Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 7]

Voor een brede opleiding
T. Drion

Nijmegen is in 1974 blijkbaar een geliefkoosd forum geweest voor het huidige Kabinet om een aantal beleidsbeginselen van algemene aard bekend te maken. Ofschoon dit zowel voor mede- als voor tegenstanders de nodige prikkellectuur heeft opgeleverd, zou dit op zichzelf nog niet tot een schriftelijke reactie op de rede van de minister van onderwijs hoeven te verleiden. Behalve een natuurlijke luiheid remt mij bovendien in dergelijke reacties de overtuiging dat een van de bedreigingen van de moderne wereld bestaat in een teveel aan communicatie en dat er derhalve een morele plicht bestaat zelf niet meer tot dit euvel bij te dragen dan strikt nodig is. Er kan weinig twijfel bestaan dat een reactie mijnerzijds in deze niet als strikt nodig kan worden aangemerkt.

Het is dan ook alleen een welgemikte duw van de redacteur van Hollands Maandblad geweest, die mij over deze drempels heeft heengewerkt. Niet voor het schrijven van een gefundeerde bespreking van de Tien Geboden van minister Van Kemenade - waarvoor mij, als niet lang na de oorlog afgestudeerde, ook ten enen male een voldoende bekendheid met het huidige universitaire onderwijs zou ontbreken - maar slechts voor enkele kanttekeningen van een ‘academicus in the street’, in casu een als jurist werkzaam meester in de rechten.

De eerste beleidslijn van de minister (de noodzaak om de opleidingen voor specifieke beroepen - in het bijzonder de meer kostbare - quantitatief ‘af te stemmen op de vermoedelijke ontwikkelingen van de arbeidsmarkt’ met als consequentie het ontstaan van gesloten studierichtingen) is kort maar overtuigend geargumenteerd en verdient toejuiching. Een vraagteken kan alleen wel geplaatst worden bij de mogelijkheid om zelfs op korte termijn een redelijk betrouwbare prognose te geven ten aanzien van de behoefte aan afgestudeerden voor bepaalde beroepen. Ik heb de indruk dat dergelijke prognoses tot dusver dikwijls al na enkele jaren ingrijpende correcties behoefden en het zou dus wel wenselijk zijn bij het afstemmen van de numerus fixus op de verwachte arbeidsmarkt voor het desbetreffende beroep een enigszins ruime marge te nemen. Daardoor wordt bovendien bevorderd dat bij het vervullen van vacatures enige keus tussen sollicitanten blijft bestaan en dus ook enige - gezonde - concurrentie tussen hen, waardoor een al te grote bureaucratisering wordt vermeden.

Voorts kan in dit verband de vraag worden gesteld in hoeverre men zich uitsluitend door de Nederlandse arbeidsmarkt mag laten leiden of dat in de moderne tijd althans voor Nederlanders en inwoners van de EEG binnen zekere grenzen niet ook de mogelijkheid moet blijven bestaan in Nederland te studeren met het oogmerk na afloop in het buitenland een functie te gaan vervullen. En tenslotte doet de invoering van gesloten studierichtingen het brandende probleem van de selectie ontstaan. De minister roert dit eerst aan in zijn zesde beleidslijn en dan nog niet in rechtstreeks verband met een numerus fixus en bovendien met de niet nader uitgewerkte constatering dat ‘er zo spoedig mogelijk een systeem zal moeten worden ontwikkeld waarin een spoedige signalering van de geschiktheid voor onderscheiden typen opleidingen..... regel is’. De daaruit getrokken conclusie dat ‘de ontwikkeling van adequate signalerings-, selectie- en adviseringsmethoden’ vereist is en de constatering aan het slot van de tiende en laatste beleidslijn (‘Het toe te passen systeem van selectie vereist nadere bestudering in het kader van de zoëven geschetste ontwikkeling van het wetenschappelijk en hoger onderwijs’) brengen ons al evenmin veel verder. Behalve dan de implicatie daarvan, namelijk dat de minister in elk geval kennelijk geen voorstander is van het nefaste loterij-systeem, hetgeen ook consequent is na zijn eigen stellingen in de inleiding van zijn voordracht, waaruit blijkt dat hij ‘het recht op onderwijs’ terecht beperkt acht door de persoonlijke geschiktheid van

[p. 8]

de betrokkene voor het door hem te volgen onderwijs.

