Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 11]

Over de toekomst van de universiteit
J.A. van Kemenade

Op 15 mei 1974 heeft de minister van onderwijs en wetenschappen, dr. J.A. van Kemenade, in Nijmegen een redevoering gehouden ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Katholieke Universiteit. In deze rede lanceert de heer van Kemenade een aantal ideeën - zoals het onderscheid tussen open en gesloten studierichtingen en het voorstel de numerus fixus voor de toelating in het vervolg niet meer afhankelijk te stellen van de onderwijscapaciteit maar van de geschatte behoefte aan afgestudeerden -, die van groot belang kunnen zijn voor de toekomstige organisatie van het universitair onderwijs.

Op de toespraak zijn tot dusver nog maar weinig reacties gevolgd. De tekst heeft alleen in Uitleg gestaan, het weekblad van het departement van onderwijs en wetenschappen. Het leek daarom een goed idee de rede nog eens in haar geheel te publiceren, met daarbij de vraag aan de lezers hun commentaar op schrift te stellen en voor 7 december te sturen naar de redactie, Raamweg 41, Den Haag. Het is de bedoeling deze commentaren op te nemen in het december-nummer.

Het is, zoals u zich zult kunnen voorstellen, voor mij een bijzonder genoegen, vandaag in uw midden te zijn en u, namens de Regering, van harte geluk te mogen wensen met het tiende lustrum van deze universiteit.

Van nabij heb ik, gedurende bijna 20 jaar, zij het in verschillende rollen, de ontwikkeling van deze universiteit kunnen meemaken. Een ontwikkeling die de laatste 10 jaar zo mogelijk nog sneller en turbulenter is geweest dan op de andere instellingen van wetenschappelijk onderwijs in Nederland.

Zo iemand nog mocht twijfelen aan de sterke wederzijdse beïnvloeding tussen onderwijs en samenleving, dan biedt kennisneming van de historie en de ontwikkeling van alleen deze universiteit al voldoende bewijsmateriaal.

Ontstaan uit de tegencultuur van de katholieke minderheid in de twintiger jaren, is deze universiteit van grote betekenis geweest voor de emancipatie van de katholieken in Nederland en meer in het bijzonder voor de sociaal-culturele en de sociaal-economische ontwikkeling van m.n. Limburg en Brabant. De voltooiing van die emancipatie in, laat ons zeggen, de vijftiger jaren heeft deze universiteit geconfronteerd met de vraag naar haar specifieke functie en identiteit. Het is dan ook niet verwonderlijk dat sindsdien en de laatste jaren in toenemende hevigheid juist ook hier het vraagstuk van de emancipatorische taak van de universiteit in volle discussie is.

Juist vanwege het grote belang van die discussie en van een zodanige opzet van het wetenschappelijk onderwijs, dat het beter kan bijdragen tot de ontwikkeling van een meer rechtvaardige en leefbare inrichting van de samenleving, is het ernstig te betreuren dat de in dit opzicht uiteraard bestaande meningsverschillen en tegenstellingen niet zelden tot uitdrukking worden gebracht en worden uitgevochten op een wijze:

-	die ver staat van de analytische, tolerante en relativerende benaderingswijze van een wetenschappelijk klimaat;
-	die de universiteiten eerder dreigt te verstikken dan tot nieuw leven te wekken;
-	die het wetenschappelijk onderwijs vervreemdt van grote groepen in de samenleving en niet zelden juist van die groepen, voor wier belang men zegt op te komen;
-	en op een wijze tenslotte, die m.i. in een aantal opzichten de realiteit uit het oog verliest.

Zo'n realiteit is bijvoorbeeld dat we in 1974 ruim 12 miljard uitgeven voor het onderwijs, dat is ± 28% van de Rijksuitgaven, waaronder ruim 3 miljard voor het wetenschappelijk onderwijs, dat is 25% van alle onderwijsuitgaven. Deze percentages bedroegen in b.v. 1950 7,3% en 11,7% en het is duidelijk dat een dergelijke spectaculaire groei in de komende jaren volstrekt uitgesloten is.

Zo'n realiteit is bovendien dat nog altijd slechts 6½% van alle jongeren aan het wetenschappelijk onderwijs deelneemt en

[p. 12]

dat dus alleen al daarom in het kader van de verhoging van het ontwikkelingsniveau in de samenleving, andere schooltypen, zoals het kleuter- en lager onderwijs, het buitengewoon onderwijs, het vormingswerk en het beroepsonderwijs, aanzienlijk meer aandacht verdienen dan het wetenschappelijk onderwijs.

