Hollands Maandblad. Jaargang 1974 (314-325)

[p. 10]

De revolutie van juffrouw Laps
Paul van 't Veer

De doopsgezinde omgeving waarin hij was geboren en getogen, heeft Eduard Douwes Dekker veel meer beïnvloed dan meestal wordt beseft. De verklaring daarvan is dat hij het zelf niet beseft heeft. Bij al de uitvoerigheid over zijn jeugdjaren in de brieven die hij in 1845 aan zijn verloofde Tine schreef, in de Geschiedenis van Woutertje Pieterse en in tal van verwijzingen en herinneringen door zijn hele werk heen, heeft hij nooit over de doopsgezindheid van zijn familie geschreven. Komt het christendom aan de orde - en dat is vaak, want het was een van zijn geliefkoosde onderwerpen van afkeer - dan maakt hij geen enkel onderscheid tussen richtingen.

Als hij in Woutertje Pieterse het prototype van alle Hollandse kwezels oproept in de figuur van juffrouw Laps, dan laat hij haar van zichzelf zeggen dat ze ‘griffermeerd’ is. Met haar afkeer van domineesgezag, haar succesvolle weerstand tegen theologische ‘geleerdheid’ in het debat met broer Stoffel en Meester Pennewip, en haar uitgesproken voorkeur voor een gezellig ‘oefeningetje’ van gelovigen onder elkaar, vertoont juffrouw Laps echter juist alle trekken van de doopsgezinde variant der kwezelarij. Zij illustreert bovendien met haar hele optreden het conflict binnen de doopsgezinde gemeente in Dekkers jonge jaren. Het debat met Stoffel, die Meester Pennewip te hulp roept op een speciale bijeenkomst ter overtuiging van juffrouw Laps, is niets anders dan wat de doopsgezinde gemeenten in Amsterdam sinds lang gewoon waren, zij het dat het niet om hulponderwijzers en schoolmeesters maar om dominees en proponenten ging. Eduard moet er vaak getuige van zijn geweest. Zijn oudste broer Pieter was theologisch student, leerling aan de Doopsgezinde Kweekschool die ook Eduards voorland had moeten worden. De Stoffel uit Woutertje Pieterse wordt meestal wat al te vlot als Eduards broer Pieter geïdentificeerd. Er moet echter wel een parallel liggen tussen de geplaagde derde ondermeester Stoffel en de geplaagde leerling van het doopsgezinde seminarie die als zoveel (aanstaande) doopsgezinde dominees in constante strijd was gewikkeld met een deel van zijn achterdochtige gemeente. Neefje Swart Abrahamsz die later het leven van zijn beroemde oom als ‘eene ziektegeschiedenis’ zou beschrijven en uit de eerste hand nogal wat informatie over het gezin Douwes Dekker geeft, vermeldt trouwens met zoveel woorden dat juffrouw Laps ‘geene uit de lucht gegrepen persoonlijkheid’ is.

Tussen doopsgezinde en andere protestanten maakte Dekker geen onderscheid. Niet in het negatieve en niet in het positieve. Als hij later met genegenheid schrijft over zijn oude dominee Abraham Doyer, bij wie hij ter catechisatie ging en over andere dominees uit zijn jeugd, vermeldt hij evenmin dat ze doopsgezind waren. Opzet of onverschilligheid? Voor de ‘romanschrijver’ ligt het voor de hand dat hij de familie Pieterse niet een zo duidelijk gemarkeerd minderheidsgeloof wilde meegeven. In andere gevallen zal onverschilligheid tegen de geloofsverdeeldheid de oorzaak zijn.

In het gezin Douwes Dekker was dit anders. Als uit een gezin van vier jongens er om en om twee voor de predikantenopleiding waren bestemd, kan de kerk er geen onbelangrijke zaak zijn geweest. Wie in 1820 - om Eduards geboortejaar te nemen - doopsgezind was in Amsterdam, lid van haast het kleinste kerkgenootschap in de stad, kon geen papieren lid zijn. Van zijn vier grootouders waren er drie doopsgezind (twee van moeders-, een van vaderskant.) Dat de kinderen het bleven, is niet zo vanzelfsprekend. De doopsgezinde kerk had in de achttiende eeuw het leeuwedeel van zijn leden verloren. In Amsterdam waren er in 1820 nog geen tweeduizend te vinden. De doopsgezinde broederschap was het dieptepunt toen wel gepasseerd (rond 1800 had zij in heel Nederland 27.000 leden, van wie in Amsterdam iets meer dan duizend,

[p. 11]

terwijl het er honderd jaar eerder 160.000 waren geweest) en groeide weer, in getal en in welvaart.

