Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 3]

[330]

Is er een methodenstrijd in de sociale wetenschappen?
P. Bordewijk

Galilei (fast unterwürfig): Meine Herren, der Glaube an die Autorität des Aristoteles ist eine Sache, Fakten, die mit Händen zu greifen sind, eine andere. Sie sagen, nach dem Aristoteles gibt es dort oben Kristallschalen, und so können gewisse Bewegungen nicht stattfinden, weil die Gestirne die Schalen durchstossen müssten. Aber wie, wenn Sie diese Bewegungen konstatieren könnten? Vielleicht sagt Ihnen das, dass es diese Kristallschalen gar nicht gibt? Meine Herren, ich ersuche Sie in aller Demut, Ihren Augen zu trauen.
Der Mathematiker: Lieber Galilei, ich pflege mitunter, so altmodisch es Ihnen erscheinen mag, den Aristoteles zu lesen und kann Sie dessen versichern, dass ich da meinen Augen traue.
(Bertolt Brecht: Leben des Galilei)

Binnen de faculteiten der sociale wetenschappen in ons land doen zich regelmatig felle botsingen voor, met name bij benoemingen, die in andere faculteiten, zoals die der wiskunde en natuurwetenschappen, dikwijls met meer geamuseerdheid dan bezorgdheid worden waargenomen. Deze botsingen worden vaak verklaard door te stellen, dat er in de sociale wetenschappen een strijd is om de in die wetenschappen te hanteren methode, terwijl die strijd binnen de natuurwetenschappen al lang beslist is. Voorstanders van verschillende wetenschapsopvattingen kunnen dan van mening zijn, dat hun richting bij benoemingen of bij de vaststelling van onderwijsprogramma's te weinig aan bod komt, wat leidt tot de gesignaleerde conflicten.

Zo werd in een discussie in het maandblad van de Wiardi Beckman Stichting, Socialisme en Democratie, n.a.v. een artikel waarin de Nijmeegse politicoloog Hoogerwerf zijn bezorgdheid uitsprak over een aantal ontwikkelingen, aan Hoogerwerf verweten geen plaats te willen laten aan andere wetenschapsopvattingen dan de zijne. Ook K. van der Pijl signaleert in Hollands Maandblad van december 1974 een conflict binnen de sociale wetenschappen over de te volgen methode. Daarbij onderscheidt hij enerzijds de positivisten, die een zelfde werkwijze voorstaan als in de natuurwetenschappen, en aan de Nederlandse universiteiten de dominante groepering vormen, en anderzijds de dialectici, die aan de sociale wetenschappen een eigen aard toekennen, en gezocht moeten worden onder kritische studenten en docenten (de studenten voorop), waarbij de tweede groep door de eerste op McCarthyaanse wijze bestreden wordt. In dit artikel wil ik nagaan, of er inderdaad sprake is van een botsing tussen twee verschillende wetenschapsopvattingen, waaruit de optredende conflicten verklaard kunnen worden.

Hiertoe lijkt het zinvol allereerst beide methoden zo nauwkeurig mogelijk te beschrijven. Het eerste probleem waarop men dan stuit, is dat ook in de natuurwetenschappen t.a.v. de gevolgde methode geen eenstemmigheid bestaat, zij het dat de meningsverschillen zich richten op de beschrijving en de fundering van de gevolgde methode, met name wat betreft het inductieprobleem, zonder dat de meningsverschillen voor de praktijk van het natuurwetenschappelijk onderzoek van belang zijn. De meeste beoefenaars van de natuurwetenschappen zijn zelfs van de problemen die verband houden met de methodologie van de natuurwetenschappen in het geheel niet op de hoogte.

