Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 32]

Debet
Martin Hartkamp

Ik was niet gek en ook niet overwerkt. Voordat de dokter ingreep, stond ik elke ochtend zonder moeite op, om kwart voor zeven. Ik ontbeet meestal alleen. Mijn vrouw was ziekelijk en mijn zoon, die toen al in de tweede klas zat van de middelbare school, kwam nooit voor achten uit z'n bed. Dan was ik al op de fabriek, twintig minuten lopen van mijn huis.

Als boekhouder hoefde ik pas om half negen te beginnen, maar sinds ik ondekt had dat de arbeiders daar slecht over te spreken waren, kwam ik net als zij al om acht uur. 's Middags mocht ik dus ook een half uur eerder weg, maar toen ik merkte dat dit niet erg in de smaak viel bij de rest van de administratie, bleef ik net als zij tot bij half zes. Er was genoeg te doen (ik spreek nu even niet over het laatste jaar). Als het balanstijd was, kwam ik ook 's avonds nog vaak terug.

Ik werkte daar bijna mijn halve leven: twintig jaar. Niet steeds als boekhouder. Ik begon onderop, studeerde in mijn vrije tijd, haalde diploma's, kwam langzaam vooruit. Toen ik genoeg verdiende om te kunnen trouwen, trouwden we en huurden we dit huis. Een vrij slecht huis, in een beroerde buurt, maar dicht bij de fabriek, en bovendien heb ik er zelf veel aan verbouwd.

Dat deed ik met plezier, maar omdat ik ook na mijn huwelijk zoveel mogelijk bleef studeren, duurde het nog jaren voor mijn vrouw tevreden was. Toen alle scheuren in de muren, alle gaten in het dak, waren gedicht, werd onze zoon geboren. Met zijn opvoeding hadden wij geen problemen. Alles ging vanzelf. Hij was nooit ziek en kon goed leren. Toen hij naar de middelbare school ging, was dat ook voor mij een grote dag. Zover had ik het nooit geschopt.

Ik leerde met hem mee: geschiedenis, aardrijkskunde, en vooral de vreemde talen. Daarom kocht ik deze bandrecorder: dan kon hij mijn uitspraak kontroleren en ik die van hem. Hij nam er ook muziek mee op - die regelmatig door het huis heen schetterde: wat ik niet erg vond en mijn vrouw alleen als ze zich niet in orde voelde.

Ze had dikwijls hoofdpijn en, wat erger was, ook een soort reuma - opgelopen in dit huis, vermoedde ze, toen het nog kil en vochtig was. Soms zei ze dat ik het niet snel genoeg had opgeknapt, dat haar gezondheid mij veel onverschilliger gelaten had dan mijn diploma's. Maar dat was niet zo. Hoe had ik dit kunnen voorzien: ik heb géén reuma, en van mijn diploma's hadden we samen geprofiteerd, zoals we samen onder haar gezondheid leden.

Maar als de verwijten kwamen, zweeg ik, want ik voelde mij tòch schuldig. Hoe is zoiets mogelijk? Hoe kan je je schuldig voelen aan een onheil dat je menselijkerwijs niet kon voorkomen? Steeds weer heb ik me dat afgevraagd - vooral het laatste jaar natuurlijk, toen het net verder en verder rondom mij werd dichtgetrokken. Waarom voelde ik mij zonder reden schuldig?

Wat mijn vrouw betreft, omdat ik niet op haar verwijten inging, hadden wij maar zelden ruzie. En de ruzies die wij hadden, gingen steeds over hetzelfde. Zij vond het onzinnig dat ik zo vroeg naar m'n werk ging. Niet dat ik tot half zes bleef, want dat was de normale tijd, maar dat ik er om acht uur al zou zijn: daar heeft ze nooit de redelijkheid van kunnen inzien.

Ik begreep dat niet, ik zei ‘jij ligt dan toch haast altijd nog in bed’, en één keer vroeg ik: ‘of doe je dat er soms om’, maar daar had ik onmiddellijk spijt van, want ook vóórdat ik zo vroeg naar de fabriek ging, was ze wel eens blijven liggen. ‘Als je toch in bed ligt’, zei ik, ‘wat heb je er dan voor last van. Zet ik soms niet altijd het ontbijt klaar?’ Want dat deed ik: bijna elke ochtend, voor mijn vrouw en voor mijn zoon.