Ik zou zeer benieuwd zijn te weten wat voor selectiemethoden de minister wel op het oog heeft. Dat deze ooit werkelijk volledig adequaat zouden zijn, zal wel niemand als illusie koesteren. Het zal er dus altijd op neerkomen - om met Churchilliaans cynisme te spreken - de minst slechte te vinden. Met dit als uitgangspunt kan ik niet nalaten nog eens een lans te breken voor het door de radicale vernieuwers als vieux jeu beschouwde criterium van de eindexamencijfers, eventueel in combinatie met de schoolcijfers van de laatste een of twee jaar (met een mogelijkheid tot herkansing via een staatsexamen). Met alle gebreken en bezwaren vandien biedt dit systeem tenminste enige objectiviteit en voorzienbaarheid en bovendien bij een - naar rato van de ontwikkeling der arbeidsmarkt - variabele numerus fixus de mogelijkheid tot flexibele aanpassing. Het maakt immers geen principieel verschil of men voor het eindexamen van een middelbare schoolopleiding, die toegang geeft tot de universiteit, niet meer dan x onvoldoendes toelaat dan wel of men voor het toegang hebben tot een bepaalde studierichting niet meer dan x cijfers toestaat beneden bij voorbeeld een 7. De rechtszekerheid eist dan alleen dat dit tenminste enkele jaren van tevoren publiekelijk wordt aangekondigd. Natuurlijk vormt ook een dergelijk systeem een vrij botte bijl, maar het geeft - salva omni reverentia (if any) voor psychologische tests en dergelijke - toch een wat minder onbetrouwbaar vergelijkingsmateriaal dan andere methodes. Een materiaal bovendien, dat (mits met zekere correctiemogelijkheden voor ongeluks-toevallen) een resultante van een volledige middelbare schoolopleiding oplevert.

Na dit gevecht, dat wellicht tegen windmolens blijkt te zijn gevoerd als de minister zich nader over de door hem beoogde selectiemethoden zal hebben uitgelaten, krijg ik weer vaster grond onder de voeten bij zijn tweede beleidslijn, volgens welke ‘de mogelijkheid moet worden geschapen om studenten die niet in de (in zijn eerste beleidslijn besproken) gesloten studierichtingen kunnen worden geplaatst, in andere studierichtingen op te nemen’, welke dan ‘zo ingericht moeten zijn, dat zij zonder bezwaar aan grote aantallen studenten een plaats kunnen bieden’. Voor dit desideratum wordt geen enkele redengeving aangevoerd en het is, in feite - hoe voor de hand liggend het op het eerste gezicht ook moge zijn - niet meer dan een petitio principii. In een geleide onderwijspolitiek, gelijk de minister voorstaat, belet niets om ook voor de meer algemene (en minder kostbare) studierichtingen, die de minister hier op het oog heeft, enigerlei numerus fixus in te voeren. Ook aan afgestudeerden in deze studierichtingen is de behoefte van de maatschappij immers niet onbeperkt. Weliswaar is dit uit een oogpunt van kosten voor deze studierichtingen op zichzelf natuurlijk nog geen argument voor het invoeren van een numerus fixus, aangezien zij geen zware lasten op de gemeenschap leggen. Wel is het echter een argument voor allen, die zeer grote aantallen studenten per faculteit als een bedreiging beschouwen voor de handhaving van een hoog peil van universitair onderwijs (mede in aanmerking nemende de onmogelijkheid om bij werkelijk grote aantallen studenten een voldoende aantal hoogleraren van het vereiste niveau te vinden). En ook voor hen die vrezen dat zulke grote aantallen in één bepaalde opleiding gemakkelijk leiden tot het ontstaan van grote groepen zowel van gillend tegen het plafond springende ‘lopende-bandwetenschappers’ als van pseudoacademici.