Realiteit is echter ook de sterk gestegen en nog steeds verder stijgende vraag naar wetenschappelijk of althans hoger onderwijs en de groeiende discrepantie tussen aanbod van en behoefte aan hoog-opgeleide beroepsbeoefenaren op de arbeidsmarkt.

Aan deze laatste problematiek zou ik graag wat nadere aandacht willen besteden, omdat dit, mede in het licht van wat ik hiervóór heb gezegd, in de naaste toekomst een van de grootste dilemma's in de onderwijspolitiek wordt of al is en omdat hier zich nu al gaat aftekenen wat Posthumus de tweede schoolstrijd heeft genoemd, de strijd om schaarse onderwijsvoorzieningen. Het wetenschappelijk onderwijs is de laatste 10 à 15 jaar geconfronteerd met een zeer sterk oplopende individuele vraag; sinds 1960 b.v. is het aantal studenten aan universiteiten en hogescholen gestegen van ± 40 000 tot ± 120 000.

Die toeloop vond en vindt plaats naar een onderwijssysteem dat, zowel organisatorisch als onderwijskundig niet op massale deelname is ingesteld, dat door een verstrengeling van onderzoeks- en opleidingsfuncties relatief zeer kostbaar is en dat zich van oudsher richtte op de opleiding van hoog-gespecialiseerde beroepsbeoefenaren, waaronder wetenschappelijke onderzoekers. Het spreekt haast vanzelf dat dit in de afgelopen jaren tot een enorme kostenstijging heeft geleid en tot de ontwrichting van de wijze waarop de universiteit traditioneel functioneerde.

Te meer omdat de universiteit er tot nu toe niet in is geslaagd zich in haar doelstellingen, haar organisatorische opbouw en haar onderwijsmethoden af te stemmen op die nieuwe situatie. Dit overigens mede ten gevolge van het feit dat zich binnen het wetenschappelijk onderwijs tegelijkertijd en terecht een nieuwe besluitvormingsstructuur heeft ontwikkeld, die zonder twijfel grote voordelen heeft uit een oogpunt van democratische besluitvorming, maar die uit een oogpunt van slagvaardig en efficiënt beleid nog veel te wensen overlaat.

Van de zijde van het wetenschappelijk onderwijs zoekt men de oplossing voor dit probleem dan ook veelal vooral in de vraag naar meer geld. Het is echter duidelijk dat dit geen oplossing kan bieden. Niet alleen is het, in afweging tegen de behoeften van andere onderwijssectoren en tegen andere onderdelen van staatszorg, uitgesloten dat de stijging van de uitgaven voor het wetenschappelijk onderwijs zich onbekommerd kan voortzetten, maar bovendien worden we in toenemende mate met een nieuw probleem geconfronteerd, nl. de verzadiging van de arbeidsmarkt voor steeds meer categorieën academici.

In verschillende studierichtingen bestaat onzekerheid, of de thans ingeschreven studenten niet zóveel afgestudeerden opleveren, dat zij slechts met veel moeite een werkkring zullen kunnen krijgen die in overeenstemming is met de gevolgde studie. Er is een Bureau Arbeidsvoorziening Academici opgericht waar thans ongeveer 2 500 werkzoekenden ingeschreven staan. In een artikel in Intermediair heeft de heer Passenier van het Centraal Planbureau in oktober 1972 enige cijfers gepubliceerd over de vermoedelijke overschotten. Zijn belangrijkste conclusie was, dat de afgestudeerde academici niet langer een smalle bovenlaag in de maatschappij zullen vormen, maar dat zij over enige tijd 16% zullen uitmaken van het nieuwe arbeidsaanbod van hun jaar. Tegen deze cijfers kan men op zeer verschillende wijze aankijken, en dat geschiedt ook in de discussie hierover. Duidelijk is wel, dat dit aantal afgestudeerden een gewijzigde maatschappelijke positie tot gevolg zal hebben en dat een ongelimiteerd aanbod van bepaalde categorieën academici zowel voor de personen, als voor de samenleving als onverantwoord moet worden beschouwd.

Die ontwikkelingen maken het m.i. noodzakelijk het beleid van en m.b.t. het wetenschappelijk onderwijs mede af te stemmen op de maatschappelijke behoefte aan bepaalde categorieën academici.