Dat zei mijn vrouw: ‘ik hèb er ook geen last van, ik heb nooit gezegd dat ik er last van heb, maar jij maakt je belachelijk.’ En dan vroeg ik: ‘tegenover wie?’ En dan zei zij: ‘die arbeiders lachen zich dood, elke dag weer, als jij om acht uur aan komt zetten.’ Nu, daar had ik nooit iets van gemerkt. Integendeel, ik kreeg de indruk dat het erg op prijs gesteld werd. Hoogstens vonden ze

[p. 33]

het gek dat ik tot half zes bleef, maar dat werd door de rest van de administratie erg op prijs gesteld.

Dat zei ik en dan legde ik haar uit dat ik vaker zou moeten overwerken, 's avonds, als ik de kantoortijd aan zou houden. En dat was misschien ook zo, al heeft mijn vrouw natuurlijk best gemerkt dat ik, toen onze omzet daalde, en er dus voor iedereen minder werk was - dat ik toen nog evengoed om tien over half acht van huis ging. Elke ochtend, nog een heel jaar lang. Maar daar werd toen niet meer over gesproken: kleine zorgen worden door de grote weggevaagd.

Die omzetdaling kwam volkomen onverwacht. Sinds ik daar werkte, was de omzet steeds gestegen, en wij hadden allemaal gedacht dat dit zo door zou gaan. De kentering was een donderslag uit heldere hemel, en de achtergronden bleven duister. Aan de kwaliteit van ons produkt mankeerde niets: dat is zorgvuldig onderzocht. Ook bleek al spoedig dat de vraag naar het produkt op zich niet was verminderd. Onze konkurrenten hadden er geen last van: alleen wij hadden er last van.

En dan druk ik mij zwak uit. Het was de last van een lawine. Onze resultaten werden bijna wekelijks slechter. In het magazijn hoopten de voorraden zich op, want er werd nauwelijks meer besteld en wat al afgeleverd was, kwam terug. Na enkele maanden hadden wij geen grondstoffen meer nodig. In het binnenste van de fabriek werd het steeds stiller. Een machine die defekt was, werd niet meer gerepareerd. En onvermijdelijk vielen er ontslagen: eerst onder de arbeiders, toen ook onder het kantoorpersoneel. En niemand wist waarom. Geen sterveling die het kon verklaren.

Het was even onverklaarbaar als mijn schuldgevoel - waar ik nu vaker last van kreeg, zij het ook niet meer bij mij thuis: het overviel mij nu uitsluitend op mijn

[p. 34]

werk. Alsof de ziekte van mijn vrouw zich had verplaatst naar de fabriek. Verplaatst had via mij natuurlijk. Ja, het was mijn schuld. Er waren geen verzachtende omstandigheden, en vol zelfverachting staffelde ik mijn gebreken.

Plichtsverzuim: ramen en deuren had ik open laten staan zodat onze machines kou hadden gevat en niet meer konden funktioneren. Ongeschiktheid: foute boekingen, die onze klanten naar de konkurrentie dreven. En oneerlijkheid, want foute boekingen wezen altijd op oneerlijkheid. De crediteuren van de zaak waren nu dus mijn crediteuren. Mijn salaris zou verbeurd worden verklaard. Mijn vrouw en zoon zouden van honger sterven. Ik zou worden weggejaagd van de fabriek.

Voor ons - voor mij en mijn gezin bedoel ik - was dit alles nog maar het begin. Verplaatste zich de ziekte van mijn vrouw naar de fabriek, de duistere machten die 't op de fabriek hadden voorzien omsingelden mijn huis. Niet lang nadat de eerste arbeiders waren ontslagen, rinkelde in mijn huiskamer de telefoon. Ik liep erheen, maar voor ik op kon nemen, zweeg hij. Dit gebeurde zeven maal binnen een uur.

