Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 25]

Een verloren zoon en zijn oudere broer in de 20ste eeuw
J.M. Baarsma

I.

De vader, een harde werker, had een kwekerij die zich voorspoedig ontwikkelde. Hij was al jaren weduwnaar. Een huishoudster - vage figuur naar leeftijd, uiterlijk en optreden - vervulde haar taak onopvallend en goed.

De beide zoons werkten na hun eindexamen van de middelbare school in de kwekerij. Zij konden het goed samen vinden. De oudste was een rustige, opgewekte, wat introverte figuur. De jongste levendiger, geestig en gevat; ook de knapste om te zien, naar het oordeel der vrouwen.

Er werd goed maar sober geleefd, thuis. Wijn aan tafel alleen bij verjaardagen. De vader hield niet van borrelen. Aanloop was er niet.

De kwekerij lag aan de rand van een grote stad, het gezin woonde in een der buitenwijken. Soms gingen de jongens zaterdagof zondagmiddag borrelen in een der mondaine hotels of restaurants. Daar kwamen alleen nette meisjes; er werd niet van je verwacht dat je aan hun tafeltje kwam zitten, of zelfs maar een consumptie voor ze betaalde, wanneer je met ze had gedanst.

Eens gingen ze naar een dancing in een ander gedeelte van de stad. Daar hing een zwoeler sfeer. De meisjes zaten alleen, mannelijk gezelschap lokkend. De broers kwamen er nog een enkele keer terug. De oudste vond er niet veel aan. Zo kwam het ervan dat hij liever thuis bleef, en de jongste alleen naar de stad trok. Maar hij was altijd op tijd vóór het avondeten weer thuis, net als vroeger.

Productie en afzet van de kwekerij breidden zich zo uit, dat ook de export op gang kwam; vooral in Frankrijk schenen de vooruitzichten veelbelovend.

Toen stelde de jongste zoon voor, dat hij zich als agent van zijn vader in Parijs zou vestigen. De vader had daar wel oren naar. Maar hoe dat te financieren? Een vergoeding op commissiebasis of als percentage van de winst? Over een maandsalaris of een bankcrediet konden zij het niet eens worden. De vader bekende dat hij géén idee had van de uitgaven die de zoon zou moeten doen.

Toen vroeg de jongste om zijn deel van het familievermogen; daarmee zou hij zich wel redden. Zo geschiedde het.

In Parijs zat alles mee; er werden enige bizonder voordelige transacties afgesloten. In de zomer trok de jongste van Parijs naar de Rivièra; niet alleen om vacantie te houden - dat had hij toch wel verdiend? - maar óók om er verdere zaken te doen.

De oudste zoon hoorde bij geruchte dat zijn broer met een vriendinnetje leefde. Hij zou zelf niet licht tot zoiets zijn gekomen, zo dacht hij - niet zonder enige twijfel. Maar hij was wereldwijs genoeg om dit te kunnen begrijpen. De Fransen hebben andere zeden dan wij. De vader bleef onkundig; hij zou het niet begrepen hebben.

Het werd herfst; afgezien van enkele prentbriefkaarten waren er géén berichten meer van de jongste.

Maar op een morgen tegen Kersmis kwam hij plotseling thuis. Hij zag er wat verlopen uit.

Zijn vader, hem ziende, werd met ontferming bewogen. Aan alle opgekropte onzekerheid over zijn jongste zoon was nu een eind gekomen. Wat hem was overkomen, dat zou hij later wel horen.

Toen de oudste zoon 's middags thuis kwam, zag hij een ongewone bedrijvigheid in de keuken. Het rook er heerlijk, er was wijn klaargezet. In de eetkamer werd feestelijk gedekt. Van de huishoudster hoorde hij dat zijn broer was teruggekomen; die had uitvoerig gebaad, zich geschoren en was nu bezig zich te kleden.

De eerste reactie van de oudste was dezelfde als die van de vader: grote vreugde over de terugkeer van de ‘verloren zoon’. Vaag en aarzelend gingen zijn gedachten verder. ‘Verloren zoon’? in de zin van het

[p. 26]

Bijbelverhaal? Kom-kom, wat wist hij eigenlijk? Hij haalde de schouders op - maar iets weerhield hem ervan naar zijn broer toe te gaan, boven op de slaapkamer. Zich omkerend stond hij tegenover zijn vader, hoorde hem zeggen: ‘Wat heerlijk dat hij er weer is!’ Toen ontspande de oudste zoon en zei glimlachend dat hij dat óók vond, maar: ‘ik heb nooit verstek laten gaan, en mij heeft U nooit eens een extraatje gegeven om met een paar vrinden in de stad te gaan eten!’. De vader scheen verrast, teleurgesteld, gegriefd door deze opmerking; de zoon begreep dat niet en ontgaf het zich.

