve scheiding tussen wetenschappelijke activiteit en maatschappelijke realiteit, heb ik hopelijk duidelijk gemaakt.

De ‘mentaliteitsverandering’ die ik op het oog had met mijn eerste artikel, was ook aanzienlijk minder ambitieus. Waar ik voor pleitte was slechts confrontatiestudie: in de veronderstelling dat de statistische precisie die de positivistische stroming uit de natuurwetenschappen heeft meegebracht corrigerend zou kunnen werken op de neiging van de dialectiek om wat al te groots en meeslepend te generaliseren; en dat de dialectiek het a-historisch en dieper liggend waardegebonden karakter van het positivisme aan het licht kan brengen.

Maar vooral was mijn oproep bedoeld om een halt te helpen toeroepen aan de opkomende neiging van bepaalde hoogleraren om politiek ongewenste mensen onwetenschappelijk te noemen. Want dat gebeurt niet alleen in sollicitatiecommissies in de sociale wetenschap; nog onlangs is de wiskundige en Suriname-activist Dr. E. Paërl hierdoor in moeilijkheden gekomen. Slechts landelijke publiciteit en plaatselijke handtekeningenacties konden (voorlopig) verhinderen dat hij door zijn hoogleraar, lid van de Duitse(!) ‘Bund Freiheit der Wissenschaften’, uit zijn betrekking werd gemanoeuvreerd.

Het is het klimaat waarin niet langer deze manoeuvres maar het protest ertegen als ordeverstoring wordt gedefinieerd, dat vraagt om waakzaamheid van allen voor wie de ‘choc des opinions’ levensteken is van het wetenschappelijk bedrijf.

Literatuur: F. Eberle en E. Hennig, Anmerkungen zum Verhältnis vom Theorie und Empirie, in Gesellschaft. Beiträge zur Marxschen Theorie, 2 (Suhrkamp); K.Marx, Introduction/Grumdrisse zur Kritik der politischen Ökonomie (Rohentwurf) (Pelican ed.); K.W. Kim, The Limits of Behavioural Explanation in Politics in McCoy/Playford, eds., Apolitical Politics (New York, Crowell); W.S. Wygodski, Die Geschichte einer grossen Entdeckung (Berlin/DDR, ook in Ned. bij SUN).