Eerst dacht ik aan een storing: er gebeurde verder niets die avond, en ook een dag later bleef het rustig. Maar toen was het weer zover. Ditmaal niet steeds achter elkaar: verspreid over de hele avond. En zo ging dat door, avond aan avond, wekenlang. Nooit overdag (behalve in de weekends), nooit als ik niet thuis was. Toch dacht ik nog altijd niet aan opzet.

Zelfs niet toen de telefoondienst mij verzekerde dat er geen sprake zijn kon van een storing. Zulke storingen kwamen wel voor, maar niet op òns gedeelte van het net: dat was volkomen uitgesloten. Iemand draaide heel bewust ons nummer. Als de overlast niet ophield, zouden ze proberen uit te zoeken wie. Had ik zelf een suggestie? Nee? Dan kon ik daar intussen over denken.

Dus ik dacht. Ik dacht opeens aan wat mijn zoon mij had verteld over een klasgenoot. De jongen had, zoals dat heet, verkering, maar de ouders van het meisje vonden dat niet goed. Hij moest haar dus in het geheim benaderen, wat hij onder andere deed via de telefoon. Via een netwerk van signalen. Twee keer laten overgaan betekende: ‘ik hou van jou’, drie keer: ‘ik wacht je morgenochtend op’, neerleggen tussen een en twee keer: ‘ik begin nu aan mijn huiswerk’, enzovoort.

Mijn zoon en ik hadden daar erg om moeten lachen, maar nu kregen wij van die signalen. Zou mijn zoon soms... Nee, natuurlijk niet - zoiets was niets voor hem. Hij hàd niet eens een meisje, en ik zou het hem ook nooit verbieden: niemand zou hem stiekem hoeven op te bellen. Ik nam het mijzelf zeer kwalijk dat ik ook maar even aan zijn onschuld had getwijfeld.

Maar als het mijn zoon niet was, dan was het iemand anders. Iemand die mij slecht gezind was. Langzaam drong de waarheid tot mij door. Er hing mij iets boven het hoofd waar al het andere - de gezondheid van mijn vrouw, de ramp op de fabriek - bij in het niet viel. Ik, ik was een prooi: er werd op mij gejaagd. Ik zou geen rust meer krijgen, alles zou steeds erger worden. En ik kreeg gelijk.

Ik liet de telefoon nu minstens vijf maal overgaan voordat ik opstond. Dan liep ik tenminste niet zo vaak voor niets. Normaal gesproken werden wij maar zelden opgebeld, het meest nog door vriendinnetjes of vriendjes van mijn zoon. Ook hij bleef rustig wachten als het apparaat begon te rinkelen, bijna alsof dat een voorschrift van de telefoondienst was. Wij raakten aan de overlast gewend. Ik was verbaasd wanneer er ècht gebeld werd.

Ik was helemáál verbaasd toen dat gebeurde op een avond, laat, vlak voordat ik naar bed zou gaan. Ik was al op de gang, bleef wachten, liep toen terug. ‘Wij zullen je wel krijgen’, hoorde ik, en nog een keer: ‘wij zullen je wel krijgen, vuile rot...’ Het laatste woord ging onder in gesis. Ik kon het niet verstaan. Misschien zei hij gewoon wel ‘rotzak’. Hij: het was een mannenstem, een mannenstem die ik niet kende. Voor ik iets had kunnen zeggen, werd er neergelegd.

Mijn vrouw, die al in bed lag, wou het niet geloven. ‘Jij moet naar de dokter’, zei ze, ‘jij bent overwerkt’. Ik had haar graag gelijk gegeven, maar dat zou onzinnig zijn geweest. Ik was niet overwerkt. Eerder het omgekeerde, want wat was er nog te doen op de fabriek! Wij zaten met de handen in het haar - als wij geen creditposten boekten! Nee, wanneer er iemand naar de dokter moest (maar dat hield ik natuurlijk voor me), dan was het mijn vrouw. Haar hoofdpijn heette nu migraine en ze bracht steeds meer tijd door in bed.