Aan de feestelijke maaltijd was de stemming ongerimpeld.

Het leven verliep nu weer als vanouds.

De vader was een trouwe kerkganger. De zoons gingen minder geregeld, de vader liet hen hierin vrij. De gezamenlijke kerkgangen tekenden het goede gezinsverband.

Eens werd over de gelijkenis van de verloren zoon gepreekt. De oudste herinnerde zich plotseling de terugkeer van zijn jongere broer. Zijn aandacht splitste zich. Met een half oor volgde hij de preek, maar spon tegelijkertijd aan zijn eigen gedachten. Had zijn jongere broer toch iets van de verloren zoon uit het bijvelverhaal? En hijzelf, had hij iets gemeen met de oudste?

Ook andere bijbelteksten brachten hem soms op dit spoor.

‘Ik zeg U, dat er alzo blijdschap zal zijn in den hemel over één zondaar die zich bekeert, méér dan over 99 rechtvaardigen die geen bekering van node hebben.’ Of ook: ‘De gezonden hebben de heelmeester niet van node, maar de zieken.’

Het werd geen obsessie voor hem, zelfs geen probleem. Wèl vond hij, dat in het bijbelverhaal de oudste broer unfair werd belicht; hem was de mond gesnoerd; hij kreeg geen kans te vertellen wat er in hem was omgegaan. Voor hemzelf bleef de vraag of mensen zoals hij, in deze tijd, behoorden tot de rechtvaardigen die geen bekering van node hebben, en tot de gezonden die alleen op zichzelf zijn aangewezen. Hij vond geen bevredigend antwoord, en liet de vraag rusten.

De jongste liet weinig los over zijn lotgevallen in het buitenland.

De oudste begreep op den duur, met welk slag mensen zijn jongere broer wel eens in aanraking was gekomen. Jongens van goeden huize, vaak zeer ontwikkeld en beschaafd in de omgang. Jongens die niet naar de bliksem gingen. Tot enige binding, aan vrouw of werk of taak, konden of wilden zij nooit komen. Elke regelmaat, elke vastheid - ook financieel - werd hun op den duur ondraaglijk. Dan lieten zij alles in de steek, trokken de wereld in, levend op de bonnefooi, zonder enige scrupules over de wijze waarop zij zich de middelen verschaften voor hun levensonderhoud, maar veel te link om met de justitie in aanraking te komen, en onder hun soortgenoten zich vrolijk makend over hun slachtoffers: familie, vrienden en anderen die zich altijd weer lieten bepraten hun geld te lenen of tijdelijk onderdak te verschaffen.

Voor hen bleef immers altijd de veilige terugkeer open als de ‘verloren zoon’, al of niet berouwvol?

Op een ochtend was de jongste broer verdwenen. Uit een achtergelaten briefje: ‘Thuis is het duf. Vader en jij kunnen het samen wel af in Holland. Zelf ga ik het nog eens in het buitenland proberen.’

De oudste kon het niet duiden.

II.

De jongste broer, die het ten tweeden male in het buitenland had geprobeerd, was ditmaal geslaagd. Hij had leergeld betaald, letterlijk en figuurlijk. Hij had zich blijvend in Frankrijk gevestigd, als makelaar in zaken van export en import, voornamelijk van tuinbouwproducten, fruit en bloemen. Zo was hij, als zelfstandig ondernemer, weer in contact gekomen met het bedrijf van zijn vader en zijn oudere broer, contacten die zuiver zakelijk bleven. Bij zijn schaarse bezoeken aan het ouderlijk huis leek de toon als vanouds, maar van communicatie was geen sprake. Eénmaal had hij zijn vrouw meegebracht, een Française uit de provincie, een hard werkende zakenvrouw, die er warmpjes in zat. ‘Zoiets kun je niet doen’ kwam noch in haar vocabulaire noch in haar overwegingen voor. Men doet zaken zó dat niemand er iets op aan kan merken, mét een veiligheidsmarge. Zij was een eerlijke zakenvrouw. In dit klimaat voelde de jongste broer zich thuis. En hij leerde er het succesvol manipuleren met geld.