De huidige toelatingsbeperking in enkele studierichtingen, vooral in die van de geneeskunde, berust nog vooral op de noodzaak om de kwaliteit van de opleiding niet in gevaar te laten brengen door een overschrijding van de onderwijscapaciteit, en op de onmogelijkheid om de capaciteit binnen enige jaren voldoende uit te breiden.

Maar tevens wordt de vraag steeds klemmender, of aanzienlijke investeringen ter verruiming van de onderwijscapaciteit in de geneeskunde wel maatschappelijk verantwoord zijn. Dit hangt samen met de beoordeling van de behoefte aan artsen in de toekomst, en het huidige aantal medische studenten. De behoefte kan worden uitgedrukt in een getal van zoveel artsen per duizend inwoners. De grootte van dit getal is af-

[p. 13]

hankelijk van inzichten en wensen omtrent toekomstige medische voorzieningen, de organisatie van de gezondheidszorg, voortgaande specialisatie en demografische ontwikkelingen.

Beleidsbeslissingen zullen het aantal benodigde artsen moeten bepalen. Thans overheerst de mening, dat over enige jaren een zo groot aantal artsen beschikbaar zal zijn, dat het huidige toelatingsniveau van eerstejaarsstudenten ruim voldoende is.

Het aanpassen van de onderwijscapaciteit aan de thans bestaande belangstelling voor de medische studie zou daarom niet alleen aanzienlijk hogere overheidsuitgaven en gebrek aan ziekenhuisruimte voor een verantwoorde opleiding betekenen, maar ook een relatief overschot aan artsen veroorzaken.

De conclusie moet dan ook zijn, dat de uitgaven ten behoeve van verdere uitbreiding van de onderwijscapaciteit in de geneeskunde op dit ogenblik niet verantwoord zijn en dat de toelatingsbeperking daarom zal moeten worden voortgezet. Met andere woorden: de huidige numerus fixus kan niet een tijdelijke maatregel zijn, maar heeft een structureel karakter.

Ook voor andere studierichtingen zal met een dergelijke ontwikkeling rekening moeten worden gehouden. De Commissie voor Statistisch Onderzoek van de Academische Raad heeft o.a. een studie gemaakt van de arbeidsmarkt voor biologen en van die voor dierenartsen. In beide sectoren wordt een aanzienlijk overschot verwacht. Ook ten aanzien van landbouwkundigen kan men een soortgelijke uitspraak horen. Een nauwkeurig onderzoek in andere sectoren zal vermoedelijk tot overeenkomstige conclusies leiden. Daarbij moet wel worden bedacht, dat deze berekeningen geen absolute waarde hebben. De toekomstige arbeidsmarkt is in vele opzichten onzeker. Zij is afhankelijk van zich wijzigende inzichten, van ontwikkelingen in de maatschappij en in de wetenschap.

Beslissingen die genomen worden over de inrichting van de samenleving, en de prioriteiten die hierbij worden gesteld, zullen de arbeidsmarkt beïnvloeden.

Met deze factoren kan in de prognoses

[p. 14]

slechts zeer ten dele rekening worden gehouden. Daarbij komt nog de moeilijkheid, dat beslissingen ten aanzien van de toelating tot het wetenschappelijk onderwijs pas na verloop van ten minste vijf jaren doorwerken.

Visies en inzichten kunnen gemakkelijk veranderen en zij noodzaken dan ook tot geregelde aanpassing van de prognoses. Deze onzekerheden nemen echter niet weg, dat wij vandaag verantwoordelijkheid dragen, en beslissingen voor de toekomst moeten nemen overeenkomstig de inzichten en verwachtingen die wij vandaag hebben.

De problemen die aan het uitspreken van verwachtingen over de toekomstige behoefte aan afgestudeerden kleven, zijn niet in alle sectoren gelijk. In sommige studierichtingen zijn er opleidingen voor specifieke beroepen waarvoor de toekomstige arbeidsmarkt door een beperkt aantal factoren wordt bepaald. Een duidelijk voorbeeld is de behoefte aan leerkrachten voor het basisonderwijs, waarvan de omvang betrekkelijk nauwkeurig is vast te stellen aan de hand van geboortecijfers en de klasse-grootte.

Specifieke beroepsopleidingen binnen het wetenschappelijk onderwijs, die weinig mogelijkheden bieden om buiten het beroep tot hun recht te komen, zijn bijvoorbeeld die van arts, dierenarts, landbouwkundige, mijnbouwkundige en geoloog.

