Hollands Maandblad. Jaargang 1975 (326-337)

[p. 3]

[326/327]

De vaagheid van een bewindsman
J. Brugman

In het oktobernummer van 1974 stond de tekst van de redevoering die de minister van onderwijs en wetenschappen in mei in Nijmegen heeft gehouden ter gelegenheid van het vijftig jarig bestaan van de Katholieke Universiteit. De heer van Kemenade stelt in deze rede o.m. voor, een onderscheid te maken tussen open en gesloten studierichtingen en de numerus fixus bij de toelating voor de gesloten studierichtingen afhankelijk te stellen van de geschatte maatschappelijke behoefte aan afgestudeerden. Bij de open studierichting bestaat ‘weinig of geen binding met een bepaald beroep’; bij de gesloten studierichting, zoals de opleiding voor arts, dierenarts, landbouwkundige, mijnbouwkundige of geoloog, zijn er weinig mogelijkheden om de verworven kennis in andere beroepen toe te passen.

In dit nummer staan de reacties op deze rede van J. Brugman, T. Drion, A.D. de Groot, A. Peper en J.C. Traas. Minister van Kemenade zal in een van de komende nummers op de commentaren antwoorden.

De rede van Minister van Kemenade over de toekomst van de universiteit laat zien hoe moeilijk het is voor wat doorgaans een ‘bewindsman’ wordt genoemd over een onderwerp dat onder zijn verantwoordelijkheid valt echt duidelijk te zijn. Ik zie nog af van het feit dat de titel in HM ‘Over de toekomst van de universiteit’ de inhoud van de rede niet dekt - zij bevat ideeën over het te voeren beleid, ‘lijnen... die in de naaste toekomst verwezenlijkt dienen te worden’, zoals het nogal kreupel wordt uitgedrukt, maar dat is wat anders dan de toekomst van de universiteit - want de titel is waarschijnlijk niet die van het oorspronkelijke stuk. Ernstiger is dat nergens de uitgangspunten worden gedefinieerd en dat de rede eigenlijk niet meer biedt dan enkele losse ideeën over het te voeren beleid zonder dat die in een wijder verband worden gezet of dat de premissen waar ze op berusten worden vermeld.

Op zo'n stuk kun je punt voor punt reageren. Zo zegt de minister (op de zevende plaats) dat hij meent dat moet worden gestreefd naar ‘verbetering van onderwijsmethodieken, waarin de zelfwerkzaamheid van de student meer centraal staat en waardoor met dezelfde inzet van personen en materieel veel grotere aantallen studenten kunnen worden bediend’. Het omgekeerde lijkt mij het geval: hoorcolleges, waarin de zelfwerkzaamheid van de student allerminst centraal staat (om het afschuwelijke jargon over te nemen), vereisen veel minder personeel dan het begeleiden, nakijken of controleren van de producten van zelfwerkzaamheid van de student. Maar een punt voor punt commentaar zou dezelfde gebreken vertonen als de rede zelf. Het lijkt mij daarom nuttiger iets te zeggen over zaken van breder samenhang die de minister onbesproken heeft gelaten. Hij geeft namelijk niet (of nauwelijks) zijn mening over de huidige gebreken van de universiteit, en heeft het voornamelijk over ‘veranderingen’ (het modewoord wordt ons niet bespaard) die moeten worden ‘gerealiseerd’. Hij blijft verder in het vage over zijn premissen bij zijn opmerkingen over de behoeften van de maatschappij en over de factoren die deze behoeften bepalen. Hetzelfde doet hij tenslotte wanneer hij het heeft over wat eenvoudig gezegd heet: iets anders gaan doen dan dat waarvoor je hebt gestudeerd.

Van de gebreken van de universiteit die het nodig maken de ‘veranderingen te realiseren’, lijkt mij het voornaamste dat de opbrengst van de universiteit in verhouding tot de inspanning die wij (het Nederlandse volk als men wil) ons er voor getroosten gering is. Hiermee bedoel ik niet in de eerste plaats dat onze universiteiten geen afgestudeerden van behoorlijk niveau zouden afleveren. Dat niveau zal hier en daar wel eens te wensen overlaten, maar vermoedelijk niet meer dan bij zulke aantallen en zo'n verscheidenheid van activiteiten onvermijdelijk