De jaren gingen voorbij. De vader overleed vóór de grote crisis van de dertiger jaren. De oudste zoon, nog steeds ongehuwd, sloeg zich er door met enkele toegewijde knechts. De onteigening van de kwekerij door de zich uitbreidende gemeente, die al lang gedreigd had, kreeg snel en bevredigend haar beslag in het jaar waarin een krachtig herstel van de conjunctuur in ons

[p. 27]

land zich doorzette. Daar stond hij nu, met een klein vermogen in solide effecten en harde valuta. Hij besloot te emigreren. Zijn jongste broer, ervaren en gewiekst in geldzaken, en vertrouwd met ‘business’ in Canada, had hem daarbij goed geholpen. Ook was hij hem financieel bijgesprongen in de eerste, moeilijke jaren, op zeer billijke voorwaarden. De jongste zág wat in de capaciteiten van zijn oudere broer. Hij werd daarin niet beschaamd. Toen de jongste na de oorlog in Europa overleed, was de oudste in Canada geslaagd, getrouwd en ingeburgerd.

De aanpassing in het nieuwe land was langzaam verlopen, maar zonder schokken en weinig bewust. Het had lang geduurd eer hij vertrouwd was met de harde zakenmoraal, de straffe conventies in gezin en kerk, maatschappij en bedrijfsleven. Zijn vrouw was hem daarbij een grote steun geweest. Zij wist niet alleen ‘hoe het hoorde’, maar grondde dat - evenals hijzelf - op een gave morele overtuiging. Zij was een goede echtgenote, een goede moeder voor haar beide dochters. Zij vervulde haar sociale en kerkelijke verplichtingen bekwaam en opgewekt. Hij hield van haar, maar vertrouwelijk waren zij niet. In latere jaren voelde hij zich meer ingetrouwd in eigen gezin dan - als man en vader - gezinshoofd. Op rijper leeftijd realiseerde hij zich vaag de eenzaamheid van zijn positie, die misschien wel altijd zo was geweest. Het werd hem geen obsessie, geen probleem; hij ontgaf het zich.

Toen hij zich uit de zaken terugtrok, was hij een vermogend man. Men respecteerde hem om zijn bekwaamheid, gezag en onkreukbaarheid. Bij zijn afscheid werd hij, zoals gebruikelijk, toegesproken.

‘Eerlijk duurt het langst’ zei de spreker (van Hollandse afkomst), de zure toevoeging ‘om rijk te worden’ categorisch verwerpend. Even dook de vraag bij hem op of dat wel wáár was? Men eerde hem in de eerste plaats om zijn succes. Maar was dat ‘ondanks’ of ‘wegens’ zijn integriteit? Hoe dit zij, de spreker had het goed en bondig gezegd: hij wás geslaagd, dat vond hij zelf toch ook wel. Toen werd hij toegedronken, en moest antwoorden.

Na vele jaren keerde hij nog eenmaal naar Nederland terug, voor een kort bezoek, alleen. Op een zondagmorgen ging hij in een oud stadje ter kerke. Uit de bijbel werd voorgelezen hoofdstuk 4 van de tweede brief aan Timotheus. Paulus voelt zich oud, vereenzaamd, teleurgesteld. Maar over zichzelf schrijft hij: ‘Ik heb den goeden strijd gestreden, ik heb den loop geëindigd, ik heb het geloof behouden; voorts is mij weggelegd de kroon der rechtvaardigheid....’. Zijn aandacht splitste zich; met een half oor luisterde hij naar de stem van de dominee, maar spon tegelijkertijd aan zijn eigen gedachten. In zijn jongensjaren had zijn vader dit ook wel voorgelezen, 's morgens aan het ontbijt’..... welke mij de Heere, de rechtvaardige Rechter, in dien dag geven zal’. Toen had hij de goddelijke belofte gedachteloos over zich heen laten gaan. Nu proefde hij in deze woorden iets van farizeïsme ‘.... ik, ik, ik..... mij, mij.....’? Kon een mens dat ooit van zichzelf zeggen, aan het eind van zijn leven? Dat was toch vooruitlopen op Gods oordeel? En dan die onchristelijke, oud-testamentische uitval: ‘Alexander de kopersmid heeft mij veel kwaad betoond, de Heere vergelde hem naar zijne werken’.

