Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 11]

Grote lijnen, grote hiaten
A.D. de Groot

De Nijmeegse rede van minister Van Kemenade is een belangrijk en mooi helder stuk. Over dit onderwerp, de hoofdlijnen van het overheidsbeleid voor de ontwikkeling van het wetenschappelijk onderwijs van de toekomst, heeft bij mijn weten nooit eerder een Nederlandse minister zich zo duidelijk uitgesproken.

De gelegenheid, geboden door het voortreffelijke initiatief ten deze van het Hollands Maandblad, om bij deze rede een paar kritische kanttekeningen te plaatsen grijp ik graag aan om allereerst van mijn appreciatie blijk te geven. Die waardering betreft niet alleen vorm en formaat van de expositie maar ook de inhoud. Met de hier getrokken grote lijnen ben ik het in ieder geval in hoofdzaak eens. Zij corresponderen trouwens op zeer veel punten met wat in de Commissie Ontwikkeling Wetenschappelijk Onderwijs (C.O.W.O., later C.O.H.O., met ‘Hoger’ i.pl.v. ‘Wetenschappelijk’) in de afgelopen jaren op stapel is gezet. Als actief commissielid constateer ik dit met genoegen; wij hebben toch niet helemaal voor niets gewerkt.

De minister heeft een aantal uitspraken gedaan waar we in Nederland bepaald op zaten te wachten. Dat van de zijde van de overheid nu wordt erkend dat de numerus fixus ‘een structureel karakter’ heeft, is één van die uitspraken. Alleen bepaalde ‘gesloten’ studierichtingen komen daarvoor in aanmerking; daarnaast moeten er ‘open’ studierichtingen zijn, en blijven. De vraag naar de (onderwijskundige) criteria voor het onderscheid tussen beide wordt weliswaar nog niet glashelder beantwoord maar wel wat dichter bij een oplossing gebracht. Zeer duidelijk is de minister over de eis aan open opleidingen, dat zij ‘geen zware druk op de geldmiddelen zullen mogen leggen’ - al is dat nauwelijks nieuws.

Hoe moet het met het recht op onderwijs? Over dit op zichzelf betrekkelijk nieuwe onderwerp - het hele begrip ‘studierecht’ is in Nederland nog maar een jaar of tien in gebruik! - is de duidelijkheid perfect. Ook daarop, d.w.z. op een harde uitspraak van de overheid dat wat velen mooi zouden vinden gewoon niet kan, zaten we te wachten. Het recht op onderwijs, in het bijzonder het recht op hoger onderwijs voor wie zich dat door geleverde prestaties (diploma) verworven heeft, wordt wel officieel erkend - ook nog een betrekkelijk novum - maar aan duidelijke, realistische beperkingen gebonden. Bij voorbeeld géén ‘recht om dokter te worden’ (C.O.W.O. 1972, p. 100-102), ook niet voor wie ‘daarvoor geschikt is’. De overheid moet de toestroom, met name naar dure, gesloten opleidingen kùnnen reguleren.

Bij dit laatste rijst natuurlijk de vraag: Hoe dan? Dat die vraag rijst, geldt ook op andere punten. In de grote lijnen van deze rede wordt aangegeven wat er moet gebeuren, maar de vraag hoe - en soms: of - dat dan wel te realiseren is blijft dikwijls open. Dat kan natuurlijk moeilijk anders - de minister zegt trouwens zelf zich niet te vleien met de verwachting dat met de door hem getrokken lijnen ‘de problemen zullen worden opgelost’ (p. 16) - maar men zou graag meer willen weten.

Zo'n rede is te zien als een schets, bestaande uit lijnen en weglatingen. Een essentiële vraag is waar die weglatingen uit voortvloeien: uit de ‘artisticiteit’ van de rationele, nationale planner, die de minder belangrijke details weglaat, of uit die van de binnenlandse politicus, die moeilijk liggende problemen en uitspraken die op de tribune geen bijval oogsten vermijdt. In het algemeen vermoed ik, dat Van Kemenade wel eens denkt: Entre ces deux mon coeur balance. Maar in deze rede heeft de planner duidelijk de overhand - meer dan bij andere spreekbeurten wel eens het geval is geweest. De ‘moeilijk liggende’ problemen zijn niet verzwegen, maar worden merendeels duidelijk, hard en realistisch bij de naam genoemd en bekeken - met een paar uitzonderingen.