Vaak voelde ik mij eenzaam - en ook natuurlijk schuldig, maar éérst eenzaam - en juist dan belde de stem. O, als mijn vrouw maar naast mij had gestaan, dan had ze kunnen horen dat ik ècht bedreigd werd, dat het waar was wat ik zei. Nu sprak de stem alleen tot mij. Mijn zoon hield ik erbuiten. Ik deed alles om hem bij de telefoon vandaan te houden. Hij werd toch al somberder. Er

[p. 35]

schalde bijna nooit muziek meer door het huis. Zijn cijfers werden slechter, en vooral voor talen, want ook onze talenstudie raakte in het slop. De bandrecorder leek voor niets gekocht.

Naar de politie ging ik pas toen ik lastig gevallen werd op straat. De telefoondienst had de stem niet kunnen achterhalen en nu siste hij mij toe vanuit portieken als ik naar mijn werk liep of naar huis. De straten waar ik door moest, waren slecht verlicht: de hele winter liep ik in het donker. Maar ook als het licht geweest was, zou ik niet de moed hebben gehad om terug te lopen: de portieken in te gaan.

Vooral niet nadat ik een keer, op weg naar huis, van achteren vastgepakt was door twee mannen. Aan mijn schouders draaiden ze mij om terwijl ze op mijn ogen stompten. Daardoor kon ik hun gezicht niet zien. Toen ik om hulp riep, lieten ze mij los en renden weg. Ze droegen blauwe overals, zoals de arbeiders op de fabriek. Maar dat zegt niets natuurlijk: ook op andere fabrieken draagt men zulke overals, en iedereen kan zich verkleden.

Ik was zeer geschokken, maar ook opgelucht. Mijn vrouw zou nu moeten erkennen dat het niet aan mij lag, dat er echt iets aan de hand was, dat ze mij moest helpen. Maar dat deed ze niet. Ze zei dat ik natuurlijk ergens tegenop gelopen was. Ik was stééds zo afwezig, zei ze, ik moest naar de dokter. ‘En die telefoontjes?’, vroeg ik. ‘Storing’, zei ze en ging weer naar bed.

Bij de politie dachten ze geloof ik dat ik

[p. 36]

gek was. Vriendelijk maar behoedzaam bleven ze herhalen dat ik geen bewijzen had. Dan wees ik naar mijn ogen, en dan schudden zij het hoofd. Twee opgezwollen ogen vormden geen wettig bewijs. ‘Moeten ze eerst mijn benen breken’, vroeg ik, en dan lachten ze een beetje, alsof ik hen niet begreep. Ze hadden, zeiden ze, met mij te doen, en ik moest zeker terugkomen als ik bewijzen had.

Ik kwam niet terug. Een paar keer speelde ik nog wel met de gedachte, maar als ik wou weten hoe ze zouden reageren, hoefde ik toch eigenlijk alleen maar goed te luisteren naar mijn vrouw. Toen onze ruiten werden ingegooid, zocht ze de oorzaak in baldadigheid. Toen er werd ingebroken - niets gestolen maar wel veel vernield - zei ze dat zoiets iedereen kon overkomen. En ik knikte en beloofde dat ik een bezoek zou brengen aan de dokter. Want dat was mijn laatste kans. Alleen de dokter zou kunnen bewijzen dat ik kerngezond was.

Onze huisarts onderzocht mij, praatte kort met mij en liet mij terugkomen voor een uitvoeriger gesprek. Hij bleek zich - zoals trouwens ook al bij mijn vorige bezoek - vooral te interesseren voor mijn schuldgevoel. Daar had ik en passant over verteld en nu kwam hij er steeds op terug. Ik zag niet goed wat het ermee te maken had: ik wou alleen maar horen dat ik kerngezond was. ‘Of gelooft u óók’, vroeg ik wantrouwig, ‘dat ik alles maar verzin?’

Nee, hij geloofde hoogstens dat ik alles overdreef. En dat had weer te maken met mijn schuldgevoel. Hij zei dat ik mijn hele leven iedereen te vriend had willen houden. Arbeiders, administratie, en vooral mijn vrouw natuurlijk. Ik was zó benauwd voor ruzie dat ik mij zelfs schuldig was gaan wanen aan de kwalen van mijn vrouw. Ik had geen ‘ik’ ontwikkeld. Daarom voelde ik mij schuldig: schuldig dus tegenover mijzelf. Ik kon niet op mijn eigen benen staan. Nu ik dat moest, raakte ik in paniek.