Er zijn evenwel vele andere studierichtingen die weinig of geen binding met een bepaald beroep kennen. De afgestudeerden plegen in zeer verschillende beroepen hun weg te vinden. Hier bestaan grotere en kleinere substitutiemogelijkheden. Ook is er vaak een wisselwerking tussen het aanbod van afgestudeerden en de vraag van de arbeidsmarkt. In functies die tot nu toe niet door een afgestudeerde uit het universitair onderwijs waren bekleed, wordt bij verhoogd aanbod wel een academicus benoemd.

Deze verandert veelal de inhoud van de functie, waardoor tevens de vraag naar afgestudeerden van het universitair onderwijs toeneemt. Het is dan ook voor deze studierichtingen nauwelijks mogelijk prognoses voor een toekomstige ontwikkeling van de arbeidsmarkt te maken of daaruit conclusies te trekken voor de capaciteit van het wetenschappelijk onderwijs. Dit neemt echter niet weg dat we met betrekking tot die beroepen, ten aanzien waarvan de maatschappelijke behoefte, zij het binnen marges, wèl te bepalen is en waar onmiskenbaar aanzienlijke overschotten dreigen, voor de noodzaak gesteld zijn om daarmee bij de inrichting van en de toelating tot het wetenschappelijk onderwijs rekening te houden. Een dergelijk beleid zal echter slechts verantwoord kunnen geschieden en voor grote groepen in de bevolking aanvaardbaar zijn wanneer:

-	de maatschappelijke behoefte en de daaruit resulterende toelatingsbeperking bepaald wordt door de overheid en niet door de belanghebbende beroepsgroepen;
-	er redelijke opleidingsalternatieven bestaan;
-	de inkomensverdeling niet dermate ongelijk is dat een dergelijke regeling tot een sterke bevoordeling van sommigen leidt.

Bovendien rijst de vraag hoe een dergelijk beleid zich laat verenigen met het streven om tegemoet te komen aan de sterk groeiende behoefte van velen naar meer vorming en opleiding. Juist nu die behoefte zich ook manifesteert bij groepen in de samenleving die daar vroeger niet aan toekwamen, en of m.a.w. daardoor het recht op onderwijs geen geweld wordt aangedaan. Dat zou het geval zijn indien men onder het recht op onderwijs verstaat dat ieder die daarvoor geschikt is, moet kunnen studeren wat hij wil. Een dergelijke interpretatie van dat recht leidt in feite echter tot evident onrecht, namelijk tot de consequentie dat velen überhaupt niet meer kunnen studeren omdat b.v. alle middelen vereist zijn om de 4000 gegadigden medicijnen te laten studeren en tot de consequentie dat velen hun verworven kennis niet in een beroep tot uitdrukking kunnen brengen.

Recht op onderwijs impliceert m.i. dan ook recht op vorming en opleiding ook op hoger niveau, zonder dat daaraan evenwel een recht op een specifieke opleiding op dat niveau, laat staan op een specifieke beroepsuitoefening, ontleend kan worden.

Realisering van dat recht in de gegeven situatie van een zeer sterk stijgende individuele vraag en van in een aantal opzichten beperkte maatschappelijke behoefte, vereist aanzienlijke veranderingen in de functie, de structuur en de inhoud van het wetenschappelijk onderwijs, maar is desalniettemin van wezenlijk belang voor personen en samenleving, omdat ook los van de toelevering van hoog-gekwalificeerde beroepsbeoefenaren, een vorming en ontwikkeling op hoger niveau van grote betekenis kan zijn voor de ontwikkeling van de samenleving en de kwaliteit van het individuele bestaan.

Voor de vormgeving van een dergelijk beleid wil ik tenslotte enige lijnen aangeven, die m.i. in de naaste toekomst verwezenlijkt moeten worden.