In verband met de hier behandelde probleemstelling lijkt het voldoende zich te beperken tot de volgende karakteristiek van de natuurwetenschappen:

1.	Gestreefd wordt naar theorieën die algemene uitspraken bevatten met zo groot mogelijke geldigheid.
2.	Deze theorieën dienen logisch consistent te zijn.
3.	Theorieën die in alle gevallen onder dezelfde omstandigheden dezelfde ver-

[p. 4]

	schijnselen voorspellen, worden als equivalent beschouwd, hoe verschillend ze er ook uit mogen zien.
4.	Wanneer verschillende theorieën onder bepaalde omstandigheden verschillende verschijnselen voorspellen, wordt getracht tot een keuze te komen door waarnemingen te doen onder de genoemde omstandigheden.

Deze regels zijn niet willekeurig gekozen, in de zin waarin de regels van het voetbalspel willekeurig gekozen zijn, en niet beter of slechter zijn dan die van hockey. Integendeel, doordat wetenschap bedreven wordt volgens deze regels en geen andere, is men in staat geweest de reikwijdte van de wetenschap steeds verder uit te breiden. Wanneer er onder de beoefenaars van de natuurwetenschappen geen overeenstemming over de te volgen methode bestond, zou de wetenschap niet in staat zijn om voorspellingen te doen die voor anderen van belang zijn. Of, zoals Bertrand Russell het uitdrukte: ‘The practical utility of science depends upon its ability to foretell the future. When the atomic bombs were dropped, it was expected that large numbers of Japanese would die, and they did.’

Het aangehaalde voorbeeld bewijst intussen ten overvloede, dat de eenheid in methode niet betekent dat wetenschapsbeoefening los staat van morele en politieke problemen, maar die problemen hebben betrekking op de keuze van de verschijnselen waarvan men wil kunnen voorspellen onder welke condities ze optreden, i.e. de dood van grote aantallen Japanners, niet op de juistheid of onjuistheid van enige theorie. Wat dit laatste betreft kan men de natuurwetenschappen objectief en waardevrij noemen.

Het bovenstaande betekent, dat wie aan de sociale wetenschappen de eis stelt, dat zij op dezelfde wijze te werk gaan als de natuurwetenschappen, daarmee niet een vorm van methodologische onverdraagzaamheid botviert, zoals vaak gesuggereerd wordt, maar een noodzakelijke voorwaarde stelt, willen de sociale wetenschappen maatschappelijk relevant zijn, d.w.z. inzicht geven op welke wijze bepaalde in de samenleving levende wensen gerealiseerd kunnen worden, en meer zijn dan de allerindividueelste expressie van een allerindividueelste emotie. Uiteraard hoeft men een dergelijke eis niet aan wetenschapsbeoefening te stellen, en kunnen beschouwingen die niet aan de eisen van objectiviteit en waardevrijheid voldoen vanuit cultureel oogpunt altijd nog van grote waarde zijn. Men mag aan dergelijke uitspraken echter niet het gezag toekennen dat wetenschappelijke uitspraken in de zin van volgens de regels van de natuurwetenschappen vastgestelde uitspraken zich in de loop van de tijd verworven hebben. Ook kan men niet tegelijkertijd de eis van maatschappelijke relevantie stellen en het methodisch monisme bestrijden, zoals bij beoefenaars der sociale wetenschappen nogal eens voorkomt.

Is het echter wel mogelijk om in de sociale wetenschappen volgens de methode van de natuurwetenschappen te werk te gaan? In De armoede van het historicisme beschrijft Popper het door hem bestreden ‘historicisme’ als een leer die aan de ene kant sociaal wetenschappelijk onderzoek naar het voorbeeld van de natuurwetenschappen verwerpt, maar aan de andere kant de ontwikkeling van de geschiedenis als een geheel door natuurkrachten beheerst proces opvat. Beide aspecten treffen we aan in het geciteerde artikel van Van der Pijl. Het antinaturalistische aspect komt naar voren wanneer gesteld wordt, dat elke sociale wet die door sociaal wetenschappelijk onderzoek met de methode van de natuurwetenschappen ontdekt zou worden, invloed zou uitoefenen op het gedrag van de mensen, en dus zelf omstandigheden zou creëren, waaronder niet bekend is of de wet al of niet geldig is, zoals blijkt uit het voorkomen van self-fulfilling prophecies. Daarmee wordt echter de mogelijkheid van een wetenschappelijke benadering van sociale problemen niet afgeschreven, wat de meest voor de hand liggende conclusie zou zijn, aangenomen dat we het argument onderschrijven. In plaats daarvan wordt als alternatief voor de natuurwetenschappelijke methode de dialectische methode gepropageerd, maar wat daarmee precies bedoeld wordt, blijft duister.