Hij vond geen bevredigend antwoord, en liet de vraag rusten. Er waren vele vragen waarop hij in dit aardse leven geen antwoord zou krijgen. Die vragen had hij onderkend; hij was ermee vertrouwd dat het antwoord uit zou blijven, en had dit aanvaard - misschien wel van jongsaf.

Van Nederland keerde hij, na een kort verblijf in Frankrijk, naar Canada terug.

In Parijs bezocht hij op een middag het kantoor van zijn overleden jongere broer. Hij had zijn komst niet aangekondigd, om er zeker van te zijn dat men hem spontaan te

[p. 28]

woord zou staan. Het werd een verrassende ervaring. De jonge directeur ontving hem onmiddellijk. Een rustige, beschaafde Fransman, die kon luisteren. Ja zeker, zijn schoonzuster leefde nog, maar ze had zich uit het actieve zakenleven teruggetrokken, alleen als stille vennoot bij de onderneming betrokken gebleven. Ze was op reis, in het buitenland.

Op de vraag of hij plannen had, hoe zijn avond door te brengen, antwoordde de Hollander, om een invitatie te ontlopen, dat hij naar de schouwburg wilde; hij had ergens gezien dat Cyrano de Bergerac avond aan avond gespeeld werd. De ander viel hem direct bij: voor bepaalde connecties werden tot één uur voor het begin van de voorstelling enkele goede plaatsen gereserveerd, zou hij meteen maar voor een biljet laten zorgen? Voorts ried hij een rustige Bodega vlakbij het theater aan, waar men wat kon eten; voor wie ‘au régime’ zijn, of na de voorstelling niet willen souperen. Dit werd door de Hollander dankbaar aanvaard. Het afscheid was hartelijk; hij was niet blijven zitten met enigerlei verplichting.

‘Cyrano de Bergerac’! Glimlachend nagenietend liep hij van de schouwburg naar zijn hotel.

Bijna zestig jaar geleden, op de H.B.S., had de leraar Frans het stuk behandeld, aan de hand van een ‘edition annotée’. Hij was er wèg van geweest. Geen woordspeling, geen dubbelzinnigheid, geen grapje, geen grofheid was hem ontgaan. Véél was hem bijgebleven; ook nu bleek hij hele tirades nog uit het hoofd te kennen.

Vanwaar die trek in zijn karakter? Hij was toch van nature ernstig, bedachtzaam, beschouwend, nuchter; ook wel opgeruimd en gelijkmatig van humeur. Voor die kant van zijn aanleg had hij blijkbaar gekozen, ofwel die kant had de overhand behouden. Die kant was in zijn leven verwerkelijkt. De andere kant was alleen fictief beleefd, vol élan, onbezonnenheid, bravoure, heroiek, show, subliem tot in het ridicule. Naar buiten bleek daarvan alleen door zijn voorliefde voor de polonaises en scherzi van Chopin, zijn bewondering voor een massale cavaleriecharge - en voor Cyrano, één en al charge!

Hij citeerde in zichzelf de slotregels van het toneelstuk:

Oui, vous m'arrachez tout, le laurier et la rose!
Arrachez! Il y a malgré vous quelque chose
Que j'emporte, et ce soir, quand j'entrerai chez Dieu,
Mon salut balaiera largement le seuil bleu;
Quelque chose que sans un pli, sans une tache
J'emporte malgré vous,
et c'est..... c'est?.....
mon panache

Cyrano tegenover de dood. Of: Rostand tegenover de dood?

Was het de zelfverzekerde uiting van een doorgewinterde atheïst? Of was het fanfare ter camouflage van angst? De meeste mensen kenden de angst, sommigen hun leven lang, anderen alleen in hun kinderjaren. Zelf behoorde hij tot de laatsten. Als jongen van een jaar of acht was hij een tijdlang bang in het donker, al zag hij er het redeloze van in.

Hij was nu vijf en zeventig. Hoe oud hij ook zou worden, een toekomst had hij niet meer. Het ging er om de eindstreep te halen, zonder verstarring, zonder bitterheid. Er was nu geen angst voor de dood in hem. Maar zou hem uiteindelijk de doodangst bespaard blijven? Men moest op alles voorbereid zijn - zonder panache.

(1968)