In de eerste plaats zal het nodig zijn om de opleidingen voor specifieke beroepen af te stemmen op de vermoedelijke ontwikkelingen van de arbeidsmarkt. De afgestudeer-

[p. 15]

lijkheden om de verworven kennis en vaarden hebben buiten dit beroep weinig mogedigheden toe te passen. Het kweken van overschotten zou niet alleen leiden tot persoonlijke frustraties bij een deel van de afgestudeerden, maar ook tot onttrekking van middelen aan doeleinden die een hogere prioriteit hebben. De capaciteit van deze studierichtingen zal dan ook moeten worden aangepast aan de geraamde behoefte van de arbeidsmarkt. Indien de vraag boven deze capaciteit uitgaat, zal de toelating moeten worden beperkt. In dit geval kan gesproken worden van een gesloten studierichting. Om onverwachte gevolgen voor de voorziening in de maatschappelijke behoefte te voorkomen en fluctuaties te voorzien zullen de veranderingen van de arbeidsmarkt nauwkeurig moeten worden bestudeerd en zal de toelating op grond daarvan telkenjare moeten worden bijgesteld.

Ten tweede zal de mogelijkheid moeten worden geschapen om studenten, die niet in de gesloten studierichtingen kunnen worden geplaatst, in andere studierichtingen op te nemen. Deze opleidingen zullen zo ingericht moeten zijn, dat zij zonder bezwaar aan grote aantallen studenten een plaats kunnen bieden. Verder zullen de afgestudeerden in verschillende typen beroepen plaatsbaar moeten zijn. Tenslotte zullen deze opleidingen geen zware druk op de geldmiddelen van de gemeenschap mogen leggen.

Dit betekent dat de opleidingen minder specialistisch en niet te lang moeten zijn; zij zullen geen kostbare apparatuur mogen vereisen en waarschijnlijk minder plaats inruimen voor het wetenschappelijk onderzoek.

De derde beleidslijn, die met de beide voorgaande samenhangt, is dat er moet worden gestreefd naar meer differentiatie van onderwijsprogramma's. Hierbij denk ik zowel aan meer varianten binnen de studierichtingen van het wetenschappelijk onderwijs als ook aan de verhouding tot een uitbreiding van het hoger beroepsonderwijs. Deze verschillende onderwijsprogramma's zullen duidelijk eigen doelstellingen moeten hebben. Sommige zullen meer theoretisch zijn gericht en andere meer praktisch. Ook zullen er programma's moeten worden ontwikkeld die een algemene vorming op wetenschappelijk niveau beogen als voorbereiding op maatschappelijke functies die geen vooropleiding in een specifieke studierichting vereisen.

Op de vierde plaats zal ook in het wetenschappelijk onderwijs een meer stringente en consistente programmering van het onderwijs moeten worden nagestreefd om

[p. 16]

een betere aansluiting tussen de diverse programma-onderdelen te garanderen en om tijdverlies bij de studenten te voorkomen. Waarbij, naar ik meen, het studieprogramma zich over een wat groter gedeelte van het jaar zou mogen uitstrekken dan thans nog veelal het geval is.

Ten vijfde moet het streven gericht blijven op verkorting van de duur van de basisopleiding. Vele opleidingen zullen toegang moeten bieden tot zeer verschillende maatschappelijke beroepen. Niet alleen zullen de afgestudeerden vaker overgaan van het ene naar het andere beroep, maar ook zal de inhoud van de beroepen veranderen. Deze ontwikkeling maakt een periodieke nascholing, b.v. in de vorm van post-academisch onderwijs, noodzakelijk. De opleiding komt daardoor in wisselwerking te staan met de praktijk.

Daarom zal de basisopleiding ten doel moeten hebben de student vertrouwd te maken met de grondbeginselen en de methodiek van de gekozen studie, zodat hij in staat zal zijn zelfstandig verder te komen.

Ten zesde zal er zo spoedig mogelijk een systeem moeten worden ontwikkeld waarin een spoedige signalering van de geschiktheid voor onderscheiden typen opleidingen, met de daarbij behorende verwijzing en advisering, regel is. In dit verband is verandering van de studiestructuur vereist, zoals voorgesteld in het thans voorliggende wetsontwerp, maar ook de ontwikkeling van adequate signalerings-, selectie- en adviseringsmethoden. Reeds jaren is voor dat doel een half miljoen opgenomen in de begroting van O. en W., doch tot nu toe is daarvan door het wetenschappelijk onderwijs en i.c. door de onderwijsonderzoekers geen gebruik gemaakt.

Op de zevende plaats meen ik dat binnen het hoger onderwijs met kracht moet worden gestreefd naar een verbetering van de onderwijsmethodieken, waarin de zelfwerkzaamheid van de student meer centraal staat en waardoor met dezelfde inzet van personeel en materieel veel grotere aantallen studenten kunnen worden bediend. Ik zou hierbij de RWO-bureaus verenigd in de CBOWO willen oproepen om hierop gerichte onderzoek-programma's op te zetten.