[p. 4]

is. Ik bedoel evenmin het niveau van het wetenschappelijk werk dat aan onze universiteiten wordt verricht en van de publicaties die het wetenschappelijk personeel doet verschijnen. De gebreken zijn ten eerste dat de Nederlandse student te lang studeert en dat het percentage afvallers te hoog is, en ten tweede dat althans in vele vakken (mijn eigen faculteit, de literaire, is een van de droevigste voorbeelden) de omvang van de wetenschappelijke productie in verhouding tot het aantal man-uren dat eraan besteed wordt te klein is. Als men hier niets over zegt blijft het mijns inziens bij ‘veranderingen’ in het wilde weg, al naar gelang de actiegroepen die zich aandienen. De minister zegt wel iets over ‘een toe te passen systeem van selectie’ (van studenten) dat ‘nadere bestudering vereist’ en ook iets over ‘spoedige signalering van de geschiktheid (van studenten) voor onderscheiden typen opleidingen’ (waarmee hij waarschijnlijk de invoering van een propaedeuse bedoelt). Maar aan de constatering van het probleem dat de Nederlandse studenten te lang doen over hun studie, dat er te veel afvallen, en dat de wetenschappelijke productie van het omvangrijke en dure wetenschappelijk personeel gering is, komt hij niet toe.

Ik geef toe dat het een netelig probleem is. In 1960 (of was het in 1959?) lunchten de heren studenten in pak met vest met de kamerleden en wisten zo op nette manier te voorkomen dat de studievrijheid werd afgeschaft (eigenlijk de vrijheid om niet te studeren, want het ging om de mogelijkheid te worden weggestuurd bij onvoldoende studieresultaten). Kort geleden wisten actiegroepen van studenten practisch te verhinderen dat het wettelijk vastgesteld collegegeld werd verhoogd tot f 1000, -. Studenten zijn ook in spijkerbroek en met marxistische haar- en baardgroei een moeilijk te hanteren groep. Ook de docenten verzetten zich allerwege fel tegen de verkorting van de studieduur, zoals voorgesteld in de zogenaamde wet Posthumus. Ik maak zelf in vergaderingen de randverschijnselen van de strijd mee, maar de minister, die er middenin zit, moet horen en zien vergaan van het verontwaardigde tumult. En toch zit in de verkorting van de studieduur al een belangrijk gedeelte van de oplossing van het probleem dat de universiteit zoveel kost. Als de feitelijke studieduur teruggebracht wordt van gemiddeld 6 à 7 jaar tot 4 à 5 jaar betekent dat een besparing van 30% doordat er minder studenten aan de universiteit vertoeven, terwijl er wel evenveel doorheen gaan. Het kan misschien niet voor alle studierichtingen in dezelfde mate en een aantal overheadkosten zullen dezelfde blijven, maar de besparing zal reusachtig zijn. En niemand zet mij uit het hoofd dat dat niet kan als de maximum studieduur vastgesteld wordt, de studieprogramma's worden gesnoeid en een toezicht op studenten en docenten wordt uitgeoefend dat niet minder streng is dat dat op de middelbare scholen, eventueel met invoering van een inspectie voor het hoger onderwijs.

Weliswaar noemt de minister (op de achtste plaats) de noodzaak van de verbetering van ‘de organisatie en planning’ van het wetenschappelijk onderwijs maar aan dergelijke vage termen heeft niemand iets. Ook niet als het gaat om de beëindiging van de huidige bestuurlijke chaos van de universiteit die tot een tijdverspilling heeft geleid (die vooral bij docenten opvalt want dat studenten maandenlang wat anders doen dan studeren is sinds jaar en dag een aanvaard verschijnsel). Het is wel duidelijk dat de WUB, die uit angst voor relletjes de universiteiten de bestuurlijke structuur gaf van een pingpongclub, niet voldoet en dat het tijdverlies dat het vergaderen en brievenschrijven ter bevrediging van gelijkheidsdrang alleen daarom niet tot een anarchie heeft geleid omdat de kalmte en het aanpassingsvermogen van de meeste van onze landgenoten onbegrensd zijn. Maar het is helaas ook duidelijk dat een echte bestuurlijke sanering van de universiteiten politiek onverkoopbaar is, zeker in een politiek klimaat dat zo gevoelig is geworden voor actiegroepen. Als de minister het van plan is moet hij er vooral niets over zeggen.