De oorzaak van het verval werd wel gezocht in de doopsgezinde organisatie zelf, of liever: in het gebrek daaraan. De doopsgezinden - revolutionairen in de zestiende en de zeventiende eeuw die geen wereldlijk en kerkelijk gezag erkenden, geen wapens wilden dragen, geen eed wilden afleggen, zelfs geen overheidsfuncties wilden bekleden uit vrees voor verlies van hun ethische zuiverheid - wilden geen ‘kerk’ worden met predikanten, ouderlingen en synodes. Zij bleven lange tijd een broedergemeente waarin elk lid als ‘vermaner’ kon optreden. Tot in de zeventiende eeuw was de doperse roepstem sterk genoeg om de nadelen van de volstrekte decentralisatie te overwinnen, in de achttiende eeuw werd het omgekeerd. De amateurpredikers konden hun gehoor niet meer boeien. De behoefte aan wetenschappelijk opgeleide predikanten werd tenslotte zo sterk dat (overigens pas in 1735) te Amsterdam een doopsgezind seminarie werd opgericht. Net als bij de veel oudere Remonstrantse en Lutherse seminaries het geval was, leunde het aan tegen de Amsterdamse hogeschool, het Atheneum Illustre. De doopsgezinde kwekelingen volgden veel hun lessen aan het Atheneum zelf en waren daar ook als student ingeschreven. Een of twee ‘eigen’ doopsgezinde hoogleraren waren voldoende voor de meer specifieke doopsgezinde theologie, waarvan de volwassendoop uiteraard het kernstuk is.

Voor deze kweekschool was Eduard bestemd, net als zijn oudste broer Pieter die sinds 1831 aan het Atheneum stond ingeschreven. Het was een volwaardige academische opleiding aan een hogeschool die ondanks de beperking dat men er niet kon promoveren (dat gebeurde dan met een overstapje naar Leiden of Utrecht) zeer veel prestige had. De moeilijkheid was alleen dat deze wetenschappelijk opgeleide predikanten in de doopsgezinde gemeenten te maken kregen met de oppositie van leken, die nog niet allemaal tot de juffrouw Laps-achtigen behoefden te horen om het dominee knap moeilijk te maken. Formeel was de Amsterdamse kweekschool tot 1811 een zuiver Amsterdamse aangelegenheid, alleen door de twee overigens altijd onderling ruziënde Amsterdamse doopsgezinde gemeenten betaald. Toen in dat jaar de Algemene Doopsgezinde Societeit werd opgericht, aanvankelijk alleen ter financiering van het seminarie dat in die moeilijke jaren van de Franse Tijd niet meer door de duizend Amsterdamse doopsgezinden betaald



kon worden, bleven in den lande tal van bezwaren bestaan.

Naast, maar verbonden met de predikantenkwestie, stond het verschil in geloofsbeleving tussen de rationalisten en de piëtisten in de broederschap. In de achttiende eeuw waren de doopsgezinden, misschien door hun openheid en hun geloof in een ook verstandelijk te verwerken belijdenis (vandaar immers de volwassen- in plaats van de kinderdoop), sterk beïnvloed door de ideeën van de Verlichting. Het is typerend dat zowel de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, als zulke praktische instellingen als de Maatschappij tot Redding van Drenkelingen, het eerste doofstommeninstituut in Nederland (te Groningen gevestigd), de Maatschappij tot Redding van Drenkelingen en de Kweekschool voor de Zeevaart in Amsterdam, op doopsgezinde initiatieven berustten. Eduards vader, Engel Douwes Dekker, afkomstig uit een Zaans schippersgeslacht, werd in het jaar 1800 als jongeman van veertien jaar naar die Kweekschool gezonden. (Hij volgde de opleiding met onder-

[p. 12]

brekingen voor praktijkjaren zeven jaar en kreeg volgens het oude Comportementboek van de school in 1804 een ‘honorabele mentie bij het uitdelen der prijzen’ en een einddiploma of ‘attestatie’ in 1807.)