‘Strikt formeel gesproken, houden dialectische denkers er geen ander theorie-begrip op na’, schrijft Van der Pijl; wat anders zou zijn in de dialectiek is de nadruk op de relatie tussen kennen en gekend worden. Op welke wijze die relatie dan wel gelegd wordt, blijkt echter nergens, evenmin als hoe het gesignaleerde probleem op deze wijze wordt omzeild. Het citaat van Carr suggereert, dat elke bewering die zoveel aanhang krijgt dat de houding van de mensen erdoor verandert, in de dialectische opvatting als juist wordt gezien, maar dat lijkt moeilijk te verenigen met het citaat van Hilferding in v.d.P.'s tweede artikel (jan./feb. 1975), waarin het marxisme logisch wetenschappelijke, objectieve en waardevrije wetenschap genoemd wordt. Wanneer iemand een analyse

[p. 5]

geeft waaruit blijkt dat overspel tot eeuwig branden leidt, en op die manier de houding van de mensen tegenover overspel verandert, bewijst dat nog niet zijn gelijk vanuit het gezichtspunt van de ‘logisch wetenschappelijke wetenschap.’

Misschien is het ook te veel gevraagd, om in een artikel met de omvang van dat van Van der Pijl aan te geven op welke wijze de door hem voorgestane wetenschappelijke methode nu eigenlijk te werk gaat, en moeten we om te weten te komen wat dan wel de dialectische methode is, andere bronnen raadplegen. Helaas geeft v.d.P. echter geen literatuur, anders dan in negatieve zin het bekende werkje van K. van het Reve, zonder dat hij overigens aangeeft of hij zich distantieert van het in de Sovjet-Unie onderwezen marxisme-leninisme, of van de beschrijving die Van het Reve daarvan geeft. Het is toch merkwaardig te zien, hoe intellectuele christenen voorop lopen met kritiek op b.v. Zuid-Afrika, maar intellectuele marxisten, zelfs indien in dezelfde persoon verenigd, argwanend staan tegenover elke kritiek op de Sovjet-Unie. Gelukkig is echter sinds kort het universitaire onderwijs in de dialectiek niet meer het monopolie van de auteur van Het geloof der kameraden, maar zetelt er thans te Groningen een echte hoogleraar in de dialektiese wijsbegeerte. Tegen de instelling van die leerstoel heeft Van het Reve nog geageerd, dus wat dat betreft zitten we ook goed.

Wie echter de inaugurele rede van de bezetter van deze leerstoel, Ger Harmsen, ter hand neemt, getiteld Natuur, geschiedenis, filosofie, treft daar over de methode van de wetenschap niets aan, dat niet ook door positivisten onderschreven kan worden. Twee citaten:

‘Er bestaat geen klasse-wetenschap in de zin van een wetenschap die waar is voor een bepaalde klasse en onwaar voor een andere klasse. Er is slechts één wetenschap, en het andere is ideologie. De cybernetika is niet

[p. 6]

verwerpelijk, omdat de oorlogvoering van het amerikaanse imperialisme deze zo dringend nodig maakte. Dit heeft men in de Sovjet-Unie tot zijn schade moeten ervaren. Of iets wel of niet het geval is, kan alleen op grond van wetenschappelijke kriteria beoordeeld worden.’ (p. 18)