Wie zich met deze gedachtengang verenigen, zullen dus niet kunnen delen de conclusie van de minister in zijn tweede beleidslijn: ‘Deze opleidingen zullen zo ingericht moeten zijn, dat zij zonder bezwaar aan grote aantallen studenten een plaats kunnen bieden’. Voor hen is dit ‘zonder bezwaar’ bij het universitair onderwijs een casus non dabilis en behoort de overheid dus niet te schromen om ook voor de hier bedoelde studierichtingen zonodig zekere grenzen te stellen aan de toe te laten aantallen studenten. Daarnaast zal zij er dan voor dienen te zorgen, dat alleen de selectie-criteria (welke dit uiteindelijk ook mogen worden) bepalend voor de toelating zijn en dat de al dan niet aanwezigheid van de nodige financiële middelen voor de individuele student ook de facto geen enkele rol speelt, terwijl bovendien voor studenten uit niet-intellectuele milieus extra faciliteiten zouden kunnen worden geschapen. Op deze wijze zou ook de statussymboliek van een academische studie nog verder dan reeds thans het geval is losgekoppeld worden van een bepaalde maatschappelijke klasse van de ouders. Wanneer de minister daaraan zou verbinden een verbod tot het voeren van onze oergermaanse academische titels, om aldus bij te dragen tot een demythologisering van de universitaire studie, zou hij mijn warme instemming hebben. Maar niet als hij de uni-

[p. 9]

versiteit zou degraderen tot een soort intellectuele bio-industrie.

Mijn laatste kanttekening betreft de derde beleidslijn ‘die met de beide voorgaande samenhangt’ (aldus de minister) en volgens welke ‘moet worden gestreefd naar meer differentiatie van onderwijsprogramma's’. Op dit punt, dat mij het meest ter harte gaat, zou ik precies het omgekeerde willen bepleiten. De maatschappij én het steeds gecompliceerder worden van de wetenschap eisen bij de beroepsuitoefening helaas een steeds verder gaande specialisatie (hoewel dit bij sommige vakken ook wel eens wordt overdreven). Dit behoort er dan echter, ter voorkoming van geestelijke verschrompeling, toe te leiden dat de opleiding zo lang mogelijk zo algemeen mogelijk wordt gehouden. Liever zo lang mogelijk in de breedte met opoffering, zo nodig, van enige diepte. In de eerste plaats omdat dit nog het beste middel is tegen het ontstaan van vakidiotie en in de tweede plaats, omdat het de mogelijkheid schept de keuze van een specialisme uit te stellen tot een tijdstip waarop men daartoe minder slecht in staat is dan wanneer men slechts met een fraktie van een vakgebied redelijk vertrouwd is geraakt. Het betreurenswaardige systeem van de studiepakketten reeds op de middelbare school behoort als afschrikwekkend

[p. 10]

voorbeeld voor het hoger onderwijs te dienen. Anderzijds leert althans voor de jurist de ervaring, dat specialisatie - voor zover werkelijk nodig - zeer wel en veelal zelfs met meer vrucht kan plaats vinden wanneer de afgestudeerde eenmaal met de praktische uitoefening van zijn vak is begonnen. Mijn conclusie is derhalve (speciaal voor de meer algemene opleidingen): binnen een bepaald vakgebied zo min mogelijk differentiatie van onderwijsprogramma's en integendeel een zo breed mogelijke opleiding. De eventueel nodige specialisatie zal dan moeten plaats vinden of wel - na het afstuderen - in de maatschappij of wel in een specialistische voortzetting van de studie aan de universiteit.

Een losse opmerking tenslotte naar aanleiding van het tweede onderdeel van de derde beleidslijn: ‘Ook zullen er programma's moeten worden ontwikkeld die een algemene vorming op wetenschappelijk niveau beogen als voorbereiding op maatschappelijke functies die geen vooropleiding in een specifieke studierichting vereisen’. Een ‘algemene vorming op wetenschappelijk niveau’ bestaat mijns inziens niet. Wetenschappelijk niveau is alleen door een min of meer specifieke studie en de daaraan verbonden denkdiscipline te bereiken. Hoe veeleisender deze denkdiscipline is, hoe meer hij is gericht op het niet a priori naar een bepaald doel toe redeneren (het omgekeerde van wat in sommige kringen als critisch denken wordt bestempeld) en hoe meer het denken dient plaats te vinden niet in vaktechnische maar in voor een ieder toegankelijke begrippen, des te beter is de afgestudeerde geschikt voor een hele scala van maatschappelijke functies. Is het toeval dat de juridische studie decenniën lang dé academische opleiding in Nederland is geweest voor niet-juridische maatschappelijke functies (afgezien van de overweging dat, zoals een van de grootste Nederlandse juristen het eens heeft uitgedrukt, Onze Lieve Heer nog nooit iemand de meesterstitel heeft geweigerd)?