Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 22]

Aan den lijve
Elisabeth Bedijs

‘iets voor eens in het leven en dan nog liever niet’.

Omdat ik in mijn verhaal ben vastgelopen, reik ik het schrift aan Tineke - meer thuis in muziek dan letterkunde, enfin.

‘Moet je zien, zo begin ik een kort verhaal, voor het eerst van mijn leven. Zegt het je iets? Het gaat met sprongen, hè?’

‘Laat het maar niet aan de hoofdzuster zien!’

‘Zuster Oudstrijdt? Ben je belazerd, natuurlijk niet!’

‘Ik vind het somber, Emilie!’

‘Nou en of, dat ben ik ook, wanneer niet? Weken achtereen heb ik geleefd op ik-wildood-maar-hoe-en-het-mag-niet. En nou wil ik het weer, nog even leven, een tijdje. Ik hoop niet oud te moeten worden: Je stompt al genoeg af van die troep, die medicijnen. Smoren je initiatief in de kiem. Dat is het, je kunt niet meer ontkiemen’.

Al met al is het verhaal nog niet begonnen. Wie wordt de hoofdpersoon? Eigenlijk een vreemd begrip, hoofdpersoon: Elk mens is relatief van belang en wie zal het gehalte bepalen?

‘Je schrijft dit verhaal toch voor, voor...’

‘Nou, en?’

‘I want to travel with you, I want to travel blind’ bidt Leonard Cohen op de grammofoon. De naald zaagt.

‘Ik vind dit allemaal een beetje vreemd’, klaagt Tineke.

Emilie kijkt bedenkelijk: ‘Ja, vreemd, ver, het is nogal klinisch, hè? Rot hoor, je medemensen tot voorwerp te herleiden, mezelf evengoed -’.

‘Jij geeft jezelf wel bloot in zo'n verhaal’, vindt Tineke.

‘Ach, dat doe ik in mijn gedichten ook; weet je, Freud of een van zijn volgelingen heeft eens gezegd dat àlle dichters exhibitionisten zijn - en toen zei die stokoude psychiater dat tegen mij, en toen zei ik: “Blij toe, dat iemand als Emily Dickinson exhibitioneerde”. Echt, dat interesseert me niet. Mijn drijfveer tot schrijven is, geloof ik, een schrijnend tekort, een gaping tussen ik en de anderen, nu en altijd’.

Nog geen hoofdpersoon gevonden. Er komt gewoon geen hoofdpersoon in dit verhaal. O.K. Maar wat gebeurt er dan? Tijd, plaats, handeling. Het woord hoofdzuster, het woord psychiater is gevallen. Nu weet iedereen waar we zijn. Psychiatrie, vooral de inrichtingen zijn in. Geheel ongewild heb ik dus een belangwekkende omgeving gekozen. Ik beweeg me er niet vrijblijvend in, al zit ik er zogenaamd vrijwillig (maar bij gebrek aan alternatief). Ik laat me kisten door de zusters, arbeidstherapeuten, medepatiënten, het systeem. Mijn arts en dominee staan buiten kijf: Anders zat ik mijn tijd geheid elders uit. De hoofdzuster waardeer ik in theorie evenzeer - maar de manier waarop ze de injecties erin douwt is beneden peil. Vooral omdat ze het beter kan.

Nu kan je caricaturale verhalen over die inrichting opdissen, waarbij U denkt: ‘Die is gek’ - zonder dat die verhalen onecht zijn.

Het hangt er wel van af waar je de accenten legt. Het is zó gemakkelijk om te kraken - en het valt niet eens mee om goed te kraken.

Op zondag, in het paviljoen, moeten we in de propvolle dagzaal meestal in één grote kring zitten, erg saamhorig en zo. Geen ontkomen aan. Tussen de verpieterde schemerlampjes en de boordevolle asbakken. Wie niet op rookrantsoen staat, dampt raak, de gerantsoeneerden bedelen eeuwig om een saffie. Overal brandgaten in al de kleedjes.

Iedereen aast op de koffie. Maar die komt pas als de kerk uit is: Laat en lauw. ‘Ik ga nooit naar de kerk hier’ roept een agressieve tante. Tineke en ik wisselen een blik van verstandhouding..

[p. 23]

‘Dat moet jij weten’, zegt Anna zuinig. Zij is belijdend lidmaat en toen ze laatst een zondag oversloeg, kreeg ze het aan de stok met de hoofdzuster. Net of de kerktijd in het paviljoen uitzitten zo'n lolletje is, tussen kijvende wijven en lijdzame juffrouwen.

Ja, dat zei ik laatst tegen Pa, ik zei: ‘De dominee is een fijn mens’.