Bij twee van die uitzonderingen - dus: weglatingen, inadequaat behandelde problemen (kluitje-in-het-riet-wendingen en dgl.) die naar mijn indruk meer uit popu-

[p. 12]

lair-politieke dan uit plan-rationele presentatie-overwegingen voortvloeien - maak ik een kanttekening.

Het eerste niet adequaat behandelde hete hangijzer is dat van de selectie - het zou wel een wonder wezen als dat ontbrak. Uit wat de minister daarover zegt krijg ik de indruk dat ik grote delen van dat Selectierapport (C.O.W.O. 1972), toch, voor niks heb geschreven. Naar dat in overheidsopdracht tot stand gekomen rapport wordt nergens verwezen, ook niet bij de uitspraak (tiende beleidslijn) dat het toe te passen systeem van selectie ‘nadere bestudering’ vereist, noch bij het daarop aansluitende ‘met klem’ naar voren gebrachte verzoek aan ‘de onderwijsonderzoekers in het wetenschappelijk onderwijs’ om zich op de studie van selectie en zelfselectie toe te leggen. Natuurlijk is er tegen zo'n verzoek op zichzelf niets in te brengen; en verwijzen hóeft niet in zo'n rede, akkoord. Maar ook op een paar andere punten krijg ik de indruk, dat we hier met een soort politieke weglating te maken hebben: met sommige dwingende argumenten in dat rapport die de onhoudbaarheid van bepaalde geliefde voorstellingen aantonen wordt geen rekening gehouden.

Het duidelijkst komt dit naar voren onder ‘ten zesde’. Daar staat dat er spoedig ‘een systeem’ zal moeten worden ontwikkeld ‘waarin een spoedige signalering van de geschiktheid voor onderscheiden typen opleidingen met de daarbij behorende verwijzing en advisering, regel is’. De vraag is nu maar wat hier bedoeld is met ‘een systeem’. Gaat het om een systeem van instanties, binnen de instellingen van hoger onderwijs - dus: meer studie-counselors - dan is de bedoeling wel duidelijk. De wenselijkheid is dan minder evident, niet omdat studiecounselors geen goed werk kunnen doen, maar omdat dit een zeer dure voorziening kan worden. Uit de formulering blijkt echter dat de minister minstens ook denkt aan een systeem van methoden. Het gaat, zo zegt hij, ‘ook om de ontwikkeling van adequate signalerings-, selectie- en adviseringsmethoden’, en hij voegt er aan toe dat er reeds jaren een half miljoen is opgenomen in de O. en W.-begroting, waarvan echter ‘door het wetenschappelijk onderwijs en i.c. door de onderwijsonderzoekers geen gebruik gemaakt’ is...

Ik weet niet welke adviseurs van de minister in deze mededelingen door zijn mond hebben meegesproken - maar dit is een verbazingwekkende passage. Het lijkt op zoiets: De regering voert een landbouwbeleid gericht op herverkaveling; dat beleid zal tot grotere opbrengsten leiden, maar dan moeten we wèl de problemen van de selectie en veredeling van zaden beter oplossen. Om daarvoor goede methoden te ontwerpen staat er al jaren een half miljoen op de begroting; maar de landbouw-consulenten maken daar maar geen gebruik van... Wie dit zou vernemen, zou de wenkbrauwen optrekken en vragen: Maar is er dan niet een landbouwhogeschool, zijn er geen landbouwwetenschappen die dit al tientallen jaren doen, internationaal, met honderdvoudige onderzoeksinvesteringen? Wat selectie- en testproblemen betreft: er is geen aparte hogeschool daarvoor, maar wel een hoog ontwikkelde technologie, een toegepaste wetenschap die, internationaal gezien, zonder tijfel tientallen miljarden heeft verslonden maar dan ook tot een uitgebreid kennisbestand heeft geleid. Wat wil de minister nu met dat halve miljoen? Opnieuw beginnen? Ook hier - want het lijkt wel een Nederlandse hobby te zijn (vgl. prof. Thung over de herstructurering, 1974) - ‘ons eigen patent uitvinden’, onbezoedeld door kennis van zaken?

Gaat men wèl uit van wat in dat internationale kennisbestand te vinden is, dan blijkt al gauw dat het probleem verkeerd gesteld is.