Het tweede punt waar de minister ook iets over zegt, maar niet genoeg, is de maatschappelijke behoefte aan afgestudeerden. Hierbij gaat hij kennelijk uit van de groei van het totale aantal studenten. Cijfers van buitenlandse universiteiten (bijvoorbeeld Zweden), waar het aantal studenten de laatste jaren iets afnam, hadden hem al kunnen leren om voorzichtig te zijn met de veronderstelling dat het aanbod van studenten zou toenemen als er verder niets gedaan werd. De cijfers die K.L. Poll in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad nog eens heeft toegelicht hebben in ieder geval aangetoond dat die constante groei helemaal niet zeker is. De minister veronderstelt ook kennelijk dat iedereen gaat studeren uit ideële overwegingen, maar het is heel gewoon dat het aanbod van studenten grotendeels wordt bepaald door diezelfde maatschappelijke behoeften. Ook al zijn onze 18-jarigen bij hun beroepskeuze misschien geneigd hun maatschappelijke toekomst te vergeten, hun ouders hebben in veel gevallen een ont-

[p. 5]

nuchterende invloed.

Bovendien blijft de minister te vaag over de invloeden die op die behoeften kunnen worden uitgeoefend. Hij stelt - terecht - dat die behoeften moeten worden bepaald door de overheid en niet door belanghebbende beroepsgroeperingen. Hij doelt hiermee kennelijk op medici, apothekers, e.d., want het is duidelijk dat de behoefte aan bijvoorbeeld chemici in ons economisch stelsel niet wordt bepaald door de overheid maar door het bedrijfsleven (de leraren chemie aan de scholen uitgezonderd). Maar ook hier had hij duidelijker kunnen zijn. Dan was gebleken dat zijn opmerkingen over een verwachtbaar overschot aan artsen (‘thans overheerst de mening dat over enige jaren een zo groot aantal artsen beschikbaar zal zijn dat het huidige toelatingsniveau ruim voldoende is’) in de lucht hangen. Immers, gaat de minister hierbij uit van de overwerkte huisarts, met 2200 patiënten en meer? En van de steeds hoger wordende tarieven, die steeds met een beroep op die overwerktheid gerechtvaardigd worden? Als de huisartsen het eens wat minder druk kregen, bijvoorbeeld 1500 patiënten, zou als ik mij niet vergis de behoefte aan eerstejaars studenten medicijnen met 50% toenemen. Dan zouden ook de tarieven wat kunnen worden aangepast zodat de niet meer overwerkte huisarts een gemiddeld inkomen zou krijgen van een normale academicus. Ik heb het sterke vermoeden dat dat het aanbod aan eerste-jaars ook zou drukken, want niemand maakt mij wijs dat de studenten in de medicijnen niet mede worden aangetrokken door de hoge inkomens van de artsen. Omdat die tarieven (behalve voor ziekenfondsen, de enigen die echt kunnen onderhandelen met de gesloten groep van de artsen) in de practijk eenzijdig worden vastgesteld (en vervolgens regelmatig verhoogd), is het duidelijk dat de behoefte aan artsen juist wel in belangrijke mate wordt vastgesteld door de beroepsgroeperingen. Hetzelfde geldt, misschien in nog sterkere mate, voor de apothekers, waar

[p. 6]

de behoefte vergaand wordt bepaald door de Koninklijke Maatschappij ter Bevordering van de Pharmacie door middel van een politiek van beperking tot ik meen 1 apotheek per 7000 inwoners - afgezien nog van de misstand van de apotheekhoudende artsen op de dorpen.

Dat de minister zich hier op moeilijk begaanbaar terrein bevindt blijkt wel uit zijn opmerkingen (p. 14, eerste kolom) terzake, die hierop neer komen dat het nauwelijks mogelijk is om prognoses te maken maar dat we wanneer het wel mogelijk is om prognoses te maken daarmee rekening moeten houden. Dit is een beminnelijke tautologie, die ons verder niets wijzer maakt, want iedereen weet wel dat het soms wel en soms niet kan. Wat we willen weten is, hoe bepalen we die behoefte beter dan door middel van vraag en aanbod, beter dan door middel van het marktmechanisme dus.