Het rationele, vrijzinnige protestantisme, een ‘christendom boven geloofsverdeeldheid, dat van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen’, kenmerkte ook te Amsterdam vooral de hogere regionen van de doopsgezinde broederschap. Er werd van een ‘koel en deftig’ gemeenteleven gesproken. Koel, deftig en praktisch - de kenmerken van een gemeente die in welstand groeide en die al in de achttiende eeuw relatief gesproken heel wat welgestelde zakenlieden onder haar leden telde. In de loop van de negentiende eeuw drong het doopsgezinde geloof zelfs tot in het Amsterdamse patriciaat door, in Eduards jonge jaren was dit nog niet het geval, maar behoorden de leden der broederschap toch evenzeer tot de middelgrote als tot de kleine burgerij. Kenmerkend is dat in de economisch zeer slechte jaren in het midden van de negentiende eeuw van de doopsgezinden te Amsterdam slechts dertien procent bedeeld hoefde te worden. Van ‘slechts’ mag hier gesproken worden omdat het 't laagste percentage van alle kerkgenootschappen was en het gemiddelde voor de gehele stad wel tot 31½% kon oplopen.

Koel en deftig - en dus niet zonder reactie in eigen kring. Tegenover de rationalistische Nutschristelijke houding van b.v. de beroemde doopsgezinde hoogleraren in Pieters studietijd prof. Samuel Muller en prof. Cnoop Koopmans, kwamen leden van de doopsgezinde smalle gemeente in verzet. Muller en Cnoop Koopmans heetten ‘superrationalisten’ voor wie de goddelijkheid van Christus niet boven twijfel stond. Ze waren verbonden met de intellectualistische bovenlaag van de stad, schreven geleerde verhandelingen en dito verzen en werden niet altijd begrepen door hun gemeenteleden. Sommige doopgezinden wilden geen koel en deftig, maar juist een warm en intiem geloofsleven, geen geleerdheid maar eenvoud, rechtlijnigheid en zuiverheid zonder compromissen. Tegenover de prediking die soms op Nutslezingen-van-de-kansel leek, stelden zij de moraal van het christelijk alledagsleven. Zij controleerden elkaar en zij controleerden de dominee en ze bleven vasthouden aan ‘oefeningen’ van leken die elkaar de bijbel naar oude trant verklaarden.

Voor Amsterdam was deze protesthouding van de smalle doopsgezinde gemeente, die zeker ook een sociale achtergrond had, de pendant voor wat zich daarbuiten, op het platteland van Groningen en Zuid-Holland met de Afscheiding in de Hervormde Kerk voltrok. De steile kleine burgerij tegen de deftige Verlichters en verdraagzame rationalisten. Als dat geen echo is van een bekend 17e en 18e eeuws patroon! Het was het protest tegen de burgerlijke levensstijl van het zelfgenoegzame Biedermeier, die ook op heel andere manier zijn ontlading zou krijgen. Het was de revolutie van Juffrouw Laps...

De jonge Eduard moet van al deze dingen de dagelijkse getuige zijn geweest met ouders die erbij betrokken waren en een broer die er midden in zat, zonder dat hij de portee ervan snapte, noch zich die later als volwassene wist te herinneren. Misschien heeft hij zelfs nooit begrepen wat er stak achter een ander doopsgezind conflict, waarvan hij en zijn boezemvriend Bram des Amorie van der Hoeven toch het slachtoffer waren.

In een van zijn verlovingsbrieven uit 1845 schrijft Dekker dat zijn vader hem eens verboden had met Bram om te gaan omdat hij in diens gezin zo hoogmoedig zou zijn geworden. ‘Noch de omstandigheden mijner familie, noch hunne zwakheid zijn oorzaak dat ik een beetje fier ben’, aldus deze brief, ‘en ik beschouw het dus als een ingeschapen karaktertrek, die wel gewijzigd, maar niet vernietigd behoeft te worden. Mijn vader, die niet begreep hoe ik aan den toon kwam, die ik voerde, meende dat ik bij de Van der Hoevens aan huis bedorven werd en heeft mij eens een geruimen tijd verboden met Bram om te gaan. Dat was echter ten onrechte, want hij was de zachtheid zelve en bij zijne familie ademde alles zachtzinnigheid.’ (Volgt nog een op zichzelf veelzeggende, maar in dit verband niet relevante zin: ‘Ik had eene zucht voor onafhankelijkheid, die tot in het bespottelijke ging.)’