‘In de algemene wetenschapsbeoefening is een onmiddellijke relevantie zelden evident. Binnen het onderzoek gelden echter alleen wetenschappelijke normen. En of de konklusies al of niet passen in een bepaalde politieke visie of beleid doet wetenschappelijk gesproken niet ter zake. Marx en ook Engels dachten hier niet anders over. “Marx zou geprotesteerd hebben tegen het politieke en sociaal-ekonomiese ideaal dat U hem toeschrijft. Wanneer men een man van wetenschap is, heeft men geen ideaal, men werkt wetenschappelijke resultaten uit en wanneer men daarenboven partijman is, strijdt men ervoor deze in praktijk te brengen. Maar zolang men een ideaal heeft, kan men geen wetenschapsman zijn, want dan heeft men bij voorbaat stelling genomen.” Dit schrijft Engels aan Paul Lafargue!’ (p. 51)

Men krijgt sterk de indruk, dat, om met Pen te spreken, Marx en Engels in de huidige faculteitspolitiek eerder rechts dan links zouden zijn.

De stellingname voor scheiding van wetenschap en politiek betekent niet, dat de relatie tussen kennen en gekend worden bij Harmsen geen aandacht zou krijgen. Deze komt ter sprake wanneer Harmsen constateert, dat men bij Marx enerzijds de opvatting vindt dat de mens zijn eigen geschiedenis maakt, en anderzijds de opvatting dat de bewegingswetten van het kapitalisme een natuurwetmatig karakter hebben. Harmsen beschouwt dit als een accentverschil, want ‘de dialektiese eenheid van beide momenten blijft voortdurend verondersteld’. Dit kan niets anders betekenen, dan dat Marx gelooft in een beschrijving van het maatschappelijke gebeuren volgens algemene wetten, die uiteindelijk berusten op natuurwetten, en die onder de condities van het kapitalisme tot andere gevolgen leiden dan onder andere, nieuw te scheppen condities, die van het socialisme. Aangezien de onder de condities van het socialisme optredende omstandigheden voor de brede massa van de werkende bevolking te verkiezen zijn, zal, wanneer voldoende mensen overtuigd zijn van de waarheid van de door Marx gegeven beschrijving in termen van algemene wetten, het mogelijk zijn de condities van het socialisme te realiseren. Laten we dus zoveel mogelijk mensen van de juistheid van onze beschrijving trachten te overtuigen.

Een dergelijke handelwijze is echter alleen rationeel, wanneer men gelooft, dat het mogelijk is te komen tot algemene wetten als hierboven omschreven, en die zullen gebaseerd moeten zijn op wetenschappelijk onderzoek volgens het paradigma van de natuurwetenschappen, objectief en waardevrij. Wanneer dat niet mogelijk is op grond van de door de historicisten aangevoerde bezwaren, heeft het geen zin over bewegingswetten van het kapitalisme te spreken, en is het de mens al evenmin mogelijk zijn eigen geschiedenis te maken. Er kan dus geen sprake zijn van een dialectische methode die van de positivistische onderscheiden moet worden, en daarmee vervalt de verklaring van de onrust in de sociale wetenschappen op basis van een methodenstrijd.

Voor deze veronderstelling pleiten ook de in het eerste artikel van Van der Pijl aangehaalde voorbeelden van aktuele strijdpunten in de maatschappijwetenschappen. Het aangehaalde kapitaaldebat in de economie heeft met de methodologie van de sociale wetenschappen al helemaal niets te maken. Op een bepaald punt wordt de ‘dominante’ theorie inconsistent geacht, wat betekent dat deze niet zou voldoen aan een van de eisen die in de positivistische opvatting aan wetenschappelijke theorieën gesteld moet worden. Het punt onttrekt zich aan mijn oordeel; als ik op de door v.d.P. gegeven weergave van het debat afga, lijken de argumenten van Sraffa me niet meer ter zake dan die waarmee wijlen Klaas Dijkstra bestreed dat de Aarde rond is.