Zegt mijn vader daarop: ‘Dan is het jammer dat zij dominee is geworden!’

‘Wat was het mooiste boek dat U ooit gelezen hebt, juffrouw Soep?’ vraagt mevrouw de Breeuw, de arbeidstherapeute. Beiden zitten hier al jaren, maar de belangstelling van mevrouw de Breeuw slijt niet.

‘De kinderbijbel van Anne de Vries’, zegt Soep vroom. Het klinkt oprecht.

Mejuffrouw Vlaams is een persoonlijkheid van formaat (letterlijk en figuurlijk). En van standing. Erg op het koninklijk huis gesteld. Zij ergert zich blauw aan mijn anarchistische neigingen. Maar ik heb ook geen blauw bloed!

‘Wat zit je nu weer te schrijven?’ vraagt ze argwanend. ‘Je verdraait mijn naam een beetje en dan ben ik zogenaamd onherkenbaar’, hoont ze. Voor de theepauze moeten we gym doen. Mevrouw Bosch doet voor. Met een blote buik inclusief navel. We gieren.

‘De volgende keer moet ze maar een camisooltje aantrekken’, zegt juffrouw Vlaams preuts.

‘Je verandert wel vaak van onderwerp, hè?’ zegt Jeannetje. Ze weeft en doet, niet te geloven.

‘Ja, dat is een ellende. Als je wist wat en wie er de hele dag door mijn hoofd giert, haast niet om uit te houden’.

‘Leuk, dat je plezier in schrijven hebt’.

Wat is plezier? Lachen doe ik zelden. Dat valt op. Laatst had ik deskundig een stifttand eruit gekauwd met drop. Haast niemand zag het, 't was een hoektand en die zie je alleen met grijnzen.

Vanmorgen huilde ik, alweer. Met reden.

‘Ik zou mezelf nooit in zo'n verhaal laten huilen’, roept Jeannetje driftig. ‘Dan denken ze, 't is wel goed met je’. Ze kijkt me aan met het grootste gelijk van de wereld. Ik verweer me niet.

De theepauze is alweer om. Mevrouw de Breeuw staat op en zegt gedecideerd:

‘We gaan allemaal weer werken. Bergt U het schrift op, juffrouw de Bij?’

‘Nog even mevrouw de Breeuw’.

‘Nee, die schrijfboel opbergen, METEEN’.

Die autoritaire toon, die doet het 'm.

We werken verder, niet noest, zo'n beetje als ambtenaren - of erger. Onder de tranquillizers. O.a. Ik haak een tas van stukjes leer. Allemaal vierkantjes omhaken, 'k pro-

[p. 24]

beer het nog netjes te doen ook, want die tas is voor iemand bestemd.

‘De PTT-tarieven gaan weer omhoog, hè? Ze zeggen dat een gewone brief 45 cent gaat kosten. Treurig’.

‘De vette VVD-er plakt evenveel als de AOW-er, zo is 't toch?’

‘Als we nou allemaal, heel Nederland, veertien dagen lang niet schreven, dan loopt de boel daar finaal in het honderd!’

‘En hoe moet het dan met de verliefde stelletjes?’ roept mevrouw Kortzij meelevend.

‘Samen gaan wonen!’ beslist onze ingenieur, Peils. Hij is zichtbaar ingenomen met zijn idee. Valt me mee, dat ie niet hokken zegt. Dat is geen preutsheid van me, maar ‘hokken’ betekent een vergroving.

‘Mannen onder elkaar praten altijd over sex, hè?’ Achterdochtig kijk ik Peils' richting uit.

‘En over sigaretten’, voegt hij er geestdriftig aan toe.

Vandaag is het Maria Hemelvaart. En mooi weer. En vanmiddag twee uur bezoek. Dat is ook niet elke dag, stel je voor, dan zou de hele familie stapelgek worden! Mijn familie strekt zich overigens weinig verder uit dan mijn vader die mij bij tij en ontij komt opzoeken. Thans 73, maar dat zie je hem niet aan. Vlak na zijn zomervakantie in de bergen zag hij er nauwelijks 65 + uit. Dat vond de loketbeambte van het Stedelijk Museum ook en die wilde het zwart op wit zien en mijn vader griste zijn paspoort uit zijn zak en toen geloofde die vent het verder wel en dat maakte mijn vader toen weer driftig: Nu moest die man dat document ook maar deugdelijk inzien. Soms komen er ook andere mensen op bezoek, veel jeugdvriendinnen met toebehoren. Die vriendinnen worden dan weer voor zussen versleten - soms lijken we op elkaar, hebben we iets van elkaar weg.