Het is natuurlijk mogelijk - en ook gebeurd - hier vooral de maatschappelijke verschillen tussen het aan de bescheiden Haarlemmerdijk gevestigde gezin van Douwes Dekker en de gevierde hoogleraarsfamilie der Van der Hoevens te laten spreken. Het is de standskwestie waarover Dekker vooral in zijn verlovingsbrieven veel heeft geschreven omdat hij zich tegenover zijn verloofde, een echte barones, en haar deftige familie, baronnen en landeigenaren op Java, enige tijd sociaal gesproken erg kleintjes voelde. (Later is hij zelf assistent-resident en naar zijn overtuiging een buitengewoon deftig man, zodat er van die verlovingsbrieventijd niet al te veel sociale minderwaardigheidscomplexen gebakken moeten worden.)

Er is echter ook een heel andere oorzaak

[p. 13]

dan een verdenking van hoogmoedigheid, die spanning tussen de twee gezinnen Douwes Dekker en Van der Hoeven moest brengen. Dominee Abraham des Amorie van der Hoeven senior, wiens oudste zoon Bram, die ‘beste, lieve, edele jongen’ Eduards boezemvriend was, werd in 1827 hoogleraar aan het Remonstrants Seminarie te Amsterdam. Als feestredenaar was hij al spoedig zo beroemd dat hij op 29 november 1831 - de twee zoons hadden elkaar kort tevoren leren kennen - namens de hele Amsterdamse hogeschool de afscheidsrede mocht houden tot de studentenvrijwilligers voor de Belgische Veldtocht. (Zij konden het ook niet helpen dat het maar Tien Dagen zouden worden.) Toch was hij bij alle door Eduard zo geroemde zachtzinnigheid geen oecumenische figuur, integendeel. Zijn benoeming in 1827 maakte een eind aan de nauwe samenwerking die sinds lang tussen de Remonstrantse en Doopsgezinde kweekscholen had bestaan.

Al in zijn proefschrift had Van der Hoeven sr. zich scherp gekeerd tegen de kern van de doopsgezinde leer: de volwassendoop, volgens hem ronduit een ‘dwaling’. Eenmaal hoogleraar en leider van het Remonstrants seminarie bestreed hij die dwaling door de samenwerking met de doopsgezinde zuster-

[p. 14]

organisatie te verbreken. Hij wilde niet dat zijn studenten de doopsgezinde colleges van Samuel Muller zouden volgen en plaatste zijn eigen lessen op zulke uren dat dit ook onmogelijk werd.

De tegenstelling tussen beide coryfeeën van hun kweekscholen was niet alleen van leerstellige aard. Er was, of groeide, een meningsverschil over de aard van het preken, allengs ook een persoonlijke rivaliteit waarover gesproken werd. Zoals bij de meeste doopsgezinde predikanten waren de kanselredevoeringen van prof. Muller sterk op de lering en het nut ingesteld, terwijl professor Van der Hoeven was ‘een briljant redenaar die voordracht boven alles stelde’. ‘Hij werkte op het gevoel, Muller op het verstand’. Evenals zijn zoon Bram, die romantische gedichten over eeuwigdurende vriendschap in de poëziealbums van zijn vrienden schreef en ze trouwens ook in het zijne verzamelde, was Abraham senior een ‘gevoelsmens’. In dit gezin van drie briljante zoons en een briljante vader (zoon Abraham werd Remonstrants dominee in Utrecht en stierf reeds in 1843, zoon Martinus werd een bekend rechtsgeleerde hoogleraar in Leiden, een derde zoon advocaat in Batavia), moet de drang naar gevoelsvrijheid geklonken hebben die op Eduard oversloeg en die door zijn vader voor ‘hoogmoed’ werd aangezien. Maar een hoogmoed die voor wat de Van der Hoevens betreft in zijn ogen werd versterkt doordat de Remonstrantse professor met zo weinig ‘zachtzinnigheid’ de belangrijkste geloofszekerheid van de doopsgezinde gemeente bestreed.