Marktmechanisme is toch al een verdacht woord in ons huidige politieke klimaat. Zeker waar het om mensen gaat stuit het velen tegen de borst. Men kan echter niet ontkennen dat het ook hier enigszins werkt. Als er minder vraag naar classici is komen er minder studenten klassieke letteren aan. Maar inderdaad, gedurende overgangsperioden kan er een te veel ontstaan. Dit brengt ons op het derde algemene probleem dat de minister onbesproken heeft gelaten, namelijk wat betekent het als iemand iets anders gaat of moet gaan doen dat dat waarvoor hij heeft gestudeerd, breder nog gezegd: wat is de zin van de universitaire studie? Ook hier ontmoeten we vaak de fictie dat iedere student uit idealisme studeert en dat hij zijn idealen prijs geeft als hij na zijn studie iets anders moet gaan doen. Het is echter voor veel vakken een doodgewoon verschijnsel dat de student na afloop van zijn studie een geheel andere functie gaat vervullen dan die waarvoor zijn opleiding hem leek te bestemmen. Juristen zijn het meest bekende voorbeeld, maar ook theologen worden (zij het niet omdat er aan dominees en pastoors geen behoefte bestaat maar om andere redenen) vaak met succes directeuren van volkshogescholen en zijn daar geloof ik niet minder op hun plaats of ongelukkiger dan de talrijke juristen die na hun doctoraalexamen niet veel meer met de wet te maken krijgen dan de doorsnee burger.

Zelfs de beroepsopleidingen die door de minister met name worden genoemd: arts, dierenarts, landbouwkundige, mijnbouwkundige, geoloog, maken mijns inziens iemand niet minder geschikt voor een ander beroep dan rechten, sociologie of theologie. Waarom zou een arts niet, als hij inderdaad aan het eind van zijn studie niet genoeg patiënten kan vinden (wat ik niet verwacht), uitstekend kunnen voldoen in een functie in een bedrijf of bij een departement? Het zou natuurlijk zonde zijn van het geld dat aan zijn opleiding besteed is, die de duurste van alle universitaire opleidingen is, maar het ‘relatieve overschot’ aan artsen zou even goed kunnen worden opgevangen als dat aan juristen dat al generaties lang bestaat. De bedrijven en de departementen zouden er alleen maar op vooruitgaan als naast de juristen, economen en sociologen die nu worden aangenomen in bestuursfuncties ook artsen, dierenartsen, geologen, enzovoort, zouden worden aangesteld.

De oplossing van de minister is vaststelling van de behoefte (zoals gezegd een moeilijke zaak) enerzijds en anderzijds een alternatieve opleiding voor hen die tot de gesloten opleidingen niet kunnen worden toegelaten, een soort equivalent van de Angelsaksische opleiding tot de graad van bachelor of arts. Afgezien van de noodzaak van zulk een alternatief (die volgens mij niet dringend is) vraag ik mij af of ons hier niet dezelfde teleurstelling wacht als bij de instelling van het baccalaureaat tien of vijftien jaar geleden. Dat laatste was een uitstekend idee dat jammergenoeg door niemand au sérieux werd genomen, omdat er meteen al het stigma van de tweede keus, de tweede rangs-opleiding, aan verbonden was. Weliswaar zegt de minister dat ‘het beleid zal moeten trachten (let op de gebrekkige formulering) deze verschillen in status zoveel mogelijk te voorkomen’ maar hij zou moeten mededelen waarom hij denkt dat het nieuwe baccalaureaat wel geaccepteerd zal worden. Bovendien bestaat het gevaar dat een dergelijke alternatieve opleiding de student al evenmin geschikt maakt voor zijn toekomstige functie, maar dat zij wel het nadeel heeft (waarvan zij ook het stigma zal dragen) van een oppervlakkige studie, van alles een beetje, zonder de diepgang die nu eenmaal alleen bereikt kan worden bij een zekere specialisatie. De baccalaureus nieuwe stijl zal dan het grote voordeel van de meeste academische opleidingen missen, namelijk de kennismaking met de wetenschappelijke methode die hem juist zo helpt bij zijn andere functie, ook al heeft die niets met zijn oorspronkelijke vak te maken.

Maar zoals gezegd: een ‘bewindsman’ kan zeker in onze huidige politieke constellatie al die dingen niet duidelijk zeggen. Wij moeten maar hopen dat de eigenlijke beleidslijn van de bewindsman en zijn departement duidelijker en vooral beter gefundeerd is dan uit zijn feestrede te Nijmegen blijkt.