‘Geschiktheid’ is ten eerste niet iets dat men kan ‘signaleren’ - zoals blauwe ogen, of lichaamslengte boven 1,80 m. ‘Geschiktheid’ (voor iets) is een hypothetisch, predictief begrip, waarvan je de grootte niet kunt ‘bepalen’, maar alleen kunt schatten, op grond van tot dit doel gevalideerde empirische gegevens. Die gegevens kunnen deels verkregen worden door middel van daartoe geconstrueerde instrumenten (tests e.a.). Hoe men dit het beste kan doen, in verschillende typen situaties, is bekend. Maar ook bekend is, dat dit schatten in uitgesproken gevallen weliswaar vrij goed gaat, maar nu juist bij de twijfelgevallen - in het ‘middengebied’ - waarover men zo graag zeker zou willen zijn, maar héél weinig extra zekerheid toevoegt, ten aanzien van de vermoede (on)-geschiktheid van de persoon in kwestie. Dit is, om zo te zeggen, ook ‘een structureel probleem’; voortgezette testresearch helpt daarvoor echt niet - dat weten we nu wel.

‘Geschiktheid’ is ten tweede niet iets, waarover bij studenten, voor de regulering van hun doorstroming, in het algemeen een ‘deskundig oordeel’ nodig is. Perfectionering van de ‘geschiktheids’-bepaling is, in deze formulering, een idee dat uit een ouderwetse (sic), paternalistische manier van denken voortvloeit; studenten zijn die leeftijd te boven, zij moeten zèlf hun weg vinden. Net als bij het verkeer moet men daarbij de aan-

[p. 13]

dacht veeleer richten op goede wegen (goed onderwijs), goede wetten en verkeersregels (programmering, reële examen-eisen, objectieve en doorzichtige criteria, etc.) en een goede bewegwijzering - waarbij counselors, die misschien óók tests gebruiken, goede diensten kunnen bewijzen (als wij ze kunnen betalen). Hoe men met dit soort hulpmiddelen tot een reële regulering van selectie- en doorstromingsproblemen kan komen - zonder deskundigen dubieuze ‘geschiktheids’-uitspraken te laten doen - staat onder meer beschreven in het al genoemde Selectierapport.

Kortom: het probleem waar het om gaat is in de Nijmeegse rede onbeholpen gesteld. Samen met dat puntje van het halve miljoen dat maar niet wordt gebruikt - maar dan als staaltje van onbeholpen onderzoeksplanning door de overheid - brengt deze constatering ons tot het tweede hiaat waarover ik iets wil zeggen.

De op dit onderdeel geconstateerde onbeholpenheid kan namelijk ook zo worden beschreven: De overheid maakt bij de uitwerking van zo'n punt als dat van de selectie blijkbaar een slecht gebruik van de in ons land (en daarbuiten) aanwezige deskundigheid. Ik

[p. 14]

zou daar niet op wijzen als het alleen dit ene punt betrof. Maar dat is niet het geval. Als er één probleem in het overheidsbeleid met betrekking tot het onderwijs ‘structureel’ is, dan is dit het. Het gaat, heel in het kort, om het volgende (gepubliceerd onder Brieven van lezers NRC Handelsblad 31-12-'74).

‘Wij produceren in Nederland, naast weinig doordachte en niet onder controle gehouden vernieuwingen ad hoc - vaak “experimenten” geheten - telkens weer wetsvoorstellen en wetten. Die wetsvoorstellen komen uiterst moeizaam tot stand, via vele jaren voorbereiding, met inspraak en grote inspanning van velen (waaronder deskundigen). Maar, die wetsvoorstellen zijn niet goed; en met name zijn zij er, van alle inspanning, inspraak en invloed onderweg, niet beter op geworden. Zoals ze in het parlement komen zitten ze vol met slechte compromissen, verzwakkingen van de oorspronkelijke ideeën en slecht op elkaar afgestemde onderdelen - om nog maar te zwijgen van de vloed van weinig heldere beschouwingen in bijlagen, die bij ieder nieuw wetsvoorstel omvangrijker en onverteerbaarder schijnt te moeten worden.