Dat zei hij, en mijn mond viel open. ‘Bent u psychiater’, vroeg ik. ‘Nee’, antwoordde onze huisarts, maar hij had er veel over gelezen. ‘Maar u bent geen vakman’, zei ik, ‘want u draait de dingen om. U zegt dat ik mij schuldig voel tegenover mijzèlf. Dat is niet zo: ik voel mij schuldig tegenover anderen, ook al weet ik niet waarom’.

De dokter zweeg en dus herhaalde ik: ‘U draait het om. Dat ken ik uit mijn eigen vak. Wanneer wij zeggen “debet”, dan bedoelen wij “tegoed”: wij boeken op de debetzijde ons tegoed. Maar als de leek zegt “debet” dan bedoelt hij “schuld”. Hij zegt bijvoorbeeld: “ik ben daaraan debet” - ik heb schuld. De leek draait het dus om. Als je geen vakman bent, draai je al gauw de dingen om.’

Daarmee was ons gesprek ten einde. Een dag later kwam de uitslag van het onderzoek. Rust houden: overwerkt. Ik kan niet zeggen dat het mij verbaasde. Iemand die zo op zijn nummer was gezet, kon moeilijk anders. Ik, ik zou niet op mijn eigen benen kunnen staan! Had ik soms niet meteen het tegendeel bewezen? En dat zou ik blijven doen. Ik zou doortastend handelen, op mijn standpunt blijven staan, geen tegenspraak meer dulden.

Bij de telefoondienst vroeg ik om een ander nummer, een verzoek dat in behandeling is genomen. Bij de wooncentrale vroeg ik om een andere woning, een verzoek dat afgewezen werd omdat het niet urgent zou zijn. Ik heb de heren uitgelachen en gezegd dat ze nog van me zouden horen, en ook dat ik ze niet nodig had. Dat huis vinden wij zelf wel. Het kan mij niet schelen waar, want de fabriek gaat toch failliet. Daar is een slecht beleid gevoerd. Het is maar goed dat de fabriek failliet gaat.

Ik treed krachtig op, ik duld geen tegenspraak. Mijn vrouw en zoon zijn gisteren bij een kennis ingetrokken, elders in de stad. Op mijn bevel. Daar zijn ze veilig. Ik ben verantwoordelijk voor hun veiligheid, en het is jammer dat mijn vrouw dat niet begrijpt. Ik heb haar moeten slaan vóór ze mijn zin deed. Ze wou dat ik meeging, maar dat kon niet. Ik ben ziek en bovendien zouden wij dan volgens het huurkontrakt ons huis verliezen. Ze wou blijven, maar dat kon natuurlijk helemaal niet: ik wist heel goed wat ik deed.

De nacht daarvoor - ik ging naar het toilet en keek toevallig uit het raam - had ik twee mannen voor het huis zien staan. Ze droegen blauwe overals en hielden roerloos, met hun ruggen naar mij toe, de wacht. Ik besloot dadelijk de politie op te bellen, maar toen ik de hoorn opnam, merkte ik dat ik niet meer aangesloten was. Waarschijnlijk krijg ik nu gauw een nieuw nummer.

Ik wacht af. Ik heb geen haast. De ramen heb ik dichtgespijkerd. Ik ben veilig. Ik verveel mij niet: een bandrecorder is een kostelijk apparaat. Je praat tegen een bandje, en dan druk je op een knopje, en dan praat het bandje tegen jou. Dan luister ik en knik, want hier spreekt een voorbeeldig bandje. Over ijver, deugdzaamheid, gevoel van verantwoordelijkheid, doortastendheid. Over de dingen die in deze wereld zeldzaam zijn.

Dit verhaal werd geschreven in opdracht van de NCRV-radio en, voorgedragen door Henk van Ulsen, uitgezonden op 29 april 1974.