Op de achtste plaats zal de organisatie en de planning van het wetenschappelijk onderwijs zodanig moeten worden verbeterd of liever worden opgezet dat een doorzichtige, controleerbare en efficiënte allocatie en beheer van middelen voor zowel onderzoek als onderwijs mogelijk wordt.

Ten negende meen ik dat, met erkenning van de noodzaak dat ook in de toekomst wetenschappelijk onderzoek op de universiteit blijft plaatsvinden, juist voor de uitvoering van dat onderzoek binnen het wetenschappelijk onderwijs organisatievormen worden ontwikkeld die taakverdeling, controle op voortgang en output, samenwerking en efficiënte werkplanning meer mogelijk maken dan thans vaak het geval is.

De tiende en laatste beleidslijn betreft sortering van de studenten over de verschillende studierichtingen. Een stelsel van open en gesloten opleidingen bergt een ongelijkheid in zich. Gemakkelijk zal de toelating tot een gesloten opleiding tot een hogere maatschappelijke waardering leiden.

Het beleid zal moeten trachten deze verschillen in status zoveel mogelijk te voorkomen. De studiekeuze moet in de eerste plaats worden bepaald door de belangstelling van de student zelf, en door de eisen die ten aanzien van de vooropleiding moeten worden gesteld. Zelfselectie, gepaard aan een goede studievoorlichting, is het ideaal.

Deze zelfselectie zal echter niet in alle gevallen voldoende zijn, zodat voor de toelating tot de gesloten studierichtingen met een regulering van boven af rekening moet worden gehouden. Het toe te passen systeem van selectie vereist nadere bestudering in het kader van de zoëven geschetste ontwikkeling van het wetenschappelijk en hoger onderwijs.

Ook hiervoor zou ik met klem de aandacht willen vragen van de onderwijsonderzoekers in het wetenschappelijk onderwijs.

Het is mijn overtuiging, dat als we er niet in slagen of niet bereid zijn om deze veranderingen in het wetenschappelijk onderwijs te realiseren, we onafwendbaar voor de situatie zullen komen te staan dat binnen afzienbare tijd aan zeer velen de toegang tot het wetenschappelijk onderwijs en meer in het algemeen tot het hoger onderwijs zal moeten worden ontzegd. Ik acht deze consequentie niet aanvaardbaar, noch uit het oogpunt van externe democratisering, noch met het oog op een wenselijke ontwikkeling van de samenleving en van de personen daarbinnen.

De verhouding tussen individuele vraag en maatschappelijke behoefte zoals deze zich thans ontwikkelt, stelt ons voor beslissingen die diep zullen ingrijpen. In het voorgaande heb ik enige lijnen getrokken voor een beleid dat op deze ontwikkeling wil inspelen.

Ik vlei mij niet met de verwachting dat hiermee de problemen zullen worden opgelost. De positie en de beroepsmogelijkheden van vele afgestudeerden zullen anders zijn

[p. 17]

dan wij in het verleden gewend waren. Het zal niet te vermijden zijn, dat velen een studie kiezen en deze met succes afsluiten zonder dat zij de gelegenheid hebben in het gewenste beroep een plaats te vinden. De persoonlijke belangstelling, die tot uiting komt in de studiespecialisatie, zal niet altijd aansluiten bij de vraag van de arbeidsmarkt. Ik meen dat wij over deze ontwikkeling niet in mineur moeten spreken. Mede daardoor zal steeds meer duidelijk worden, dat leven meer is dan het uitoefenen van een beroep. Een studie waarin de belangstelling op een bepaald terrein of voor bepaalde onderwerpen tot uiting is gekomen, kan de grondslag vormen voor verdere ontplooiing, los van de maatschappelijke functie of de beroepspraktijk. Ik denk in dit verband b.v. aan de geschiedenis, talen, kennis van de natuur, sociale wetenschappen, rechten of aan wijsgerige studies. Eveneens kan men denken aan kennis en vaardigheid die kunnen worden gebruikt in maatschappelijke achtiviteiten buiten het beroep.

Het volgen van een bepaalde studie of opleiding kan op deze wijze een veel bredere betekenis krijgen voor het persoonlijke leven en voor de dienstbaarheid aan de samenleving, kortom voor de kwaliteit van het bestaan. Het is die bredere doelstelling, die zeker in een katholieke universiteit weerklank moet vinden.