Vaak is aangenomen dat het gezin van dokter Holsma met zijn rationele opvoeding en ruime gedachten waar Woutertje Pieterse alles vindt wat hij thuis mist, kenmerken van de Van der Hoevens moet hebben meegekregen. Dit kan voor enkele onderdelen juist zijn, het is ook hier zaak de waarschuwing van Dekker dat Woutertje Pieterse géén autobiografie is, ter harte te nemen. Veeleer zijn de tegenstrijdige doopsgezinde ervaringen van de jonge Eduard gelijkelijk verdeeld over de hele bevolking van de Woutertje Pieterse. Juffrouw Laps is dan de kwezel, die in haar verzet tegen geleerdheid en predikantendom een doopsgezinde, kleinburgerlijke protesthouding vertegenwoordigt. Dokter Holsma is in het sympathieke en Meester Pennewip in het caricaturale het rationalistische Nutschristendom. De hele familie Pieterse tekent voor het op standsgevoel gebaseerde fatsoen, de vrees voor wat de mensen ervan zeggen, die bij de doopsgezinde gemeente met haar strenge sociale controle onderling, zo sterk leefde.

In dit religieuze panorama wordt Woutertje een pastorale naïveteit aangemeten, die in elk geval niet overeenkomt met Eduards eigen geloofsbelevenis in zijn kinderjaren. In de verlovingsbrieven stelt hij zichzelf voor als een kleine theologant, die ‘ten genoege van mijnen eerwaardigen Leraar’ op de doopsgezinde catechisatie over alle bijbelse zaken kon meepraten als de beste. ‘Dat beloofde wat voor de toekomst, niet waar? Welnu, veel wat zeker scheen, heeft zich in twijfel opgelost en ik heb een “ik weet het niet” gereed voor menige vraag, die ik toen klaar en duidelijk vond’.

Het stadium van de religieuze twijfel wordt gevolgd door de zekerheid van de afwijzing. Toch blijft ook in deze afwijzing altijd een flink stuk ‘doopsgezinde’ afwijzing zichtbaar. De invloed van zijn bijbelse jeugd is niet alleen zeer zichtbaar gebleven in zijn stijl, zijn voorliefde voor parabelen, gelijkenissen, geschiedenissen, bijbelse vervloekingen en wat dies meer zij. Het gaat ver, té ver, om in de zaak Lebak het primaat van de persoonlijke ethiek en de achterdocht tegen de overheid meer dan een bijrol te geven als hij diezelfde overheid eerst zeventien jaar had gediend. (Hoewel op zijn manier.) Het gaat niet te ver binnen het directe terrein van de moraal op een kenmerk van Dekkers atheïsme te wijzen.

In het midden van de 19e eeuw werd het nieuwe atheïsme door drie stromingen gevoed. Het had pantheïstische trekken, waarin - als bij de eigenlijke stichter van De Dageraad Franz Junghuhn - ‘de ganse Natuur mijn God is’. De meer filosofische benadering was die van het wijsgerig materialisme. En de derde weg was die van Dekker: de volstrekte afwijzing van kerk en dominee tegenover de aanvaarding van Jezus, niet als zoon Gods, maar als een ‘gewoon’ profeet met een juiste moraalleer. Jezus als moralist was Dekkers man. Zijn atheïsme was, net als de leer van Jezus, anti-autoritair, anti-militairistisch, vol heilsverwachting en sterk moralistisch - allemaal kenmerken van de doopsgezinde leer, maar dan een geseculariseerde doopsgezindheid.

‘Ik heb in veel opzichten eerbied voor Jezus, maar niet voor 't zogenaamde Christendom’. Dit Idee 186 is in tal van vormen door het latere werk van Multatuli heen te vinden.

Juffrouw Laps zou het, met handhaving van de kritiek op kerk en dominee, iets anders uitgedrukt hebben, maar professor Samuel Muller van de Doopsgezinde Kweekschool zou er niet van staan te kijken.