De kritiek op de gang van zaken in de politicologie heeft meer met de te volgen methode te maken, zij het niet met de relatie tussen kennen en gekend worden. Van der Pijl verwijt hier zijn collega's juist onvoldoende de natuurwetenschappen na te volgen, maar doet dat op onjuiste gronden. Het gebruikte voorbeeld is wel bijzonder ongelukkig gekozen. Gesteld wordt, dat het zeker de aandacht zou trekken als een meteoroloog onophoudelijk statistische verbanden bleef aantonen tussen vliegen en regenen, en wel in de zin, dat hij zich daarmee als meteoroloog zou diskwalificeren. Het tegendeel is echter het geval. Wanneer een dergelijk statistisch verband gemeld zou worden, zou het door anderen onmiddellijk gecheckt worden, en wanneer men algemeen een dergelijk verband zou vinden, zou dat voor de burgerluchtvaart belangrijke consequenties kunnen hebben. Daarnaast zou men het uiteraard trachten te verklaren, uit de hoeveelheden stof en waterdamp in de

[p. 7]

uitlaatgassen, uit de verstoring van de ozonlaag, of hoe dan ook, en op grond van mogelijke verklaringen verder onderzoek doen. Weliswaar bestaat er sinds 1925 een algemene wet (de Schrödinger vergelijking) waaruit in principe het gedrag van elk systeem onder welke conditie dan ook kan worden afgeleid, maar de daaraan verbonden mathematische problemen gaan ons vermogen al te boven zodra een systeem meer dan een klein aantal atomen bevat. Bij wat grotere systemen met een eenvoudige structuur kan men dan nog met benaderingen werken, waarvan de geldigheid aan waarnemingen getoetst moet worden, maar voor ingewikkelder systemen is men in vele gevallen geheel op trial and error aangewezen. De meeste geneesmiddelen zijn b.v. op die manier ontdekt, en worden gebruikt op basis van statistisch onderzoek, zonder dat precies de werking op moleculaire schaal bekend is. Dit betekent, dat zeker in de sociale wetenschappen elke inval of vermoeden de moeite van een onderzoek waard kan zijn.

Voor de weerzin die marxisten daartegen hebben, kan ik maar één verklaring vinden. Een onderzoek naar de omstandigheden waaronder oorlog voorkomt, wordt bestreden, omdat niet van te voren duidelijk is waarom het een in verband zou staan met het ander. Van der Pijl legt echter in zijn eerste artikel zelf verband tussen het eind van een periode van betrekkelijke welvaart en economische voorspoed, dat hij rond '67 plaatst, en het aanscherpen van de internationale en klassetegenstellingen. Met andere woorden: hij is tegen het project Correlates of War, omdat hij al weet, wat er uit moet komen. Anderen zullen daar echter minder zeker van zijn, en niet iedereen zal de toegenomen spanning tussen de Sovjet-Unie en China verklaren uit een afname van de welvaart in die landen. Een dergelijk verschil van mening moet men trachten op wetenschappelijke wijze te beslechten, en dat is wat het project beoogt.

Wie zich daartegen verzet, toont zich niet een voorstander van een andere wetenschappelijke methode, maar eenvoudig een tegenstander van wetenschappelijk onderzoek, en moet niet verbaasd zijn, als zodanig gewaardeerd te worden, ook bij sollicitaties. Marx kwam tot bepaalde standpunten op grond van wetenschappelijk onderzoek; wie die standpunten verkiest boven het wetenschappelijk onderzoek, is niet de navolger van Marx, maar van de anonieme wiskundige in het citaat van de marxist Brecht aan het begin van dit artikel, die zich Marx tot zijn Aristoteles gemaakt heeft.