Het wordt vanmiddag wel dertig graden. Niet denken dat er geen arbeidstherapie is in de glazen kooitjes waar je smèlt - welnee, daarvoor is het beleid veel te gereformeerd. Bij een vorige hittegolf mochten we ons uitstrekken op het voetbalveld, daar kun je een heleboel gekken op krijgen, maar dat is er nu niet meer bij. Them hebben er een vrome smoes op verzonnen: We vermaken ons niet echt op dat grasveld. Alsof de zon op zichzelf niet bij uitstek vermaak is! Waarom zit half ‘gezond’ Nederland 's zomers in Spanje? De term Them heb ik gejat uit een boek van Faulkner (The Mansion). Alles wat boven je torent, wil het zeggen.

Het is al een half jaar geleden dat Hans Mons, meneer Mons, mij kwam opzoeken. Een gebeurtenis. Quite honestly, ik ben bang voor alle mensen, voor hem beslist. Ach, het pakte zo heel anders uit! Ik voelde me geen afgestompte oudleerling, maar een bondgenote (hij schrijft ook, stukken beter). Om precies op tijd te zijn had hij zijn college onderbroken - wat een lef! Ik zat maar een beetje te klungelen - en toen hoorde ik mijn meisjesnaam, plotseling. Zachtjes. (Het valt me trouwens op dat iedereen in het paviljoen zo hard praat: De zusters hopen ermee te bereiken dat je ze snapt en volgt, de patiënten zitten elkaar voortdurend te overstemmen.)

Mons kijkt verontrust rond - wat moet je denken van zo'n kluit vrouwen, opgesloten, beurtelings agressief en lamgeslagen?

‘Zullen we meteen weggaan?’ stel ik gejaagd voor.

‘Even wachten, ik heb iets voor je meegebracht, kijk -’.

Hij graait in een enorme vormeloze tas. Ik zie DGG, Chopin met Benedetti Michelangeli, mazurka's etcetera.

Met stomheid geslagen.

‘Dank U. Van mazurka's kon ik nooit het rhythme vatten, eindeloos heb ik ze opgehad en ze zijn zo mooi’.

Wat moet ik met zo'n groot cadeau?

‘Een heel aardig zustertje heeft me de weg gewezen’.

‘Ja er zijn aardige bij, heel aardige zelfs’.

‘Luister, Emilie’, oreert Mons buiten, in de kou, ‘ik ben ook niet aangepast, waarom zou ik?’

‘Ik moet wel, de normen van de hoofdzuster naleven. Zuster Oudstrijdt gelooft heilig in spelletjes, het heil en nut. Memory spelen: Van die kaartjes - steeds onthouden waar ze liggen, kippen en slakken en pauwen en zeehonden, een spel om niet aan te beginnen. Maar dat gaat zomaar niet! Jakkes, wat ben ik aan 't klagen -’

‘Kijk, Emilie, die klinkertjes zijn verkeerd bestraat hier’. Hij wijst, ik snap het niet. Bang om voor dom versleten te worden, laat ik het passeren. Daar is de wei, de sappige wei met de oude pony.

‘Laat me even met dat beest praten’, onderbreekt meneer Mons mijn woordenstroom. De pony komt hoopvol aanslenteren. En daar staan ze samen te praten, allebei een beetje verdrietig: Verstand komt met de jaren.

[p. 25]

Bezoek voorbij, onherroepelijk. Terug naar therapie. Doen, doen, DOEN. Dan terug naar het paviljoen. De avondboterham. Grote kunststofborden met verdroogde boterhammen, flinterdunne plakjes glimkaas of worst en de obligate zakjes hagelslag, Alles grauw, vertekend.

‘Was dat een vriend van je?’ gilt Tineke twee tafels verder. Nieuwsgierigheid puilt uit haar ogen.

‘Nee, mijn òòm!’

‘Nou, je hoeft niet zo aangebrand te doen!’

‘En jij hoeft niet zo te gillen’.

Dat eivolle paviljoenleven, dat vind ik een hel. Nooit alleen, overal zalen, altijd mensen, altijd vrouwen.

Dan nog maar beter de sfeer op therapie.

Al hakend aan mijn tas, heb ik uitzicht op de duif. Tortelduif in kooi. Alleen. Hoe moet dat beest dan tortelen? Daar hebben ze iets op gevonden. Een spiegeltje: Duif ziet duif en gaat koeren. Ornithologische Narcissus.

Nu queruleert juffrouw Vlaams (die lang geleden aan biologie gedaan heeft) dat Narcissus verliefd op zichzelf is, doch dat voornoemde duif een andere duif ziet. Hetgeen ik kattig bestrijd. Wat weten wij mensen van de psychische roerselen van een duif? Laat staan van een gekooide.