Nemen wij aan dat deze beschrijving juist is - zij lijkt mij moeilijk tegen te spreken - dan rijst de vraag of daar wat aan te doen is. Klaarblijkelijk zijn (...) de besluitvormingsprocedures onderweg ongeschikt om de aanwezige kwaliteit en samenhang van de oorspronkelijke ideeën te handhaven. (...) Ik hecht veel waarde aan inspraak en heb groot respect voor de parlementaire democratie. Juist daarom zie ik niet in waarom democratische besluitvormingsprocedures, door een slecht gebruik van in het land aanwezige deskundigheid - of door andere oorzaken - zó inefficient en zo ineffectief moeten blijven als ze op het gebied van het Nederlandse onderwijsbeleid (“links” of “rechts”, om het even) klaarblijkelijk zijn.’

Over de eigenaardigheden van onze departementale besluitvormingsprocedures - zoals: de ‘archipel’ van (vele honderden) vrijblijvende adviescommissies en overlegorganen; de geringe mate van delegatie; het resulterende ‘hagocentrische’ verdeel-en-heers-mechanisme, dat leidt tot voorstellen die niet sterker kunnen zijn dan de zwakste schakel in de ketting; de nota's schrijvende ambtenaren mèt, maar deskundigencommissies zònder invloed; enz. - over die eigenaardigheden heb ik al zo vaak geschreven en met de ministers (niet alleen deze trouwens) de degens gekruist, dat ik er maar niet meer over zal zeggen (zie De Groot 1972, 1974a, 1974b). Bovendien kan men minister Van Kemenade, wat zijn rede betreft, dit hiaat moeilijk verwijten. Als hij al zo duidelijk spreekt over wat hij wil, mag men niet eisen dat hij in details treedt over hoe hij dit denkt te bereiken. De hier aangeroerde kwestie is dus in wezen een ander onderwerp: dat van de verbetering van het instrumentarium van de beleidsvoorbereiding en van de besluitvorming.

Geen verwijten op dit punt dus; maar wel zorgen! De Hoe-problemen zijn zó groot, er is op grond van de O. & W.-geschiedenis zó weinig reden om op voorhand aan te nemen dat het met dat Hoe wel goed zal komen, het ontbreekt zó schrijnend aan precedenten van werkelijk goede nota's, wetsvoorstellen en van vernieuwingen die goed en volgens plan(!) verlopen zijn, dat die zorgen wel reëel, ernstig en groot moeten zijn. Ook bij de minister zouden ze dat moeten zijn.

Immers: Als de minister dit nu allemaal wil, vaak tegen de groepsbelangen van vele direct betrokkenen in, hoe denkt hij dat dan qua beleidsvoorbereiding, planning, uitwerking, uitvoering - inclusief ‘enforcing the law’ - in de hand te houden? De huidige procedures voor de besluitvorming werken echt niet goed; de Stuurgroep Postsecundair Onderwijs (SPO) is mislukt; de planningsprocedure gaat ook niet zo geweldig en bemoeit zich bovendien niet met onderwijskundige ideeën; op de vraag naar het beste gebruik van in het land (buiten het departement) aanwezige deskundigheid, zo dat dit een adequaat en nuttig effect heeft is geen antwoord bekend - hoe denkt de minister dan ervoor te zorgen dat er iets van terecht komt?

Literatuur

Commissie Ontwikkeling Wetenschappelijk Onderwijs (A.D. de Groot e.a.), Selectie voor en in hoger onderwijs. Een probleemanalyse. COWO-Nota nr. 3. Den Haag: Staatsuitgeverij 1972.

Groot, A.D. de, Adequate opbouw van een tertiair systeem: Zijn de voorwaarden vervuld? In: Ontwikkelingen naar tertiair onderwijs. Congresverslag februari 1972. Tilburg: Kath. Leergangen 1972, p. 63-82. - Tussen centrale overheid en individuele school. Kritisch commentaar op een ministeriële discussienota. Brochure RITP, Amsterdam 1974a. - Onderwijsvernieuwing volgens plan: kan dat? Weekblad voor Leraren, 7, 15, 601-611, 1974b. - Ingezonden stuk, gepubliceerd in de rubriek Brieven. NRC Hbld, 31 december 1974c.

Thung, P.J., Waarom ‘selectie versus loting’ een loze discussie is, of hoe zelfs de Wet Herstructurering uitkomst kan brengen. Universiteit en Hogeschool, 21, 3, 1974, 140-152.